00. deirdre gal

00. DEIRDRE GAL
.
7/3/08
09:49
Página 1
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:49
Página 2
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:49
Página 3
Deirdre
A orixe celta da
traxedia amorosa
33
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:49
Página 4
Reservados todos os dereitos.
Ningunha parte deste libro pode ser reimpresa, reproducida
ou utilizada en forma algunha ou por otros medios,
electrónicos, mecánicos ou outros cales foran,
agora coñecidos ou inventados no futuro,
incluíndo copiado ou fotocopiado, ou por un dos sistemas
modernos de almacenamento e recuperación,
sin o permiso por escrito de la Casa Editorial.
© Toxosoutos, S.L.
© Ana Garzón Sanz
Deseño: Pepe Carreiro
Portada: Naoise levando a Deirdre (Anónimo)
Tradución do castelán: Rosa María Blanco Outón
Edita: Toxosoutos, S.L.
Cruceiro do Rego, 2 • Obre
Tfno. 981 823855 • Fax 981 821690
15217 Noia • A Coruña
Correo electrónico: [email protected]
Local na red: www.toxosoutos.com
Imprime: Gráficas Sementeira, S.A.
Correo electrónico: [email protected]
Depósito legal: C-932-2006
I.S.B.N.: 84-96259-96-X
Impreso en Galiza
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:49
Página 5
Deirdre
A orixe celta da
traxedia amorosa
Ana Garzón Sanz
Editorial Toxosoutos
SERIE KELTIA
2006
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 6
Instituto de Estudios Celtas
Os estudos celtas en España lograron un notábel impulso e novos campos de
estudo e investigación coa incorporación desde fai uns poucos anos da filoloxía celta nas súas dúas vertentes de lingua e literatura. Como pioneiros de devanditos estudos en España podemos considerar que foron a UNED cos seus campos temáticos de docencia e investigación en literatura celta e irlandesa e o Instituto de Estudios Celtas coa súa sede na Real Academia de la Historia e a Fundación Ortegalia.
O Segundo Premio de Investigación en Estudos Céticos foille outorgado, polo
Comité Científico do Instituto de Estudios Celtas, ao traballo baseado na literatura
celta primitiva de Ana Isabel Garzón Sanz:El tema de Deirdre en la literatura irlandesa-escocesa. Traballo de doutorado na UNED, cualificado con Sobresaliente por
unanimidade, que mostra a faceta primitiva dos manuscritos irlandeses e escoceses e como a súa temática escrita orixinariamente repercutirá posteriormente nos
escritores de Irlanda e Escocia. O II Premio de Investigación en Estudios Célticos
foille outorgado a Ana Isabel Garzón Sanz, por aportar nova documentació neste
campo da literatura celta. Ana Isabel ofrécenos un estudo do primitivo relato de
Deirdre baseándose nas fontes de manuscritos como son o Libro de Leinster, e o
Libro Amarelo de Lecan entre outros. Tamén nos mostra a influencia do relato nos
escritores irlandeses e escoceses facendo un pormenorizado estudo sobre os traballos de James MacPherson, “Dar-Thula”; de Samuel Ferguson, “Deirdre” e “Lays
of the Red Branch”; de Douglas Hyde, “Deirdre” (The three Sorrows of Story telling); de AE, Collected Poems; de Lady Gregory, “Fate of the Sons of Usnach”
(Cuchulainn ni Muithemne); de W. B. Yeats, Deirdre; de J. M. Synge, Deirdre of the
Sorrows e por último de James Stephens: Deirdre. Consideramos por todo isto que
este traballo ofrece nova documentación relevante e importante no campo dos estudos celtas.
Ramón Sainero
Director-Coordinador del Instituto de Estudios Celtas
Ortigueira, abril 2006
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 7
AGRADECEMENTOS
En primeiro lugar, o meu especial agradecemento ao Dr. Sainero,
quen despertou en min, fai algúns anos, o anhelo de querer coñecer
máis sobre a herdanza celta na literatura angloirlandesa; así puiden
descubrir un mundo cheo de “historias e personaxes marabillosos”. Por
suposto, agradecer tamén á Fundación Federico Maciñeira y ao xurado do II Premio Investigación en estudos celtas , que consideraran
que o meu traballo merecía ser premiado e publicado.
Grazas tamén, a todos os que me apoiastes, animastes, axusdastes,
mesmo soportado durante a elaboración deste libro, porque todos fostes imprescindíbeis aínda que non aparezan os vosos nomes. Grazas
por quererme e por esixirme.
Debo dar as grazas agora a un número de personas que participaron máis ou menos directamente para que este proxecto saíra adiante.
Grazas ás miñas “correctoras particulares”: Elena e Belén, primeiro por
lerme e segundo, por correxirme; facilitástesme moito a tarefa, sobre todo evitando traducións estrañas. A Jorge, pola túa ilusión, cariño e
apoio. A Mónica, porque creo que ti entendes que significan estas follas
para mí, espero que te guste. A miña irmá, Nuria, por estar comigo
sempre. A Jaime, por “darme caña”. A os meus pais, porque os quero. E
a Miguel, porque aínda que non quería aparecer nesta páxina, no poderá evitalo, xa que sen el non tería sido posíbel. Grazas por estar ao meu
carón.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 8
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 9
PRÓLOGO
Os estudos celtas en España lograron un notábel impulso e novos
campos de estudo e investigación coa incorporación desde fai uns poucos anos da filoloxía celta nas súas dúas vertentes de lingua e literatura.
Como pioneiros de devanditos estudos en España podemos considerar
que foi a UNED cos seus campos temáticos de docencia e investigación
en literatura celta e irlandesa e a súa Seminario Permanente de Estudos Celtas e Irlandeses os que levaron a cabo este labor e que continúa
na actualidade. A docencia actual e os traballos de doutorado e teses
doutorais defendidos neste campo refrendan o anteriormente dito. A filoloxía celta veuse a incorporar aos estudos arqueolóxicos, históricos e
etnolóxicos que desde fai moitos anos xa se viñan realizando en España con gran mestría e con traballo de investigación de gran calidade.
Consideramos que o seu mérito principal foi ofrecer novos coñecementos que, sen opoñerse aos estudos que acabamos de mencionar, os
completa, formando un todo que aporta unha nova perspectiva de estudo e investigación.
O Primeiro Premio de Investigación en Estudos Célticos foille outorgado a un tema arqueolóxico realizado por Carolina Fontes Mascarel,
esta vez o Segundo Premio foille outorgado ao traballo baseado na literatura celta primitiva de Ana Isabel Grazón Sanz: O tema de Deirdre na
literatura irlandesa-escocesa. Traballo de doutorado na UNED, cualificado con Sobresaliente por unanimidade, que mostra a faceta primitiva
dos manuscritos irlandeses e escoceses e como a súa temática escrita
orixinariamente repercutirá con posterioridade nos escritores de Irlanda
e Escocia. Tal e como nos di Ana Isabel a primeira vez que leu o tema
de Deirdre or The Fate of the Sons of Usnach pensou que era unha de-
9
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 10
sas marabillosas lendas que aos pobos gústalles conservar como parte
da súa cultura primitiva, non entanto ao afondar na súa investigación
deuse conta que segue viva na actualidade en moitos traballos literarios. Un dos grandes méritos deste traballo é que Ana Isabel ten demostrado como o tema de Deirdre, entre outros temas míticos primitivos, logrou reavivar a identidade cultural e nacional de Irlanda cando este país
máis o necesitaba. Foron os momentos cruciais nos que pasa de ser un
pobo analfabeto, famento e menosprezado polos seus veciños a mostrar unha cultura primitiva superior á anglosaxona. Como sabemos polos tratados de historia escribáns anglosaxóns aprenden non soamente
a escribir coa grafía irlandesa da “half-uncial”, grazas aos seus mestres
os monxes irlandeses, senón tamén a incorporar temas netamente gaélicos á literatura inglesa como é o tema do marabilloso poema inglés Sir
Gawain and the Green Knight baseado eminentemente no tema irlandés do heroe Cuchulainn.
A lenda de Deirdre é a máis bela historia de amor das lendas irlandesas e unha das máis belas da literatura mundial. Aparece en diversos
manuscritos celtas irlandeses como son o Lebor na h-uidre ( Libro da
vaca parda, s.XI) e o Lebor Laigen (Libro de Leinster, s.XII) . A historia
de Deirdre tamén coñecida polo destino dos fillos de Usnach, ofrécenos
os tráxicos amores de Deirdre co guerreiro do Ulster, Naisi fillo de Usnach. A tradución máis antiga deste relato data de 1808 e foi realizada e
publicada por un tal O’Flanagan, aténdonos ás palabras de D. Hyde, dita tradución volvería a ser publicada en 1883 no “Gaelic Journal”. T. W.
Rolleston ofreceríanos unha versión en 1911 no seu libro Celtic Myths
and Legends. M. d’Arbois de Jubainville realizaría unha tradución ao
francés e Eugene O’Curry traduciría directamente do manuscrito Libro
Amarelo de Lecan (s.XIV) unha versión do texto primitivo (ver a súa
obra MSS Materials of Ancient Irish History, 1861). A tradución do texto
máis antigo que aparece no Lebor Laigen, realizaríase a finais do s.XIX
e correría a cargo do investigador e erudito alemán Ernst Windisch, en
“Irische Texte” vol. 1.
O argumento do relato como podemos ver a continuación é sumamente emotivo: un día o rei Conchubar do Ulster, acompañado dos
seus guerreiros da Rama Vermella, asistie a un banquete en casa de
Feidhlim un dos seus servidores. Durante o banquete a esposa do anfitrión daría a luz unha bela nena, Deirdre. Pero o druída da corte, logo
de estudar as estrelas e as nubes prefetizou unha terríbel profecía que
acompañaría á nena na súa vida. Segundo o druída Deirdre levaría a
guerra civil ao reino e pola súa culpa Conchubar perdería o seu trono.
10
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 11
Ante isto a Conchubar se lle suxire que termine coa vida da nena naquel mesmo momento, pero apiadándose da pobre criatura considerou
mellor intentar evitar o tenebroso destino auspiciado polo druída, facéndose cargo de Deirdre até unha idade na que puidese casar con ela e
desta forma romper a terríbel maldición. Deirdre crecerá nunha choupana acompañada soamente dunha sirventa Lavarcham. Co paso dos
anos Deirdre converteuse nunha bela moza, mentres que Conchubar é
xa un ancián, e Deirdre non se sente atraída polo rei. Accidentalmente
aparece un día cazando no lugar o guerreiro Naisi, ambos mozos namóranse e deciden fugarse do reino, até un lugar onde a ira do rei non
poida darlles alcance. Tamén os irmáns de Naoise, Ainle e Ardan,
acompañaran a parella no seu desterro voluntario, Alba (Escocia) será o
lugar buscado e suficientemente afastado para poder escapar do longo
e poderoso brazo de Conchubar.
Os anos pasaron e os fillos de Usnach crearon un floreciente reino
en Alban. Un día chega un emisario de Conchubar, Fergus, tráelles o
perdón do rei e o seu desexo de que volvan sans e salvos ao Ulster. Os
anos fóra Irlanda fanlles desexar a volta en especial a Deirdre, quen insiste vehemente no regreso. Pero Naoise e os seus irmáns temen que
todo sexa unha trampa urdida polo rei, afortunadamente Fergus é un
dos homes máis respectados de Irlanda e incapaz de aceptar ser portador dunha infamia semellante. Non sen receos e empuxados polos desexos de Deirdre de volver ao Ulster, os fillos de Usnach, confiando na
palabra de Fergus, volven á súa terra natal. Mais como temían, a traizón
cae sobre eles, nada máis chegar Conchubar ordena aos seus guerreiros da Rama Vermella que terminen cos tres irmáns. Espada en man os
fillos de Usnach van aniquilando a todos os guerreiros que en ondadas
lles son envíados, pero ao final ante a enorme superioridade numérica
serán vencidos e acabarán mortos. Deirdre comprende entón o gran
erro cometido e ante os requerimentos de Conchubar para que sexa a
súa esposa prefire suicidarse e acompañar ao seu amado na súa viaxe
mortal.
A traxedia non termina coa morte de ambos namorados, Fergus,
quen fora o emisario do rei, sen saber nada da vinganza fraguada e ao
coñecer a verdade monta en colera e enfróntase contra Conchubar. Fergus, anterior rei do Ulster a quen Conchubar roubou o trono mediante
unha estratexia, é o xefe máis poderoso no reino despois do rei, e moitos dos guerreiros logo de comprobar a traizón cometida polo rei Conchubar póñense á beira de Fergus, incendian a capital do reino, Emain,
e posteriormente se poñeran ao servizo da raíña de Connacht, Maeve,
11
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 12
desde cuxas terras seguirá devastando o territorio do Ulster, chegando
na Tain Bo Cuailgne (Afrenta polo roubo do gando de Cooley) á súa
máxima expresión, Fergus e os seus guerreiros da Rama Vermella enfrontaranse contra Cuchulainn e os seus antigos amigos do Ulster. A
guerra civil e o Ulster envolvido en chamas mostran ao final que a profecía do druída cumpriuse, Deirdre levaría a desgraza ao reino.
Este relato sorprendentemente garda unha estreita relación co drama a Vida é soño de Calderón da Barca. Na obra de Calderón atopámosnos cun argumento moi parecido, nesta obra tamén temos a un rei,
neste caso rei de Polonia, que vivirá baixo a ameaza dunha profecía similar ao do rei do Ulster, o seu fillo ao nacer traerá consigo un terríbel
maleficio, levará a desgraza ao reino. Por iso, o mesmo que Conchubar
fixo con Deirdre, o rei polaco mandará internar ao seu fillo nunha fortaleza afastada de todos os lugares habitados e cun criado que coide del,
desta forma intentará evitar o maleficio da profecía. Pasan os anos e o
neno convértese nun mozo que soamente coñece ao seu criado, pero
un día achégase accidentalmente ao lugar unha bela moza, Rosaura,
de quen Segismundo queda namorado. Un dos soldados do rei coñecendo toda a historia rebélase contra o rei, libera a Segismundo e cos
seus seguidores descontentos da reprobábel acción do rei lánzanse á
loita armada, a guerra civil prodúcese e o rei perde a súa coroa que pasa a mans de Segismundo, a profecía unha vez máis se cumpriu o reino
foi arrasado e o rei perdeu o seu trono. A relación existente obríganos a
pensar que Calderón coñecía este relato irlandés. Quizais os irlandeses
que viñan fuxindo do dominio inglés e que en séculos posteriores os
seus nobres e eruditos se refuxiaron nos colexios dos irlandeses, fundados pola coroa española para protexer a súa relixión e cultura, fosen un
bo vehículo transmisor da cultura irlandesa e facilmente Calderón puidese ter acceso a todo iso.
Ana Isabel Garzón ofreceranos un estudo deste marabilloso relato
baseándose nas fontes de manuscritos como o libro da Vaca Parda, o
Libro de Leinster, e o Libro Amarelo de Lecan entre outros. Sobre a influencia do relato nos escritores irlandeses e escoceses fai un minucioso estudo sobre os traballos de James MacPherson, “Dar-Thula”; de
Samuel Ferguson, “Deirdre” e “Lays of the Rede Branch”; de Douglas
Hyde, “Deirdre” (The three Sorrows of Story telling); de AE, Collected
Poems; de Lady Gregory, “Fate of the Sons of Usnach” (Cuchulainn nin
Muithemne); de W. B. Yeats, Deirdre; de J. M. Synge, Deirdre of the Sorrows e para rematar de James Stephens, Deirdre. A influencia mítica e
até histórica, arqueolóxica e etnolóxica da lenda dos amores de Deirdre
12
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 13
e o guerreiro do Ulster Naisi (ou Naoise) ofrécenola con sucinta claridade Ana Isabel no último parágrafo do seu traballo ao refererirse ás orixes etimolóxicas do lago Ness, en Escocia, e os seus arredores:
…, pero o máis significativo de
todo é o gran lago que enche a
parte oriental do val Caledonio,
Loch Ness. De acordo co antigo
“Informe estadístico de Inverness”, o nome deste lago entendíase que derivaba dunha persoa
mítica de entre os antigos celtas:
Crese que a persoa foi Naos (Naoise, Naisi). O lago de Naos xace
debaixo, e sobre el pendurada
encóntrase a torre de Deirdre.
…, but the most signal of all is
the great lake wich fills the eastern portion of the Caledonian valley, Loch Ness. According to the
old Statistical Account of Inverness, the name of this lake was
understood to be derived from some mythical person among the
old Celts: It is believed that the
person was Naos (Naoise, Naisi).
The lake of Naos lies below, and
over-hanging it is the tower of
Deirdre.
Garzón 2006: 145.
Ortigueira, abril de 2006
Ramón Sainero Sánchez
13
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 14
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 15
INTRODUCIÓN
Se por cultura entendemos o conxunto de estilos de vida e costumes, coñecementos e grao de desenvolvemento artístico, científico e
industrial nunha época ou grupo social, entón, o obxectivo deste traballo é mostrar a importancia dunha manifestación cultural esencial:
como a literatura dun país participa na evolución e enriquecemento
desa cultura.
Este estudo céntrase principalmente nunha das máis antigas manifestacións da cultura irlandesa: os relatos populares celtas. Estes inclúen varios tipos: historias de fadas, é dicir, relatos ou anécdotas sobre fadas, trasnos, etc; relatos heroicos que tratan de heroes nacionais ou mitolóxicos; relatos folclóricos onde se describen as fantásticas aventuras de diferentes heroes, nos que hai un argumento definido e personaxes sobrenaturais (animais que falan, xigantes, ananos);
e finalmente sucesos cómicos sobre fazañas máis ou menos enxeñosas.
Sabemos que antes da chegada dos anglosaxóns a Inglaterra,
existían varios asentamentos celtas tanto alí coma en Irlanda, os cales posuían unha rica literatura oral, que máis tarde coa chegada do
cristianismo e grazas ao alfabeto latino, pasaría a ser escrita. Desde
o momento en que as lendas irlandesas empezan a ser recollidas en
manuscritos, a súa permanencia e difusión estarán aseguradas. E é
desta forma como chegamos a coñecer a estes heroes e heroínas
que foron inspiración para tantos autores ao longo da historia, non só
nas illas británicas, senón en todo o mundo. Grazas a estas versións
e adaptacións de moitos relatos celtas, a cultura irlandesa é considerada hoxe en día como unha das máis ricas e a súa existencia está
profundamente arraigada.
15
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 16
O relato de Deirdre e o seu amor por Naisi, sobre o que basearemos este traballo, é só un exemplo da riqueza dunha lenda que xurdiu fai moitísimo tempo e chegou aos nosos días sen perder ningunha das súas calidades. Máis ben ao contrario, enriqueceuse con cada
nova tradución, obra de teatro ou poema que sobre ela se escribiu.
No prólogo da súa obra Autobiographies, Yeats escribiu:
“Sometimes when I remember a relative that I have been fond of,
or a strange incident of the past, I wander here and there till I have
somebody to talk to. Presently I notice that my listener is bored; but
now that I have written it out, I may even begin to forget it all. In any
case, because one can always close a book, my friend need not be
bored.” (3)
[Algunhas veces cando recordo un familiar ao que lle tiven agarimo ou un suceso estraño do pasado, vago de aquí cara a aló até que
atopo alguén con quen falar. Neste momento doume conta de que o
meu interlocutor está aburrido; pero agora que xa o escribín, podo até
empezar a esquecelo. De todos os xeitos, xa que un sempre pode
pechar un libro, o meu amigo non necesita aburrirse.] .
Yeats foi un dos autores que dedicou boa parte da súa obra a recuperar a literatura do seu pobo: a ancestral literatura irlandesa. Tras
ler estas liñas podemos pensar que Yeats puido decidir escribir a súa
Autobiographies por distintos motivos; parece que segundo ía envellecendo tivese medo de esquecer os seus recordos máis queridos, este
sería un bo motivo para pasalos ao papel. Por outra banda, se temos
en conta este mesmo prólogo, Yeats gozaba falando destes mesmos
recordos cos seus familiares ou amigos, pero había un único, aínda
que importante, inconveniente neste proceso e é que o seu interlocutor se aburrise.
A recompilación desas experiencias, acontecementos e sentimentos pasados ofrecéronlle a dobre posibilidade de poder recurrir á fonte
escrita sempre que quixese, e que os seus lectores puidesen gozar
da lectura tanto como desexasen. Este é o fin que eu desexaría para
este traballo de investigación: que todos aqueles posíbeis lectores gocen, polo menos, unha mínima parte do que eu gocei escribíndoo.
16
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 17
I PARTE
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 18
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 19
1. Orixes da literatura irlandesa en Irlanda
he Past may be forgotten, but it never dies. The elements
which in the most remote times have entered into a nation’s composition endure through all its history, and help
to mould that story, and to stamp the character and genius of the people.” (Rolleston, Preface ix)
[O Pasado pode ser esquecido, pero nunca morre. Os elementos que
entraron na formación dunha nación en tempos remotos, perduran a través de toda a súa historia, e axudan a moldeala e a deixar o seu sinal no
carácter e o xenio das súas xentes.] (Rolleston, Prólogo ix)
1.1. Antecedentes gaélicos
A análise dos elementos que formaron parte da creación dunha nación e o recoñecemento da súa contribución na formación e desenvolvemento da historia desa nación, son temas de enorme importancia para os cidadáns, porque a vida de cada unha desas persoas está condicionada en gran medida por esas antigas “andanzas” das que forman
parte.
O papel desempeñado pola raza celta como influencia formativa na
historia, a arte e a literatura das persoas que habitaban as illas británicas, foi minimizado na antigüidade e en cambio, difundiuse amplamente
nestes últimos anos.
Introdución histórica
As tradicións irlandesas considéranse unha das máis antigas de calquera pobo de Europa, ao norte e oeste dos Alpes, e ademais o pobo irlandés é o que máis tempo leva asentado na súa propia terra. A civiliza-
19
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 20
ción celta máis antiga foi fundada por unha rama dos celtas europeos,
chamados goidels ou gaélicos, que chegaron á illa varios séculos a.C. Os
habitantes a quen conquistaron incluían algúns poboados de orixe precéltica, cuxa existencia aparece demostrada na literatura gaélica e nos
restos da Idade de Bronce e do Ferro; pero ao contrario dos celtas eles
non tiñan orixe indoeuropeo e non coñecemos nada da súa linguaxe.
Como acabamos de suscitar, os celtas eran indoeuropeos e posibelmente procedesen de asentamentos no centro de Europa e das chairas
de Montenegro; noutras palabras, a raza e a linguaxe celtas xorden do
corazón do que hoxe é Alemaña. Desde este momento estabeleceron
durante dous séculos un vasto imperio que se mantivo unido principalmente polos lazos da unidade política e unha linguaxe común, que se
estendería por todo o noroeste e centro de Europa. Coñecemos a amplitude do territorio conquistado polo pobo celta e a unidade do seu idioma por un exame dos nomes de lugares de orixe celta que existen ou
que figuran como que existiron na historia europea. (Gantz 3-4)
Crese que a linguaxe celta falábase nunha extensión que ía desde
Irlanda até o Mar Negro, aínda que a poboación que agora pode falalo
non é máis de tres ou catro millóns.
Irlanda era xa entón unha terra de antigas culturas. Cando os habitantes da illa aprenderon a escribir deixaron constancia da crenza de
que orixinalmente procedían do norte de España. O antigo Leabar Gabála (the Book of Invasions) ou Libro das Invasións, conta como os tres
fillos de Mileadh de España, chamados Heremon, Heber e Ir, chegaron
a Erin ao mesmo tempo que Alexandre o Grande e conquistaron a terra
dos Tuatha Dea Danann. Habitaban a zona antes da súa chegada outros tres pobos: os Tuatha Dea Danann, os Firlbog e os Formorians. Os
Tuatha Dea Danann eran unha raza superior, semidivina no seu manexo da maxia e a bruxería, os Firlbog eran un pobo de homes baixos, rudos e de cute escura e os Formorians eran os lúgubres xigantes do
mar. Será dos tres fillos de Mileadh de onde descenderán posteriormente todos os clans reais de Irlanda.
A relixión irlandesa que entón se practicaba era o druidismo; de orixe celta, pero mesturada con temas pagáns moi anteriores. Tamén era
celta a primeira forma de escritura, a ogham, baseada no alfabeto latino,
pero que se utilizaba para pouco máis que inscripcións funerarias sobre
pedras verticais ou pequenos escritos sobre traveseiros de madeira.
Consistía nun número de liñas breves rectas ou inclinadas, que representaban distintas letras; atopáronse unhas duascentas pedras inscritas
con ogham. (Hyde, History 108)
20
7/3/08
09:50
Página 21
Antes da chegada dos anglosaxóns a Inglaterra, existían xa varios
asentamentos celtas na illa, así como en Irlanda, os cales posuían unha
rica literatura oral que unha vez chegase o cristianismo e grazas ao alfabeto latino, será escrita en distintos dialectos.
Os celtas posuían unha tradición poética que non só trataba feitos
heroicos senón tamén históricos, costumistas e até legais, a maior parte
do tempo reproducidos en verso. Podemos dicir que a literatura máis
antiga que coñecemos aparece xa que logo en forma poética e data do
S. VI, pero os sucesos aos que fai referencia pertencen a épocas anteriores. Aínda que non se rexistrarían de xeito escrito até o S. VI ou VII,
xa se coñecía a súa existencia en épocas pagás e se preservaban oralmente por un sistema de transmisión profesional entre castas: os encargados eran os aes dána ou homes das artes, entre os que atopamos os
filidh, os druidas e os bardos quen foron os responsábeis da transmisión
oral da tradición literaria dunha xeración a outra. Cada un herdaba unha
parte do saber que se debía transmitir; os filidh eran os poetas da corte;
os druidas preservaban e transmitían os coñecementos máxicos e filosóficos, e os bardos eran poetas menores, que propagaban os coñecementos xa aprendidos das outras dúas castas. Este xeito de divulgar
oralmente o folclore de cada pobo en verso e non en prosa, permitía
que o contido do relato sufrise polo tanto menos alteracións.
Historicamente, o primeiro poeta irlandés foi Aimirgin. Xunto a el,
tres dos primeiros poetas da literatura gaélica foron Dallan Forgaill, Colmánn mac Léníni e Colm Cille, todos eles do S.VI.
Só se pode falar de Irlanda como país literario a partir da introdución
da escritura, que chegaría á illa coa cristiandade no S.V, trouxérona os
misioneiros que viñan desde a Galia e Gran Bretaña. Até este momento, a tradición irlandesa da aprendizaxe dos distintos coñecementos de
cada pobo, malia haberse desenvolvido a través de moitos séculos, facíase de forma oral, porque aínda que existía algunha forma de escritura
ogham coñecida polos gaélicos, o seu uso non se atopaba o suficientemente desenvolvido para fins literarios. San Patricio e os primeiros cristiáns investiron moito tempo e esforzo na conversión de pagáns e na
construción de igrexas. Columcille (Columba) (o terceiro gran santo patrón de Irlanda xunto con Patricio e santa Brígida) e os líderes da igrexa
do S. VI, por outra banda, dedicáronse máis á fundación de institucións
monásticas e á dirección de escolas.
A mediados do S. VI Irlanda encheuse de costa a costa de colexios,
mosteiros, universidades e fundacións de todas clases, pertencentes á
comunidade cristiá e en consecuencia a produción de libros multiplicou-
21
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 22
se até un número extraordinario. Con todo, a transmisión oral non desapareceu, senón que ao mesmo tempo que xurdiron recintos onde se
preservaba e producía cultura, o número de bardos profesionais incrementouse notabelmente.
Aínda que a intención orixinal das universidades irlandesas era difundir un coñecemento máis profundo das escrituras e da aprendizaxe
teolóxica en xeral, tamén é certo que deberon ensinar, desde case o
principio, os clásicos pagáns e o idioma irlandés xunto coas escrituras e
a teoloxía. Todos os estudos da época parecen ser transmitidos a través
do irlandés; non simplemente a teoloxía, senón tamén a aritmética, retórica, poesía, haxiografía, ciencias naturais, gramática, cronoloxía, astronomía, grego e até hebreo.
As novas comunidades cristiás, reunidas arredor dos asentamentos
monásticos, puxeron a cultura latina en contacto coa civilización gaélica
que xa posuía unha tradición oral rica e ancestral. Aínda que a relación
entre o novo clero cristián e a antiga clase de sabios, controlada polos
poetas (filidh ou file), non foi fácil ao principio, a incorporación de elementos pagáns e cristiáns tivo lugar de xeito salientábel pacífica e comparativamente rápida. De feito, sabemos que os monxes escribáns escribían non só en latín, xa que entre os manuscritos que deixaron escribiron unha serie de libros en celta gaélico que non teñen ningunha relación coa cristiandade, pero si con lendas pagás e as primeiras tradicións celtas.
Durante o S. VI, os mosteiros irlandeses fundados por San Patricio e
os seus seguidores tiveron un gran prestixio en todo o mundo occidental
cristián. Destacan os mosteiros de Clonmacnoise, Terryglas, Kells, Durrow e Iona, avanzados centros da cultura europea durante eses anos e
onde se creaban moitos dos máis valiosos manuscritos e gardábanse
celosamente de saqueos e destrucións. Durante os séculos VII, VIII e IX
Irlanda foi berce e asilo do saber máis elevado, que se refuxiaba alí dos
incultos reinos europeos. A fama destas primeiras escolas atraeu a estudantes dos puntos máis remotos de Irlanda, que agora converteuse
en terra de escolas e estudosos. Sabemos que xunto cos centros clericais, florecían na illa, de xeito máis informal, as escolas puramente irlandesas de Brehons ou xuíces e Bardos. Desafortunadamente, con todo,
mentres que temos bastante información sobre os centros cristiáns grazas ao gran número de Lives of the Saints (Vidas de Santos) escritas,
hai pouca información sobre as institucións dos bardos. Estas eran con
seguridade unha continuación das escolas de druidas, aínda que non
estaban localizadas nun único punto nin formando asentamentos, se-
22
7/3/08
09:50
Página 23
nón que tiñan carácter itinerante. Os bardos se agrupaban en torno a un
individuo e non nunha localidade.
O florecemento da cultura cristiá e gaélica durante os séculos VI e
VII nos mosteiros irlandeses trouxo consigo a partida de misións que
marcharon no S. IX cara a Europa e a conversión da poboación xermana ao cristianismo. Pero as invasións viquingas, comezadas no 795,
empezaran a debilitar a estrutura da civilización monástica. Por entón, o
material básico para o noso posterior entendemento da Irlanda precristiá estaba xa sendo recompilado, como resultado dun compromiso entre
escribáns do clero e os poetas da antiga administración. Xa que tradicionalmente a función do poeta era a de preservar a sabedoría popular
en relación a lugares, familias, costumes e leis, escribáns cristiáns encargaríanse de incorporar este material dentro das crenzas cristiás.
1.2. Primeiros escritos irlandeses
Sábese que os libros de sagas, poesía e anais irlandeses que chegaron até os nosos días, aínda que máis antigos e numerosos que en
calquera outro lugar do resto de Europa occidental, son só un minúsculo
fragmento da literatura que existía na Irlanda da época.
Polo que se refire aos documentos existentes, non hai exemplos de
manuscritos irlandeses escritos en irlandés antes do S. VIII. Os primeiros que coñecemos estaban escritos en latín e son Sagradas Escrituras
como o Book of Durrow do S. VII e o Book of Kells do S. VIII, considerados fieis expoñentes da arte gaélica e xoias literarias entre os primeiros
escritos irlandeses pola súa magnífica decoración e cor.
A Cristiandade tamén significou o fin do illamento cultural irlandés
con respecto a Europa. Os primeiros misioneiros trouxeron consigo a
cultura grecorromana que se propagou ao mesmo tempo que os centros monásticos por toda a illa. Foi durante os séculos sétimo e oitavo
cando Irlanda enviaría os seus misioneiros e eruditos cristiáns ao estranxeiro, estabelecendo centros monásticos en Francia, Suíza, Alemaña e Italia; a causa deste e outros movementos ou intercambios entre
continente e illa, a literatura irlandesa viuse enriquecida por novas e
exóticas influencias. Sabemos que ao redor do ano 700 a.C., existía unha rica cultura escrita en gaélico pero que non puidemos chegar a coñecer, xa que foi destruída durante as incursións viquingas. Estas historias
chegaron até os nosos días en forma de compilacións escritas en gaélico antigo e realizadas nos séculos undécimo e duodécimo.
Os amanuenses cristiáns recollerían as narracións orixinais da historia irlandesa e as grandes sagas existentes: o Ciclo do Ulster, centrado
23
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 24
en Cu Chulainn, e onde atopamos a lenda de Deirdre; o Ciclo de Fenian
centrado en Finn Mac Cumhaill; o Ciclo dos Reis, incluíndo a historia de
Mad Sweeney; o Ciclo Mitolóxico e o ciclo ou grupo de Immrama ou As
Viaxes. Ao estar escritos todos eles en irlandés converten á literatura
escrita neste idioma na literatura vernácula europea máis antiga e en
consecuencia, na única que funde o vello mundo pagán e o novo cristián. Gran cantidade deste material escribiuse durante o século sexto ou
sétimo e foi copiado unha e outra vez a partir de entón. Aínda que ningún manuscrito en irlandés dátase con anterioridade ao século doce,
non hai dúbida de que a gran maioría de poemas, sagas, anais e compilacións xeolóxicas derivan da tradición gaélica precristiá.
Así, por exemplo, coñecemos a existencia do famoso Saltair of Tara,
ao que se alude nun poema auténtico de Cuan O’Lochain que podemos
datar aproximadamente no ano 1000, ou do Book of the Uacongbhail,
que supoñemos atopábase en Kildare ao redor do 1626. Tamén coñecemos da existencia dun famoso manuscrito de comezos do século oitavo: o Book of Druimm Snechtai, onde se atopan narracións tan importantes como as que se refiren a Cuchulainn, que aparecerá máis tarde
como parte do Leabhar na h-uidre (Book of the Dun Cow),dos últimos
anos do S. XI. Achamos tamén a principal e máis antiga saga en prosa
irlandesa e historia central do Ciclo do Ulster, a Táin Bó Cuailgne, ou
Cattle spoil of Cooley, que na forma na que nos chegou, parece consistir
nun número das máis antigas narracións tradicionais recollidas dentro
dun exótico marco. Ambos ofrecen escritos no idioma dos séculos oitavo, noveno e décimo e até anteriores. The Táin Bó Cuailnge ou The
Cattle Raid of Cooley pode considerarse a narración máis importante da
literatura en gaélico. Existen outras táinte, pero esta é a única que se
chama The Táin. É o máis antigo poema épico vernáculo da literatura
europea. A primeira copia que existe debe pertencer ao século sétimo
ou oitavo, aínda que puido ser escrita até nunha época anterior. Está repleta de incidentes e anécdotas –por exemplo, por que o unha vez rei
do Ulster, Fergus, atópase agora ao lado de Maeve e en contra do Ulster e a historia de Deirdre–. Táin Bó Cuailgne é considerado o exemplar
máis perfecto do gran poema épico, que se preserva en tres recensións,
das cales a versión do S.XII do Book of Leinster é a máis coherente.
Narra a historia do gran guerreiro do Ulster, Cu Chulainn, quen cunha
soa man, detivo aos homes de Connacht, do exército da raíña Maeve,
mentres o resto dos homes do Ulster permanecían petrificados baixo un
conjuro. Representa a personificación do espírito heroico na literatura irlandesa. O outro gran heroe irlandés, Finn Mac Cumhaill, é a figura cen-
24
7/3/08
09:50
Página 25
tral de multitude de historias e poemas, que foran transcritos desde o S.
VIII, e desprazou a Cu Chulainn da súa posición central coa aparición
no período medieval dunha obra coñecida como Agallamh na Seanórach (Colloquy of the Ancient Men), o traballo dun escritor descoñecido
do S XIII. As historias de Finn (ou Fionn) e os fianna, o grupo de guerreiros e cazadores itinerantes a quen lideraba, foron estendidas e desenvolvidas en secuencias escritas en prosa con algunha inserción métrica. Estas insercións no Agallamh converteríanse nos poemas e baladas Osiánicas, nos que Oisin, un dos compañeiros de Finn, é o personaxe interlocutor que reúne ao pagán Finn co cristián San Patricio
nunha serie de diálogos que plasman os diferentes puntos de vista sobre o mundo dos dous sistemas relixiosos. Grazas a estes poemas e
narracións vemos un xeito de preservar tanto os elementos pagáns como os cristiáns, que son xa parte integrantes dunha mesma cultura.
Os estudosos modernos do tema celta cren que o Lebor Gabála, ou
Libro das Invasións, datado a comezos do S. VIII, era unha historia de
Irlanda, modelada a partir de fontes bíblicas e clásicas. É de feito unha
reconstrución da historia precristiá de Irlanda, xustificando a predominancia da civilización gaélica na illa e remontando as súas orixes até
Adán. De xeito similar, Táin Bó Fraoich, unha bonita historia do mesmo
período, é unha historia de acontecementos milagrosos ambientada no
continente e que foi adaptada con lugares e personaxes lendarios irlandeses, mentres que moitas das narracións con descricións de vivendas
e mobiliario parecen estar baseadas en fontes clásicas e orientais.
Dise que a poesía lírica irlandesa comezou no século noveno con
escribáns monásticos, moitos dos cales introducían nas marxes dos tratados latinos que se achaban transcribindo, poemas sobre temas ocasionais –o canto dun merlo, a luz do sol pestanexando nas páxinas do
manuscrito, unha campá soando nunha noite de vento–. A mestura de
temas relixiosos e laicos xunto coa intensa cadencia persoal desta poesía mantense até nos poemas que se introducían nas sagas en prosa,
aínda que non moitas destas se conservaron na súa totalidade durante
o tránsito da tradición oral á escrita. A poesía máis persoal foi escrita no
que se denominou os novos metros (nua-chruta), derivados dos himnos
latinos do continente europeo. Estes eran silábicos, pero os poetas irlandeses refinaron os modelos de rima e introduciron elaborados elementos alterados propios da vella tradición.
Ambos, os filí e os monxes cristiáns, darían a Irlanda unha tradición
literaria máis antiga que a de calquera outro país europeo, coa excepción de Grecia e Roma e a máis antiga vernácula da Europa occidental.
25
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 26
O desenvolvemento desta literatura proseguiu ininterrompidamente durante a Idade Media, malia as invasións escandinavas dos séculos IX e
X. Os viquingos introducíronse na illa con expedicións de asalto que
destruirían moitos asentamentos monásticos e por conseguinte, antes
de mediados do século noveno gran cantidade de valiosos manuscritos
irlandeses foron destruídos. Nas súas incursións algúns deles raptaban
mulleres e escravos que levaban até o seu posto de avanzada islandés,
o que significaría a introdución dun importante elemento irlandés na futura literatura e historia islandesa: o seu punto álxido alcanzaríao con
poemas tales como Laxdaela Saga. Pero aínda cando se asentaron en
Irlanda, a influencia viquinga na sociedade e cultura irlandesa fóra de
Dublín, non foi comparábel á que exerceron en Inglaterra; malia algunha
alianza e matrimonio cos irlandeses, non houbo unha completa fusión
política ou social, xa que a gran maioría se mantiveron nas cidades portuarias. As primeiras cidades que Irlanda tivo foron Cork, Dublin, Limerick, Wexford e Wicklow, as cales exercerían un papel moi importante na
sociedade e cultura irlandesas nun futuro, ao ser centros desde os cales
estenderíase máis tarde a influencia inglesa. Fóra deles, a vella orde
orixinal persistiu e con el a literatura que as castas aristocráticas e eruditos preservaban celosamente. Até a destrución a mans dos viquingos
ou de reis irlandeses de moitos manuscritos de distintos mosteiros, foi
até certo punto remediada durante o reinado de Brian Boroimhe 100314 d.c. Probabelmente foi o primeiro gran rei de Irlanda e emulou con
éxito a Carlomagno no seu intento de recuperar o saber e educación
para o seu reino; construíu ou restaurou as escolas monacais e as igrexas, enviou emisarios en busca de manuscritos e animou a escribáns á
reprodución destes. Así se iniciaría un período de recuperación cultural
que continuaría até o S.XII.
Por esa época, reorganizouse a igrexa irlandesa seguindo liñas diocesanas, para liberar ás igrexas do control local e algunhas veces hereditario, o que significaría que a partir dese momento os temas literarios
pasarían gradualmente á casta literaria secular ou segrar. E así, desde
mediados do S. XII en diante, os filí existirían como un corpo hereditario
ben definido onde os seus membros aprendían mediante unha estrita
disciplina de até quince anos de duración. Como custodios das tradicións, da historia, poesía e narración locais, eran os encargados de relatar os seus coñecementos aos reis e asembleas aristocráticas xa na
corte ou nas vivendas máis nobres de Irlanda.
26
7/3/08
09:50
Página 27
1.3. Os tres ciclos principais.
Merece a nosa atención un fenómeno que Douglas Hyde trata no
seu Literary History of Ireland (276); durante a Idade Dourada de Grecia
e Italia, escribiuse épica, historia e drama, pero non foi até o período de
decadencia cando apareceu o romance ou novela gregos en prosa. En
Irlanda, por outra banda, aínda que nunca se chegou á produción teatral, o desenvolvemento do sgeul ou úrsgeul, romance ou novela, foi
bastante importante e os irlandeses gozaron dela a partir do século VII
até o XVII. Suponse que a prosa narrativa se desenvolveu probabelmente nunha etapa moi temperán como complemento a un verso narrativo imperfecto.
É probábel que existisen moitas novelas antes da chegada de San
Patricio, pero tamén é pouco probábel que estivesen escritas na súa total extensión. Como xa explicamos anteriormente, só unha vez que o
país foi cristianizado e as escolas e o saber se estenderon, foi cando os
bardos comezaron a escribir as súas sagas con todo o que puideron
capturar da antiga poesía que eles mesmos crearan. Abofé que a súa
inspiración foi previa á chegada da cristiandade á illa. No Book of Leinster, atopamos unha lista de non menos de 350 romances con 187 dos
cales un ollamh debía estar familiarizado. O ollamh era a máis alta categoría entre os bardos e supoñíalle moitos anos a aprendizaxe de todas
as historias. Estas podían dividirse en principais e secundarias: as historias principais eran combinacións de épica e novela, prosa e poesía e
estaban divididas nos manuscritos segundo o seguinte catálogo: Destrucións de lugares fortificados, Botíns de vacas, Cortexos, Batallas,
Historias de covas, Navegación, Mortes tráxicas, Festas, Asedios, Aventuras, Fugas, Asasinatos, Fontes, Expedicións, Avances e Visións. A todos estes temas considerábaselles principais até o ano 650 e a súa creación trouxo consigo o crecemento gradual da historia da familia, a tribo,
a estirpe e até da propia Mitoloxía Celta, ao ser contada unha e outra
vez. Sabemos que foi debido á intercomunicación entre os compañeiros
bardos o que propagou a tradición local por toda Irlanda. Desafortunadamente poucas desas historias chegáronnos, e as que si o fixeron foi
de forma incompleta. Con todo, existen algunhas que permanecen en
toda a súa extensión e serven para mostrarnos como eran estes romances.
Xunto coas historias de Finn, Ossian e os Fenianos atopamos un
considerábel número de narracións imaxinativas, que non pertencen ao
grupo das históricas nin das fenianas, estas son “ Three Sorrows of
27
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 28
Story-telling”, onde atopamos a lenda de Déirdre or the Fate of the Children of Usnach, que será obxecto principal de estudo neste traballo.
Agora procederemos á análise do que se denomina “saga”, é dicir,
cada unha das lendas poéticas contidas na súa maior parte nas dúas
coleccións de primitivas tradicións heroicas e mitolóxicas da antiga Escandinavia. Gran parte destas lendas, na súa forma máis temperá, son
pagás e case non foron deformadas pola influencia cristiá, nin sequera
nos textos máis tardíos. Esta saga céntrase en varios períodos e individuos, de onde podemos obter os ciclos principais; os máis coñecidos
polas súas múltiples aparicións en diferentes historias e os que mellor
se conservaron. Así, atopamos o Ciclo Mitolóxico centrado nos Thuatha
De Danann e os PreMilesianos; o Ciclo Heroico, o Ciclo Ultoniano, ou
da Rama Vermella (M. d’Arbois de Jubainville denomina a este ciclo, do
Ulster), no que Cuchulain é a figura principal; e o Ciclo de Finn mac
Cúmhaillll, Ossian, Oscar, e os máis importantes reis de Irlanda contemporáneos seus -este ciclo pode ser chamado Feniano ou Ossianico, ou
Ciclo de Leinster, segundo M. d’Arbois de Jubainville (Hyde, History
280)-.
Xunto con estes tres ciclos atopamos un cuarto cuxo tema principal
é o histórico, e así nos referiremos a el. Algúns autores non recoñecen
este último ciclo porque moitas veces o tema histórico aparece unido ao
elemento fantástico e sobrenatural, polo que cren que ten máis de ficción que de realidade.
1.3.1. O Ciclo Mitolóxico.
As historias mitolóxicas e pseudohistóricas de Irlanda están relacionadas en gran medida coa explicación dos nomes de persoas e lugares
e coa historia de Irlanda segundo imaxinárona os fili da época medieval.
Estas narracións, escritas nunha linguaxe moi simple, non son moi numerosas e podemos atopar moitas delas nos Dinnshenchas (Historia de
Lugares), os Coir Anmann (Estado de Nomes) e no Lebor Gabála (Libro
das Invasións), do último existen longos fragmentos nos libros de Leinster e Ballymote. O Lebor Gabála creouse no mosteiro de Terriglass baixo a supervisión do Bispo de Kildare, Finn Mac Goreman e coa axuda e
protección do rei de Leinster, Dermot Mac Murrough. O contido do traballo divídese en trece capítulos onde aprendemos sobre as diferentes
ondas invasoras que habitaron a illa até o asentamento final dos fillos
de Mil de España. Crese que a partir do S.XII se utilizaron os nomes de
familias e dinastías da época para incorporalos nas novas historias e
moitas das antigas revisáronse para que apoiasen ás recentemente es-
28
7/3/08
09:50
Página 29
critas. Por esta razón é imposíbel dicir cal é o núcleo orixinal que permanece detrás de cada lenda ou separar os diferentes elementos que a
compoñen: mitolóxicos, pseudohistóricos, históricos e imaxinativos.
Este ciclo narra toda a historia temperá de Irlanda e das razas ou estirpes que a habitaron. O seu principal atractivo xace no retrato cargado
de imaxinación e de elementos sobrenaturais co que se describe o pasado lendario da illa. Algúns dos relatos tratan dos invasores pregaélicos de Irlanda: crese que os primeiros habitantes da illa foron a neta de
Noé, chamada Cesair e algúns dos seus seguidores. Ao non permitírselles subir ao Arca que Noé construíra, fixeron un barco coa esperanza
de poder escapar do Diluvio. Na súa fuxida alcanzaron unha verde e solitaria illa, Irlanda, pero malia os seus esforzos, todos eles morrerían no
Diluvio. Tras eles, a illa recibiría novos pobos: Parthalonians, Nemedians, Fomorians, Firbolgs e os Tuatha Dea Danann (o pobo da deusa
Dana). Os Parthalonians chegaron a asentarse, pero morrerían todos a
consecuencia dunha praga deixando a illa deserta. Trinta anos máis tarde, os Nemedians habitarían nela até que chegaron os Fomorians que
comezaron a oprimilos e tras arduas batallas conseguiron expulsalos.
Douscentos anos máis tarde os Nemedians, quen fuxiran a Grecia, volveron, chamándose Firlbog (Fir = homes, bolg = bolsa) a causa do traballo que realizaran en Grecia, portando sacos de area. Estes conviviron en relativa paz xunto a outra tribo de invasores, os Tuatha Dea Danann, que apareceu tamén pola illa durante un período de tempo. Pero
tras o breve paréntese estes últimos venceron aos Firlbog e expulsáronos até as illas situadas ao longo da costa: Aran, Islay, Rachlin e as Hebridas. Este pobo estaba especializado na maxia e chegaron a Irlanda
con catro grandes tesouros: unha Pedra do Destino chamada ‘Lia Fáil,
da que se dicía que ruxía en aprobación cando un soberano lexítimo era
coroado; unha espada invencíbel pertencente ao deus dos Tuatha Dea
Danann, Lúgh of the Long Arm (Lúgh do Longo Brazo) que era o deus
do sol; unha lanza máxica e un enorme caldeiro de comida inagotábel,
cuxo propietario era o seu deus supremo, o Dagda ou “bo deus”.
Considerar aos Tuatha Dea Danann seres mortais ou ben máxicos é
unha pregunta que ten diferentes respostas dependendo do autor ao
que nos refiramos. Douglas Hyde (284) explicaba no seu Literary History of Ireland, que aínda que estes pertencían á raza humana, este pobo vivía en cemiterios, mares, ríos, lagos, verdes outeiros e emprazamentos arqueolóxicos e só saían a superficie de cando en vez, por
exemplo cando daban ás súas fillas en matrimonio a raparigos do pobo
Milesian, por iso, podería confundírselles cos Sidhe (Shee), fadas ou es-
29
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 30
píritos. Con todo, Roger McHugh e Maurice Harmon no seu Short History of Anglo-Irish Literature, mantiñan: “Although the Tuatha Dea Da-
nann and their predecessors sometimes engage in human activity, they
are generally represented as a fairy people, or Aes side from which they
sometimes emerge to participate in mortal affairs” (18) [Aínda que os
Tuatha Dea Danann e os seus predecesores realizaban algunhas veces
actividades humanas, xeralmente eran representados como un pobo sobrenatural, ou Aes side do que ás veces emerxían para participar en
asuntos mortais].
Como Ramón Sainero explica en Linguas e Literaturas Celtas. Orixe
e Evolución, (126), estas persoas permaneceron na illa durante uns
douscentos anos, até que unha tribo procedente da Península Ibérica
chegou ás costas irlandesas. O seu rei chamábase Milidh, cuxo significado podería vir da palabra latina milis (soldado), ou por existir unha posíbel relación cos Milesians.
Pola contra outros autores cren que os Tuatha Dea Danann teñen
unha orixe completamente distinta, posibelmente gaélica. Calquera que
sexa a súa orixe, os escoceses (gaélicos ou Milesians) chegarían e vencerían a este pobo. Anos máis tarde tamén eles serían conquistados,
esta vez polos ingleses.
Mostraremos tres das historias mitolóxicas do Libro de Leinster que
ilustran a calidade do conxunto de forma xeral. Unha delas é unha narración moi breve que describe como Aengus engana ao seu pai, o
Dagda, sacándolle da súa casa preto do río Boyne. Noutra Aengus namórase dunha fada a quen ve nun soño e que alterna corpo de cisne e
forma humana. Aengus transfórmase a si mesmo en cisne para conseguir o seu amor. Para rematar atopamos unha terceira historia máis longa, chamada ‘The Wooing of Etáin’ onde Aengus e Dagda conseguen
unha muller para o home que criou a Aengus, Midir. O nome da elixida é
Etáin que é transformada polo seu rival Fuamnach nunha mosca violeta;
tras sete anos de persecución Etáin cae na cunca dunha muller do Ulster quen lla traga e dálle un nacemento mortal. Como mortal despósase
co rei de Irlanda, pero o seu marido do mundo máxico, Midir, búscaa e
nun xogo de xadrez, engana ao marido mortal para que lle deixe abrazala, momento no que Midir e Etáin transfórmanse en cisnes e afástanse voando. O rei búscaos escavando os montículos onde habitan as fadas, pero Midir engánao de novo inducíndolle o rapto da súa propia filla,
nacida de Etáin. Non descubrirá o engano até que a súa filla dá a luz
outra nena, que abandonará nunha gorida de cans onde a atopa un
pastor, que a criará, chegando a ser unha preciosa rapariga.
30
7/3/08
09:50
Página 31
Con estas narracións mitolóxicas cheas de aparicións sobrenaturais,
feitos marabillosos e maxia, podemos relacionar a maioría dos relatos
que os fili clasificaron como de Aventuras, Viaxes e Visións (Echtrae,
Immram, Aislinge).Os tres tipos teñen en común a idea da visita humana ao mundo sobrenatural, tal como se describe en ‘Cormac’s Adventures in the Land of Promise’. Esta terra tamén se denomina a Terra da
Verdade, a Terra dos Vivos ou a Terra da Mocidade e pode ter diferentes
localizacións: nalgún punto ao oeste de Irlanda, ás veces áchase baixo
un montículo nos que habitan as fadas ou nalgunha planicie rodeada
por unha brétema de druída. Envían novas fadas ou máxicos guerreiros
para atraer aos mortais ao seu mundo máxico e convertelos nos seus
amantes ou en aliados contra os seus inimigos.
En ‘Cormac’s Adventures’, Cormac, rei de Tara, viaxa ao mundo do
sobrenatural en busca da súa muller, fillo e filla que foran raptados por
Manannán, o deus do mar pertencente aos Tuatha Dea Danann. Alí atopa as máis incríbeis marabillas: salmóns da sabedoría que se alimentan
de noces da abeleira do coñecemento; comida máxica, bebida e combustible, que lles fai renovarse cada día; unha casa de prata que os homes están intentando teitar con plumas, e que llas leva o vento continuamente. Manannán explica os símbolos a Cormac; os teitadores, por
exemplo, son os poetas irlandeses que amasan riquezas en balde. Unha mostra da antigüidade desta historia reflíctese nas principais marabillas que narra: un porco que vai asando os seus cuartos segundo se
contan verdades ou unha bela copa dourada que se rompe ou recompón dependendo de se pronuncian sobre ela verdades ou mentiras.
McHugh and Harmon (19) escriben que a idea do poder milagroso
dun acto verdadeiro, atópase frecuentemente tanto na mitoloxía india
como na irlandesa e é só unha mostra de que existe unha común tradición indoeuropea.
Estas narracións de aventuras, ás veces, mestúranse con historias
de viaxes, chamadas Immram, onde a visita ao outro mundo supón unha viaxe a través de varias terras máxicas. Nos mellores e máis antigos
relatos de viaxes que chegaron até os nosos días aparecen mencionadas unha gran variedade de illas. Entre estas narracións atopamos o
‘Voyage of Mael Dúin’, unha historia posibelmente do S.VIII e unha das
fontes nas que se basea a magnífica historia medieval do S.X, Navigatio
Brendani. O heroe, Mael Dúin é criado por unha raíña irlandesa, pero
descobre que é fillo dunha monxa e que o seu pai foi asasinado. Buscando vinganza embarca con outros vinte compañeiros, na súa viaxe
veranse arrastrados por terríbeis tormentas até remotas illas, en total
31
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 32
trinta e unha, cada unha con incríbeis marabillas: unha está habitada
por formigas tan grandes coma poldros, outra por demos a lombo de cabalos e unha terceira por porcos de cor vermella viño.
A influencia cristiá percíbese na mestura de tradición relixiosa e pagá que atopamos nalgunhas destas historias. Nunha delas relátase a
existencia dun gran paxaro coidado por aguias e que renova a súa mocidade ao bañarse nun lago onde se botou froita máxica. Xunto a este
lago atopamos unha igrexa e un monxe que alí habita. Finalmente Mael
Dúin é persuadido por un santo ermitán doutra illa para que abandone a
súa vinganza en gratitude polos moitos perigos dos que Deus o salvou.
Do mesmo xeito que as historias de aventuras se fusionan coas de
viaxes, estas fano coas de visións ou Aislinge. Relatos posteriores de
viaxes conteñen incidentes relacionados non só con monxes ou ermitán
cristiáns, senón tamén con profecías e visións do ceo e o inferno, similares ás que atopamos na temperán tradición cristiá do continente. Suxeriuse que estes relatos de visións irlandesas medievais escritos en latín,
poderían influír no traballo de Dante. Un deles é ‘Vision of Adamnan’,
que relata como o alma do abad de Iona ,Adamnan, é levada até o ceo
polo seu anxo gardián tras a súa morte e alí sente a presenza de Deus.
Máis tarde visita a Terra do Tormento e é testemuña dos castigos infrinxidos aos condenados. Finalmente a súa alma regresa ao seu corpo para que poida relatar todo o que viu.
As descricións do regreso desde o outro mundo e especialmente a
da cidadela no ceo, débenlle moito aos relatos de aventura e viaxes, pero é considerada principalmente unha máxima. A didáctica cristiá utilizaba ás veces o elemento sobrenatural nas imaxinativas narracións gaélicas de sucesos sorprendentes. Ademais de incorporar os símbolos e
imaxes rechamantes e abraiantes, tendían a impoñer a súa persoal forma e interpretación do material, por exemplo, diminuíndo o estatus do
heroe pagán ou dos antigos deuses dos Tuatha Dea Danann (McHugh
and Harmon 20).
1.3.2.. O ciclo do Ulster ou da Rama Vermella
O máis antigo dos dous mellores ciclos que recollen as primeiras narracións irlandesas é o ciclo do Ulster ou da Rama Vermella, que se
ocupa da historia dos Milesians, a actual raza irlandesa e céntrase no
rei do Ulster, Conor mac Nessa, a súa fortaleza en Emain Macha preto
de Armagh, e o seu guerreiro máis importante, Cuchulainn. Xunto a
eles, tamén atopamos un número claramente definido de personaxes,
que inclúen ao druída Cathbad e a Fergus Mac Roi, representado nal-
32
7/3/08
09:50
Página 33
gunhas sagas como un xigante de bo carácter, que foi enganado pola
nai de Conor para conseguir arrebatarlle o trono do Ulster; a Conall o
Victorioso, a Laoire o Triunfador, aos Thersites do ciclo e a Bricriu o da
Lingua Velenosa. Todos estes son guerreiros da Rama Vermella que defenden a provincia do Ulster, que aparece representada en rivalidade co
resto de Irlanda, pero especialmente con Connacht, gobernado pola raíña Medb (Maeve, Mève, Méadhbh). Aínda que estes personaxes asumen ás veces aspectos máxicos ou mitolóxicos ou se ven envoltos en
aventuras con reis do mundo sobrenatural ou influídos por geasa ou tabús, normalmente aparecen descritos como humanos e os seus conflitos pódense entender, no seu maior parte, en termos humanos de rivalidade, honor, valor, amor, odio e vinganza.
O palacio de Conor descríbese cos tres edificios que o compoñen; o
da Rama Vermella, onde se gardaban as cabezas e as armas dos inimigos derrotados; o edificio da Rama Real (Royal Branch), onde habitaban os reis; e o da Casa Moteada (Speckled House), onde se almacenaban os escudos, lanzas e espadas dos guerreiros do Ulster e se chamaba así a causa do ouro e prata das armas e do seu brillo.
A rivalidade é a forza motivadora da maioría das historias do ciclo do
Ulster. ‘The Exile of the Sons of Usnech’, a historia de Deirdre, considerada a Helena de Troya irlandesa, é a narración máis famosa do ciclo.
Esta fama deuse non só en tempos modernos, debido ao seu estudo
por parte de autores tan coñecidos como Yeats, Synge, Lady Gregory e
outros escritores de lingua inglesa, senón tamén na Irlanda gaélico parlante, que produciu moitas versións. Xunto coa historia ‘The Tragic Death of Connla’, a de Deirdre está entre as poucas narracións do Ulster
que aínda se preservan no folclore de Irlanda e Escocia. A súa atracción principal radica en varios factores: a rivalidade ou competencia dun
home novo, Naoise, e un ancián, Conor, por unha bela muller, Deirdre; o
círculo de vinganza que nace coa fuxida das mozas e o fatal destino
que agarda aos amantes, cumpríndose así o que fora predito. A súa relevancia para a saga central, Táin Bó Cuailgne, é fundamental xa que
explica porqué o desexo de vinganza do rei Conor trae consigo o seu
posterior engano a Fergus Mac Roi e a outros guerreiros do Ulster e de
como estes conducirán aos seus homes ao servizo da súa antiga inimiga, a raíña Medb de Connacht.
A historia central do ciclo é a Táin Bó Cuailgne ou ‘Razia do gando
de Cooley’. Esta saga atópase conservada parcialmente no Leabhar na
h-Uidre, un manuscrito creado en torno ao ano 1100 e do que existe unha copia completa no Libro de Leinster, escrito cincuenta anos máis tar-
33
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 34
de. A Táin narra o episodio en que a raíña Medb e o seu marido Ailill
(Oilioll), se atopan falando sobre as súas posesións persoais porque
queren saber cal dos dous é máis rico; parece que a balanza se inclina
a favor de Ailill, xa que posúe o Finn-bheannach ou gran White Horned
Bull of Connacht, (Touro de Cornos Brancos de Connacht). É entón cando Medb decide capturar o Brown Bull (Touro Marrón) de Cooley, un
touro do Ulster, moi famoso e cuxo dono é o xefe Darè. Medb invita ás
provincias de Leinster e Munster a unirse ao exército que xa posúe e do
que forman parte Fergus Mac Roy e uns mil cincocentos homes do Ulster, lugar ao que non regresaran despois de que Conor os traizoase. Ao
exército invasor de Connacht faille fronte na fronteira, o guerreiro Cuchulainn quen loita contra os homes de Medb de diferentes formas: primeiro, sen mostrarse durante o día, dá morte a cen homes cada noite.
Malia que mandan na súa contra toda clase de loitadores mortais e sobrenaturais, a todos consegue vencer, chegando a matar ao seu amigo
Ferdiad, nun episodio que resulta ser un dos máis belos da Táin. Mentres tanto, Medb ofrece á súa propia filla Finnabra como recompensa a
todos os príncipes que se prestasen a axudala no seu obxectivo, cando
se decata do amor da súa filla por un dos xefes do Ulster, pídelle á rapariga que convenza ao guerreiro de que retire as súas tropas. No momento en que o resto dos príncipes de Munster coñecen as artimañas
da raíña, caen sobre as súas tropas con saña e a propia Finnabra morre
no fragor da batalla tras darse conta dos plans da súa nai. Cuchulainn
consegue frear a invasión cunha soa man durante todo un inverno, até
que os guerreiros do Ulster se recuperan dunha maldición que lles impedía loitar e fan fuxir aos de Connacht.
Esta rivalidade que viamos entre os exércitos aparece tamén compartida polos dous animais orixe do enfrontamento; estes touros eran
en realidade dous homes mortos que se odiaron mutuamente durante
as súas vidas e que agora renaceran para seguir loitando en forma de
touros. Ao final o touro do Ulster é capturado, pero mata ao seu rival e
de camiño a casa morre tamén.
En ‘The Intoxication of the Ulstermen’, atopamos outra mostra de rivalidade, pero esta vez entre os mesmos guerreiros; as borracheiras
dos guerreiros do Ulster lévanlles a unha carreira cara ao sur, onde apenas conseguen escapar de ser asados polos seus inimigos nunha casa
de ferro. Outro exemplo é o que achamos en ‘Bricriu’s Feast’; aquí, Bricriu o da Lingua Velenosa reunirá a todos os guerreiros do Ulster nun
banquete co propósito de retalos. E para iso invitará aos mellores campións, Cuchulainn, Conall Cearnach e Laeghaire Buadhach e ás súas
34
7/3/08
09:50
Página 35
esposas. Bricriu dilles ás mulleres que aquela que primeiro entre na sala do banquete será considerada a mellor. Por suposto isto creará gran
confusión entre os guerreiros que se achan alén da porta e que se enfrontan pola ‘Porción/Lugar do campión’, é dicir a parte da carne ou o lugar que está reservado para o guerreiro que demostre a súa supremacía sobre os outros. Logo dalgunhas probas que non conseguen dilucidar quen é o gañador, será un xigante guerreiro o que apareza para resolver o problema: dilles que quen se atreva a cortar a súa cabeza unha
noite e a continuación el poida facer o mesmo á seguinte noite, será o
vencedor.
De todos os guerreiros que conseguen cortarlle a cabeza nas seguintes noites só Cuchulainn é o suficientemente valente para esperar
que o xigante faga o mesmo con el, así que será o único que mantén a
súa palabra polo honor do Ulster; por este motivo é perdoado e o xigante, que resulta ser un rei do mundo máxico de Munster disfrazado, concédelle a Porción do Campión. Este suceso serviría como base de inspiración para Sir Gawain and the Green Knight. The Green Helmet é a
dramatización que Yeats fixo da historia de Bricriu.
Moitos dos relatos do Ulster parece que deben a súa orixe á popularidade da Táin e semellan estar escritos ben para ser engadidos nas recitacións que se fixesen da mesma ou ben para desenvolver os seus incidentes ou personaxes de forma separada, creando novas historias.
Outros seguramente existían na tradición nativa antiga antes de que se
escribise a Táin e incorporáronse a ela máis tarde.
A este último tipo correspondería unha longa digresión na que aos
reis Ailill e Medb de Connacht relátanlles as fazañas de mocidade de
Cuchulainn, incluíndo a historia de como conseguiu o seu nome, the
Hound of Culann (o Mastín de Culann), asasinando ao mastín xigante
de Culann e ter que substituílo como o seu sentinela.
Existen tamén historias sobre o nacemento, cortexo e morte dos
principais personaxes da Táin. Destas sobresae unha na cal se narra
como Cathbad o druída, sorprendeu a unha raíña guerreira chamada
Nessa mentres se bañaba e procrearon a Conor Mac Nessa; ou outra
onde vemos como a irmá de Conor, Dechtire, foi visitada por Lúgh of the
Long Arm e deu a luz a Setanta, o neno máis tarde chamado Cuchulainn. A popularidade das historias de batallas e de cortexo relacionadas con Cuchulainn probabelmente conduciron á creación da narración
‘The Wooing of Emer’, na que Cuchulainn busca gañar a Emer, pero logo de prometerlle castidade, Cuchulainn marcha a Escocia, para aprender da raíña guerreira Scáthach, as súas proezas no uso das armas.
35
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 36
Unha vez alí convértese en amante da filla da raíña e obriga á rival en
armas do seu amante, Aoife, a contraer matrimonio con el. Os celos de
Emer nárranse nunha longa historia ‘The Sick-bed of Cuchulainn’ na
que unha doncela do reino do sobrenatural persuade a Cuchulainn para
que vaia ao seu mundo, onde lle servirá en amor e combate. Ao contrario do final que propuxo Yeats para The Only Jealousy of Emer, nesta
historia é a amante e non a esposa quen finalmente o abandona. Cuchulainn morre nobremente, atado a unha columna de pedra para que
poida enfrontarse aos seus inimigos até o final, pero a súa morte só
chegará cando se use a maxia na súa contra.
Existen tamén historias máis breves sobre incidentes menores como
é o caso das relacións entre Cuchulainn e Aoife en Escocia, que aparecen en ‘The Sick-bed of Cuchulainn’, e darán lugar á notábel historia,
‘The Tragic Death of Connla’, na que Cuchulainn mata ao fillo que tivera
con Aoife. O raparigo chegara a Irlanda e seguindo o consello da súa
nai negouse a dicir o seu nome. Isto é considerado como un signo de
hostilidade polos homes do Ulster e ten que loitar contra eles, vencéndoos sen dificultade. Pero Cuchulainn chega, loitan e tras gran esforzo
mata ao descoñecido, descubrindo entón quen era realmente. En ‘The
Weakness of the Ulstermen’, Cuchulainn ten que defender a provincia
do Ulster cunha soa man contra o exército invasor de Connatch. Aquí
atopamos un exemplo das mellores dinnshenchas ou narracións tradicionais sobre determinadas localidades, xa que tamén trata de como
Emain Macha, a fortaleza de Conor obtivo o seu nome: Macha era a esposa dun gandeiro chamado Crunnchú, que nunha carreira de carros
alardeó de que a súa muller podía correr máis veloz que os cabalos do
rei. Este ao escoitalo, obrigou á muller a correr para demostralo malia
estar embarazada, baixo pena de executar ao seu marido. Macha gañou a carreira, deu a luz a xemelgos e enmeigou aos homes do Ulster:
‘May the men of Ulster be as weak and sick as a woman in childbirth at
the moment of their gratest danger’1 [Oxalá que no seu momento de
maior perigo os homes do Ulster estean tan débiles e enfermos como
unha muller nun parto]. Cuchulainn, ao ser de Leinster, foi eximido da
maldición e por iso na Táin, foi o único defensor nun principio do Ulster
e da súa fortaleza, Emain Macha (‘The Twins of Macha’).
1
36
Táin Bó Cuailnge. The Cattle Raid of Cooley. The Curse of Macha. 23 xullo 2003.
<http://www.legendarytours.com/tain.html>
7/3/08
09:50
Página 37
1.1.3. O ciclo de Fianna
Tradicionalmente críase que as máis antigas narracións do Ulster facían referencia a séculos anteriores ao nacemento de Cristo e os relatos do ciclo feniano ou dos Fianna pertencían ao período contorna ao
300 d.C. Os romances do ciclo de Finn falan de Conn o das Cen Batallas, o seu fillo Art o Solitario; o seu neto, Cormac Mac Art e o seu bisneto Cairbrè do Liffey. Ao ser revisados os textos anos máis tarde, comprobouse que algúns dos relatos parecían existir en forma oral desde o
S.VII, mentres que é desde o XI cando hai referencias literarias á súa
popularidade no folclore. As novas historias, poemas e sagas referidas
a Finn e aos Fianna producíronse desde o século VII até o XVIII e estaban relacionadas máis intimamente coa vida, pensamento e sentimentos da raza gaélica tanto en Irlanda como en Escocia. Durante o S.XII
as narracións do ciclo de Fianna empezaron a desprazar ás do Ulster
en estima dos narradores de historias e da audiencia irlandesa, pero en
ningún dos romances que nos chegaron atopamos o menor signo de
mestura de personaxes entre os dous ciclos.
Douglas Hyde mantén que a principal diferenza entre as historias
dos Fianna e as da Rama Vermella era que as últimas facían referencia
aos xefes, os grandes homes e os bardos; mentres que as dos Fianna,
eran máis as do pobo (History 363-365).
As historias dos Fianna parécense ás do Ulster ou da Rama Vermella en que se centran nun grupo de guerreiros, os Fianna, compostos de
dous clans; o Clan Baiscne e o Clan Morna, estes ás veces únense ao
servizo de determinados reis e outras atópanse enfrontados por diferentes rivalidades. O Clan Baiscne está liderado por Finn Mac Cúmhaill e o
Clann Morna por Goll Mac Morna. Finn é a figura principal do ciclo dos
Fianna e a orixe do seu nome, ao que se lle unen un bo numero de
compañeiros: o seu fillo adoptado, Oisín ou Ossian (cuxo nome tamén
se utiliza para denominar esta colección de historias) que é o suposto
poeta-autor de moitos dos poemas que pertencen a este ciclo; o seu
neto e guerreiro, Oscar; Caoilte, o seu axudante e narrador de historias;
Diarmaid, o irresistíbel amante, e Bald Conán, o bufón, todos os cales
ten o seu orixinal noutros personaxes do ciclo do Ulster.
Do mesmo xeito que tras a morte dos fillos de Usnach seguiu a guerra entre o Ulster e Connacht, que é o gran acontecemento histórico no
que moitas das historias da Rama Vermella se basean, a inimizade entre os grandes reis de Erin e os seus seguidores fenianos, éo no ciclo
dos Fianna.
37
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 38
A orixe dos fenianos é incerto, algunhas persoas cren que foron deidades tribais ou unha raza separada dos homes ou até habitantes do
mundo sobrenatural dos gaélicos. O que é seguro, é que a pesar que
aos fenianos, como aos habitantes do Ulster, adestrábaselles duramente en actividades físicas, na aprendizaxe de poesía e máximas de conduta, diferenciábanse entre si nalgúns aspectos. Os fenianos viviron uns
douscentos anos despois que os guerreiros da era de Cuchulainn e non
eran unha casta guerreira leal soamente a unha tribo; eran homes sen
‘parentesco’, mercenarios aventureiros que saían da súa tribo e preferían a vida errante cazando, pescando e loitando, a residir na corte. Atopábanse principalmente en Leinster e Munster, aínda que as súas actividades leváronlles moito máis lonxe. Finn, ao contrario de Cuchulainn,
non estaba suxeito ao servizo dun rei en particular, senón que se movía
libremente polo país.
A calidade máis diferenciada entre ambos ciclos é que mentres que
as historias do Ulster mesturaban elementos heroicos e sobrenaturais,
mantiñan un realismo humano directo; por outra banda as historias dos
fenianos estaban dominadas por episodios fantásticos e máxicos. Ao
contrario das do Ulster, teñen lugar nun mundo principalmente non social, o outro mundo. O seu carácter é moito máis romántico ca épico.
Este cambio pódese deber en certa medida aos normandos, xa que os
filí baixo o seu mecenado convertéronse, con toda probabilidade, en
elaborados artistas da corte, próximos aos seus homólogos na narración. A cristiandade tamén puido favorecer este cambio, xa que reduciu
o arraigado elemento pagán e a dignidade da vella e aristocrática orde.
As historias dos Fianna desprazaron ás do ciclo do Ulster, moitas das
cales non sobrevivirían se non se escribiran, mentres que as fenianas
sobreviviron non só en manuscritos senón tamén na tradición oral de Irlanda e Escocia até os nosos días.
Ten unha gran afinidade coas historias de mitoloxía, personaxes e
episodios a miúdo mestúranse. Este é o motivo polo que Lady Gregory,
segundo Roger Mac Hugh e Maurice Harmon (30), une versións de ambos ciclos na súa obra Gods and Fighting Men, completándoas co folclore contemporáneo.
O cambio no carácter literario pódese ilustrar coa principal historia
de amor, ‘The Pursuit of Diarmaid and Gráinne’. Coñécese algunha versión desta pertencente ao S. X pero a máis temperá existente parece
ser escrita entre os séculos XIV e XVII. Obviamente, é unha variante da
narración de Deirdre, xa que os seus ingredientes principais son os
mesmos: Gráinne, a filla do rei Cormac Mac Art, é elixida como esposa
38
7/3/08
09:50
Página 39
para o capitán Finn Mac Cool, pero escapa con Diarmaid, unha moza
amante, que morrerá como resultado dun plan de Finn, tras unha aparente reconciliación. Este é o argumento, pero a narración é moito máis
extensa que a de Deirdre e está chea de episodios, algúns dos cales
parece estar baseados en material heroico e mitolóxico bastante anterior, outras en cambio parecen estalo en historias de fadas da sabedoría
popular moi posteriores.
Un destes episodios presenta unha gran calidade artística e nel se
nos mostra a presentación do cortexo de Gráinne: o heroe Finn está intranquilo sen unha esposa, polo que dous dos seus guerreiros van ver a
Cormac, en Tara para pedir a man da súa filla Gráinne para el. Cormac
deixa a decisión en mans da rapariga, quen acepta a proposición. Na
festa de compromiso imos descubrindo gradualmente que a súa aceptación foi un engano, porque droga ao seu pai, a Finn e a moitos dos
Fianna coa intención única de poñer á moza Diarmuid baixo geasa e
obrigarlle a fuxir con ela, tras contarlle que estivo namorada del desde
que lle viu xogar ao hurling en Tara fai algún tempo. O aparvado Diarmuid consulta a tres guerreiros que lle aconsellan unanimemente que
debe aceptar o tabú que lle impuxeron.
Tras moitas vicisitudes onde a xoven parella ten que fuxir e vivir múltiples aventuras, volven a Tara, coa promesa do perdón de Finn. Ao final
da historia Finn engana a Diarmuid para que cace o xabaril que o mataría nas faldras do Benbulben, segundo lle predestinaron. O subseguinte
comportamento de Gráinne tras a perda do seu amado, en comparación
co de Deirdre, é a principal diferenza entre ambos dramas. Gráinne incita aos seus fillos a que vinguen a morte de Diarmuid e Finn temendo a
súa vinganza volve a cortexala. Na versión de Lady Gregory, ela atácalle “with her keen, sharp-pointed tongue” [coa súa afiada e cortante lingua] pero Finn “plies her with sweet words and with gentle loving speech” [insiste con doces palabras e con xentil linguaxe de amor] e finalmente convéncea, provocando o desprezo dos Fianna quen “gave one
shout of derision and mockery at her, xo that Gráinne bowed her head
from shame; ‘We hope, Finn, that you will mind Gráinne well from this
on’, said Oisín.” (Gods 308), [déronlle un berro de desprezo e burla, para que Gráinne avergoñada inclinase a súa cabeza; Esperamos Finn
que tratarás ben a Gráinne desde agora’ dixo Oisín]. Como podemos
ver, Gráinne carece da nobreza de Deirdre, ademais de actuar con malicia, é voluble e caprichosa; pero esta caracterización aparece enriquecida polo material que existe sobre o mundo fantástico. Xa que o relato
39
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 40
‘The Pursuit of Diarmaid and Gráinne’ tratarémolo máis adiante neste
traballo, de momento non imos estendernos máis sobre el.
Pódense atopar outras historias que falan sobre a orixe máxica de
Finn como en ‘The Boyhood deeds of Finn’, onde coñecemos aos seus
antepasados: Nuada, Balor e Lúgh; á súa muller fada, Saba, quen a
abandonou como Fand fixo con Cuchulainn e aprendemos tamén sobre
os seus poderes de adiviñación. É interesante resaltar a importancia do
elemento fantástico en todas as narracións cómicas fenianas, tales como ‘The Chase of the Tough Servant’, ou ‘The Enchanted cave of Cesh
Corran’. A narración feniana máis longa na literatura irlandesa xunto coa
Táin, é ‘The Colloquy of the Old Men’, que se preserva no Book of Lismore. É o esquema dunha historia de principios do S. XIII na que os últimos líderes dos Fianna, Caoilte (Cweeltya) e Oisín, reúnense con San
Patrick e o rei de Tara, a quen entreteñen con historias da Irlanda pagá;
algunhas destas son dinnshenchas e outras fan referencia aos heroes
fenianos e ás súas aventuras no mundo sobrenatural. Todas estas narracións foron escritas por Brogan, o escriba de San Patrick, para poder
lelas máis tarde.
Algúns dos relatos son meras anécdotas. Os máis longos inclúen a
historia de Oisín na Terra da Mocidade, que está claramente baseada
nas narracións de viaxes mitolóxicos e influída por ‘The Colloquy of the
Ancients’. A versión que Yeats usou principalmente foi escrita en irlandés no S. XVIII e traducida no XIX.
1.3.4. O ciclo heroico
As historias mitolóxicas ou pseudohistóricas, as heroicas e as fenianas forman o groso da literatura medieval escrita en irlandés. Outras categorías inclúen relatos románticos e de reis, pero a miúdo se mesturan
cos anteriores ou permanecen separados é por razóns especiais. Unha
delas, ‘ The Vision of Mac Conglinne ’, escrita antes do 1200 d.C., é
pouco corrente por ser un longo relato satírico sobre un poeta estudoso
errante, que curou a un rei de Munster dun demo famento; outro exemplo é Buile Suibhne (‘The Frenzy of Sweeney’), moi diferente do resto
das historias de reis; Sweeney, un rei irlandés, é maldicido por un santo
a quen o primeiro insulta e faille vítima de levitación; o seu destino será
revoar espido entre as copas das árbores, vivindo de berros e auga,
perseguido por aparicións e incapaz de ter trato con humanos; até que
se fai amigo doutro santo máis amigábel que toma nota da súa historia
e confésalle, pero a fatalidade faille morrer atravesado por unha lanza.
40
7/3/08
09:50
Página 41
Ambas narracións foron tratadas en inglés por modernos escritores irlandeses.
Durante o S. XII traducíronse relatos de Grecia, Troia e Roma do latín ao irlandés: desde mediados do S. XV até mediados do XVI a influencia da cultura normanda foi moi forte, alentando que se adaptasen
varias historias artúricas e moitos romans d’aventure a partir de historias italianas e francesas de cabaleiros levando a cabo distintas fazañas
e cortexos; estas influirían nas historias nativas irlandesas nas que agora os protagonistas eran monarcas estranxeiros de terras reais ou imaxinarias do leste ou nas que guerreiros irlandeses vivían grandes aventuras en lugares remotos. Tales influencias combináronse para conseguir
que os séculos XVI e XVII fosen de gran auxe para o relato romántico
en Irlanda.
Atopamos outros relatos que parecen románticos en canto ao carácter: por exemplo os dous cos que Deirdre forma ‘The Three Sorrows of
Story-telling’. Estes son ‘The Fate of the Chidren of Tuireann’, no que
tres raparigos culpábeis do asasinato de Cian, aceptan un castigo enigmático que consistirá en realizar unha serie de probas sobrehumanas; a
súa última tarefa consiste en dar ‘tres berros nun outeiro’ que serán os
seus tres berros de morte. A terceira historia,’The Fate of the Children
of Lir’, é un longo relato sobre catro nenos transformados en cisne polo
seu madrasta e condenados a vagar polas augas de Irlanda, lamentando a súa cruel sorte en forma de belos queixumes. Ambos relatos parecen pertencer ao S. XIV e conteñen pasaxes de mesurada beleza e
‘phatos’, pero a miúdo son episódicos e demasiado amplos.
41
I. Orixes da Literatura en Irlanda
00. DEIRDRE GAL
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 42
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 43
II PARTE
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 44
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 45
2. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre.
oñecemos xa que a arte da escritura chegou a Irlanda coa
Cristiandade no S. V. As novas comunidades cristiás, reunidas ao redor de asentamentos monásticos, puxeron en contacto a cultura latina e a civilización gaélica, a cal posuía unha tradición oral moi antiga e rica. Aínda que a relación entre
o novo clero cristián e a antiga casta de eruditos, controlada polos fili (file), non era sinxela, a incorporación de elementos pagáns e cristiáns foi
sorprendentemente rápida e tranquila. O florecemento da cultura cristiá
e gaélica nos séculos VI e VII nos mosteiros irlandeses provocou non só
a creación de misións irlandesas por Europa durante o S. IX, senón tamén que os xermanos se convertesen ao cristianismo. Malia que as invasións viquingas, que comezaron no ano 795, empezaran a debilitar a
estrutura da civilización monacal, por entón, os materiais básicos para o
noso posterior entendemento da Irlanda precristiá xa estaban sendo recolleitos, grazas a un compromiso entre escribáns do clero e os poetas
da antiga administración. Mentres que a función dos poetas era preservar a sabedoría popular, escribáns dos mosteiros estaban encargados
de incorporar este saber no sistema da crenza cristiá. Ao facelo, estaban rexistrando as narracións irlandesas orixinais e as grandes sagas
–o Ciclo de Ulster, o Ciclo de Fenian, o Ciclo dos Reis, o Ciclo Mitolóxico e o grupo dos Immrama ou das Viaxes–. Todos eles foron escritos en
irlandés, converténdose así, na máis antiga literatura vernácula e, en
consecuencia, a única literatura que une o ancestral mundo pagán e o
novo cristián. Gran cantidade deste material foi escrito nos séculos VI e
VII e desde entón copiado multitude de veces. Aínda que ningún manuscrito en idioma irlandés data de antes do século XII, non hai dúbida
45
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 46
de que o gran conxunto de poemas, sagas, crónicas e escritos xenealóxicos derivan da tradición gaélica precristiá.
A reconstrución da historia da Irlanda precristiá está recollida no Lebor Gabhala ou Libro das Invasións, resultado de séculos de incorporacións, adaptacións e reorganización dos antigos escritos nun estilo narrativo cristián e político, que xustificase o predominio da civilización gaélica en Irlanda e recoñecese as súas orixes, remontándose a Adán. O
relato principal no Ciclo do Ulster, a Táin Bó Cuailgne, preservada en
tres versións, das cales a do S. XII, o Libro de Leinster, é a máis coherente dentro da épica nacional do mundo gaélico.
2.1. Book of the Dun Cow [Leabhar na hUidre]
O Book of the Dun Cow ou Libro da Vaca Parda é o máis antigo dos
grandes compendios de manuscritos irlandeses que sobreviven. Foi recompilado no mosteiro de Clonmacnoise en torno ao ano 1100, baixo a
supervisión dun escribán chamado Máel Muire mac Céileachair, asasinado por uns malfeitores no 1106. O seu nome indícase nunha ilustración que aparece anotada algún tempo máis tarde nun texto separado.
Dise que Fergus mac Róich foi chamado a saír da súa tumba para recitar a Táin Bó Cuailnge ou A Razia do Gando de Cooley a San Ciarán de
Clonmacnoise, quen a copiou nunha pel de vaca. O Libro da Vaca Parda contén o texto parcial máis antigo que sobreviviu de Táin Bó Cuailnge e inclúe tamén unha versión da Batalla de Chaucha, O Exilio dos Fillos de Uisnech (Longas mac nUislenn) e A Aventura de Connla (Echtrae Conli). Hoxe en día, as 67 follas de pergamiño restantes do libro
atópanse na Royal Irish Academy (Dublin).
2.2. Book of Leinster (Leabhar Laighneach).
O Libro de Leinster é a segunda mellor fonte de lenda e mitoloxía irlandesa despois do Libro da Vaca Parda. Como podemos ler en The
Oxford Companion to Irish Literature (Welch 55), o Libro de Leinster foi
recompilado entre 1150 e 1160 baixo o padroado de Diarmuid mac Murchada (Mac Murrough) e antes era coñecido como Lebor na Nuachongbála, (Libro de Nuachongbála) lugar que despois denominouse Nuachongbáil e actualmente é Oughhaval, no condado de Laois. Crese que
o manuscrito foi obra dun só escriba, identificado como Aed ua (mac)
Crimthainn, relacionado co mosteiro de Terryglass, condado de Tipperay. Outras fontes cren que é produto dunha escola de escribas que traballou nel durante décadas. O Lebor na Nuachongbála cítase como fon-
46
7/3/08
09:50
Página 47
te de referencia no Yellow Book of Lecan (Libro Amarelo de Lecan) e no
Libro de Ballymote e polo analista do S. XVII Míchéal Ó Cléirigh. É considerado un tesouro do saber irlandés medieval en gran parte por conter
un extracto do Libro das Invasións (Leabhar Gabhála Éireann), ademais
da pseudohistoria que describe as diferentes invasións mitolóxicas de Irlanda antes do Diluvio, a Táin Bó Cuailnge, parte das dúas versións de
Dinnshenchas Érenn (As Dinnshenchas de Ireland), é dicir, as tradicións
e a historia dos lugares, a etimoloxía dos nomes de sitios, tratados xenealóxicos, moitas composicións literarias, unha versión dun salón de
banquetes en Tara e un listado de 350 relatos que todo poeta debería
coñecer.
Conta a historia do gran guerreiro do Ulster Cuchulainn xunto a outros relatos e lendas que se relacionan con el, as cales formaron parte
da imaxinación popular irlandesa moito tempo logo da destrución da civilización gaélica e moito antes do rexurdimento do tema irlandés e o
seu incorporación na literatura moderna. O Libro de Leinster tamén inclúe a versión máis antiga do Exilio dos Fillos de Uisnech (Longas mac
nUislenn), que reproducimos na súa forma orixinal, unha versión da Razia do Gando de Cooley (Táin Bó Cuailnge) e unha versión do Bórama.
O libro consiste en 187 folios feitos de papel de vitela, dos cales dez están na Biblioteca Franciscana de Killiney, condado de Dublín e o resto
na Biblioteca Trinity College de Dublín.
Esta é unha das traducións máis exactas dos manuscritos que conteñen “O Exilio dos Fillos de Uisliu ou Uislech” (Longes Mac nUisnig) no
Libro de Leinster , conservado na Biblioteca do Trinity College de
Dublín1.
1
Book of Leinster, The Exile of the Sons of Uisliu, 7 Mayo 2003.
<http://naoise.c.oka-pu.ac.jp/12.pdf >
47
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 48
Deirdre ou O Exilio dos Hihos de Usnech2
O Libro de Leinster
Feidlimid, fillo de Dall e narrador do rei Conor atopábase na súa casa festexando co seu rei e os homes do Ulster. Estes estaban sentados
bebendo cervexa, sendo atendidos pola esposa de Feidlimid, en avanzado estado de xestación. Pola mesa corrían os cornos cheos de bebida e grandes cantidades de comida; o ambiente era de xúbilo e diversión. Cando chegou a hora de retirarse ás súas dependencias, os homes levantáronse para facelo e así tamén o fixo a muller, quen de camiño sentiu como o bebé que levaba no seu ventre emitía un alarido que
foi oído non só na casa senón tamén nos campos que a rodeaban. Ao
oír semellante son todos os homes saltaron das súas cámaras e acudiron en multitude até que Sencha, fillo de Ailill reprendeulles:” ¡Non vos
movades!” gritou “e deixade que traian á muller ante nós para que coñezamos o significado do choro.” Levaron á muller ante eles e o seu esposo díxolle:
Que é iso, de entre todos os berros o máis feroz,
No teu ventre ruxindo tanto e tan forte?
Esgazaste todos os oídos con semellante clamor;
Con ese choro, inchado e forte, desde Bidés :
Con gran dor, porque ese choro chea de aprehensión ao meu corazón;
Que está esnaquizado polo terror e dorido con tanta forza.
Entón a muller volveuse e aproximouse a Cathbad o Druída, xa que
era home de gran sabedoría e así lle falou:
Préstame atención, Cathbad, o teu fermoso rostro,
Ti gran coroa do noso honor e de real raza;
Permite que o home que así se exaltou fágao máis aínda,
Permite que o Druída obteña o saber, que os Druídas poden obter.
Quero palabras de sabedoría e non consigo obter ningunha;
Nin sequera a Felim, facho de coñecemento, podo recorrer:
2
48
“Deirdre or, The Exile of the Sons of Usnech”. Book of Leinster. 7 febreiro 2003. <
http.//www.geocities.com/branwaedd/usnech.html>
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 49
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
Ningunha muller pode (saber) o que soporta,
Non se nada dese choro desgarrado que nace dentro de min.
E entón dixo Cathbad:
‘É unha doncela que de xeito tan desaforado gritou,
Rizos louros rodearán a súa cara,
E os seus ollos serán azuis e maxestosos;
E as súas fazulas, como as dunha dedaleira, brillarán.
Polo ton da súa pel, eloxiarémola,
Pola súa brancura, como a neve recentemente caída;
Os seus dentes inmaculados en esplendor
E os seus beizos, de vermello coral:
Unha bela muller é, pola que heroes,
que loitan nos seus carros no Ulster, serán (levados) á morte.
‘Esta muller que gritou,
(será) de dourado e longo cabelo, e alta;
Por cuxo amor moitos xefes loitarán,
E grandes reis os seus favores pedirán.
Cara ao oeste marchará, cativando
Un gran anfitrión, que do Ulster roubará:
Vermellos como coral, os seus beizos sorrirán,
Como os seus dentes, que brancos como perlas, mostraranse:
Si, esa muller é bela, e grandes raíñas (envexarán)
A súa figura, que é perfecta, sen imperfección.
Entón Cathbad puxo a súa man sobre o corpo da muller; e o pequeno bebé moveuse baixo a súa man: “Si, desde logo,” dixo, “é unha nena
quen está aquí: Deirdre chamarase e terríbel dor sufrirá.”
Algúns días logo daquilo a nena chegou ao mundo; e así cantou
Cathbad:
Ou Deirdre! Es causa de gran ruína;
Aínda que famosa e bela e de branca pel:
Antes de que Felim esconda á súa filla do mundo,
Todo o Ulster chorará as súas accións.
Si, o dano chegará, dentro dalgún tempo,
Pola túa causa bela e resplandecente doncela;
49
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 50
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
Oe isto: os fillos de Usna, os tres magníficos líderes,
Veranse forzados ao desterro.
Mentres ti vivas, un feito tremendamente violento
Terá lugar en Emain, aínda que tarde:
Máis tarde aínda, lamentarase o non facer caso
Da protección do poderoso fillo de Róg.
¡Oh, dama de tal valor! A ti debémosche
Que Fergus voe ao exilio;
Que recibamos con angustia a un fillo do rei Conor,
Cando Fiachna estea ferido e morra.
¡Oh, dama de tal valor! ¡Toda a culpa é túa!
Gerrc, fillo de Illadan, morrerá;
E cando a vida de Eogan mac Doorha se rompa,
A nosa dor non será menos.
Penosos actos realizarás e de ira delirarás
Contra o glorioso rei do Ulster:
Nese lugar os homes cavaranche unha minúscula tumba;
A Deirdre cantarán durante moito tempo.
“¡Permitide que a doncela morra! gritaron os home novos do Ulster;
pero “¡Non será así! dixo Conor; “traerédesma pola mañá e será educada segundo o meu desexo, converterase na miña esposa e na miña
compañía vivirá.”
Os homes do Ulster non conseguiron facerlle cambiar de opinión e
así se fixo. A rapariga foi criada nunha casa que pertencía a Conor e
converteuse na máis bela doncela de toda Irlanda. Creceu a certa distancia da corte do rei; para que ningún dos homes do Ulster puidese vela até o momento en que pasase a compartir o leito real: a ningún home
se lle permitía entrar na casa onde ela habitaba, a excepción do pai e
nai de acollida; e xunto a estes, Levorcham, a quen nada se lle podía
negar, pois era unha bruxa.
Mais sucedeu que un día de inverno o “pai adoptivo” de Deirdre estaba esfolando un tenreiro na neve para preparar un asado e que ela o
comese, o sangue do tenreiro caía na neve e un negro corvo achegouse a beber dela. “Levorcham,” dixo Deirdre, “o único home que amarei
será aquel que posúa as tres cores que vexo aquí, o seu pelo tan negro
como o corvo, as súas fazulas vermellas como o sangue e o seu corpo
50
7/3/08
09:50
Página 51
tan branco como a neve.” “¡Honra e boa sorte tes! dixo Levorcham; “ese
home non está moi lonxe. Atópase alí na localidade que está próxima; e
o seu nome é Naisis, o fillo de Usnach.” “Non volverei gozar de boa saúde” dixo Deirdre, “até o día que o poida ver”
Sucedeu que Naisi estaba certo día só nas murallas do burgo de
Emain e cantou o seu berro de guerra: no momento en que o oíron os
fillos de Usnach secundárono. Cada vaca e cada besta que lles escoitou, deu dous terzos máis de leite do que acostumaba; e cada home ao
que lle chegou o reclamo considerouno extremadamente pracenteiro e
xubiloso. Tamén era extraordinario como estes homes manexaban as
súas armas; se toda a provincia do Ulster se reuniuse contra eles nun
só lugar, e os tres unicamente puidesen unir as súas costas un contra
outro, os homes do Ulster non lles arrebatarían a vitoria a estes tres: tan
hábiles eran no rexeite e a defensa. Eran de pés veloces na caza do gamo e tiñan o costume de perseguir a presa até a súa morte. Cando este
Naisi se atopaba só na chaira, Deirdre escapou da súa casa na súa
busca, ao principio pasou xunto a el (sen recoñecelo) e el non sabía
quen era ela.
—”¡Bela é a moza xovenca que pasa xunto a min!” gritou el.
—”Ben belas poden ser as mozas xovencas,”dixo ela, “nun lugar no
que non se pode atopar touro.”
—”Ti tes, como teu,” dixo el, “o touro de toda a provincia do Ulster, a
Conor o rei do Ulster.”
—”Elixiría entre vó-los dous.” dixo ela, “e quedaríame co touro máis
novo, aínda que fose como o teu.”
—”Non sucedería así,” dixo Naisi. “porque temo a profecía de Cathbad.”
—”¿Dis iso, querendo rexeitarme?” dixo ela.
—”Por suposto,” el dixo; e ela saltou sobre el e agarroulle polas súas
dúas orellas. “Dúas orellas de vergonza e escarnio terás,” ela gritou, “se
non me levas contigo.” “¡Libérame, oh esposa miña!” dixo el.
—”Iso farei.”
51
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 52
Entón Naisi elevou o seu musical berro de guerra e os homes do
Ulster oírono de maneira que un detrás doutro se levantaron: e os fillos
de Usnach apresuráronse para deter ao seu irmán.
”¿Que é,” dixeron eles, “o que fixeches?”; que non sexa por culpa túa
que xurda a guerra entre nós e os homes do Ulster.”
Daquela el contoulles todo o que acontecera; e “O mal caerá sobre ti
por isto,” dixeron eles; “ademais estarás baixo o reproche da vergonza
mentres vivas; irémonos con ela a outras terras, porque non hai rei en
toda Irlanda que non nos dese a benvida se até el chegásemos.”
A continuación reuníronse os tres e esa mesma noite partiron, tres
veces cincuenta guerreiros co mesmo número de mulleres, cans e serventes, e Deirdre con eles. E durante moito tempo vagaron por Irlanda,
rendendo homenaxe a este ou outro home; e a miúdo Conor buscounos
para matalos, ben nunha emboscada ben por traizón; desde Assaroe,
preto de Ballyshannon no oeste, eles viaxaron e fixéronlles volver cara a
Benn Etar, no noroeste, o que os homes de hoxe en día coñecen como
a Montaña de Howth. Con todo os homes do Ulster fixéronos saír de alí
e así chegaron a Alba, e nos seus páramos habitaron. E cando non
conseguían cazar as bestas salvaxes das montañas, fixeron incursión
no castelo dos homes de Alba, e alí quedaron; e os homes de Alba reuníronse coa intención de destruílos. Entón buscaron refuxio co rei de Alba, quen os tomou ao seu servizo e seguíronlle á guerra. Por temor a
que os homes visen a Deirdre e quixesen matalos, construíronse casas
nas praderías xunto ao burgo do rei.
Agora ben un día o servente maior do rei, saíu cedo pola mañá e
achegouse a casa de Naisi, viu á parella durmindo e correu de volta cara a onde se atopaba o rei, espertándoo anunciou: “Non atopamos até o
día de hoxe esposa que che igualase en dignidade. ¡Naisi o fillo de Usnach ten unha muller de suficiente valía para o emperador de occidente!
Permitide que Naisi sexa asasinado e que a súa muller comparta o voso
leito.”
”¡Non se fará así! dixo o rei, “pero prepárate para ir cada día á súa
casa e cortexala para a min en segredo.”
Así se fixo; pero Deirdre, calquera cousa que o servente lle dicía
contáballo inmediatamente ao seu esposo; e xa que (o rei) non conseguiu obter nada dela, enviou aos fillos de Usnach a perigos, guerras e
conflitos para que fosen vencidos. Con todo mostráronse resistentes en
cada enfrontamento, así que o rei non obtivo ningún beneficio de tales
intentos.
52
7/3/08
09:50
Página 53
Os homes de Alba estaban reunidos para tratar de destruír aos fillos
de Usnach, o que chegou a oídos de Deirdre. Ela contoulle as noticias a
Naisi: “¡Marchade de aquí!” dixo ela, “¡porque se non partides esta noite, mañá estaredes mortos!” E marcharon aquela noite e trasladáronse
a unha illa do mar.
Xa as noticias do que pasara chegaran aos homes do Ulster. “¡É unha pena, Ou Conor!” dixeron eles, “que os fillos de Usnach puidesen
morrer nunha terra de inimigos, por mor dunha malvada muller. É mellor
que estivesen baixo a túa protección e que o predestinado asasinato tivese lugar aquí, e así deberían vir á súa terra, mellor que caer en mans
inimigas.” “Entón permitámoslles vir” dixo Conor, “e mandemos homes
como garantía.” As noticias chegáronlles.
”Estas noticias son benvidas,” dixeron; “tede por certo que regresaremos, deixade que Fergus sexa a nosa garantía (protector), e Dubhtach
e Cormac o fillo de Conor.” Estes foron alí e acompañáronos a cruzar o
mar.
Pero baixo unha artimaña de Conor, Fergus foi forzado a unirse a
unha festa da cervexa, mentres os fillos de Usnach tiveron que dar palabra de que non comerían en Erin até que tomasen a comida de Conor.
Así, Fergus quedou atrás con Dubhtach e Cormac e os fillos de Usnach
continuaron o seu camiño acompañados de Fiacha, fillo de Fergus; até
que chegaron ás praderías ao redor de Emain.
Por entón Eogan fillo de Durthacht chegara a Emain para facer as
paces con Conor, porque durante moito tempo estiveran desamigados e
recibiu instrucións, xunto cos guerreiros de Conor, de dar morte aos fillos de Usnach, antes de que chegasen ante o rei. Os fillos de Usnach
atopábanse na parte chan das praderías mentres as mulleres estaban
sentadas nos terreos (murallas) que rodeaban Emain. Cando Eogan
chegou cos seus guerreiros atravesando os prados, o fillo de Fergus tomou posicións xunto a Naisi. Eogan deulles a benvida cun poderoso
lanzamento da súa lanza, a cal fendeu as costas de Naisi e atravesouna. O fillo de Fergus deu un salto, rodeou cos seus brazos a Naisi e situouno debaixo del para protexelo; e así foi asasinado Naisi, a través do
corpo do fillo de Fergus. Alí entón comezou unha masacre nas praderías, ninguén escapou das puntas das lanzas ou do fío das espadas e
Deirdre foi levada ante Conor cos seus brazos atados ás costas.
Agora os homes que quedaran atrás oíron o que acontecera, incluso
Fergus, Dubhtach e Cormac. E até alí se apresuraron, unha vez que
chegaron realizaron grandes actos. Dubhtach deu morte cun lanzamento da súa lanza, a Mane un fillo de Conor e Fiachna o fillo de Feidelm, á
53
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 54
filla de Conor; Fergus derribou a Traigthren, o fillo de Traiglethan e ao
seu irmán. Conor estaba encolerizado e correu a loitar contra eles; ese
día trescentos homes do Ulster caeron e Dubhtach asasinou ás mulleres do Ulster. Fergus prendeu lume a Emain, antes de que caese o sol.
Entón afastáronse ao exilio trasladándose á terra de Connaught para
buscar refuxio con Ailill e Maev, xa que sabían que a parella real lles daría boa acollida. Os exiliados non mostraron piedade cos homes do Ulster: tres mil corpulentos homes foron con eles; e durante dezaseis anos
non permitiron que os berros de queixume e temor cesasen entre os homes do Ulster: cada noite as súas vingativas incursións facíanlles tremer e xemer.
Deirdre viviu durante un ano nas estancias de Conor; e durante todo
ese tempo non riu, non comeu nin durmiu e non levantaba a cabeza dos
seus xeonllos. E se alguén se lle achegaba con intención de animala,
adoitaba falarlles así:
Aínda que tropas entusiastas e belas de ver,
Puidesen regresar a casa, aínda que isto ti esperases:
Cando os fillos de Usnach volvían a casa xunto a min,
Viñan con máis heroica presenza.
Con aguamel de abelá, mantíñase en pé o meu Naisi:
E preto do noso lume o auga para o seu baño eu vertía;
A madeira sobre a maxestosa costas de Aindle;
Ou sobre o boi de Ardan, ou no enorme xabaril.
Aínda que ti crees aguamel agradábel
O que o belicoso Conor bebe no seu salón,
Eu a miúdo coñecín bebida máis doce,
Onde a fervenza salta en escuma:
A nosa mesa estendíase debaixo da árbore,
E Naisi prendía a chama para cociñar:
Máis doce que a salsa de mel era para min
A carne, preparada da caza de Naisi.
Por ben que os teus cornos toquen música,
Por doce que cada mes os teus gaitas poidan soar,
Non temo dicir, que coñezo ben
Un acorde máis doce que oín a miúdo.
54
7/3/08
09:50
Página 55
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Aínda que os cornos e gaitas estean soando claras,
Aínda que Conor se alegre con eles,
Acorde máis máxico, máis doce, máis querido
Era a maxestosa voz dos Fillos de Usnach..
Como o son da onda, repicaba a voz grave de Naisi;
Adoitabamos oírlle durante longo tempo, tan doce cantaba:
E a voz de Ardan colocábase en posición media;
E claramente a voz de tenor de Aindle soaba.
Agora Naisi xace dentro da súa tumba:
Unha lamentábel protección concedéronlle os seus amigos;
Os seus familiares verteron a súa copa de fatalidade,
Esa copa envelenada, pola que morreu.
¡Ah! ¡Querido Bertan! As túas terras son belas;
Os teus homes orgullosos, aínda que os outeiros sexan adustos:
¡Ai! Hoxe non me levanto alí
Para esperar o regreso dos fillos de Usnach.
Esa mente firme e xusta, tan amada, ¡ai!
A querida tímida mocidade, cun toque de menosprezo,
Eu amaba atravesar os bosques con el,
E abrazarnos ao amencer.
Cando se inclinaba sobre os seus inimigos, eles presaxiaban o mal,
Eses queridos ollos grises, que as doncelas adoraban;
Cando, tras gran esforzo, as súas tropas descansaban,
Por todos os bosques irlandeses a súa voz de tenor alzábase.
É por isto, que xa non durmo máis;
Xa non tinxo de rosa as miñas unllas:
Ningunha alegría pode romper a garda que manteño;
Porque os fillos de Usnach non regresan.
Durante media noite non concilio o soño;
Ningún leito me pode cativar para descansar:
Entre multitude de pensamentos a miña mente vaga;
E non atopo momento para comer ou sorrir.
55
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 56
Nas orgullosas cerimonias do leste de Emain
Non queda tempo de xúbilo para min;
Porque nin espléndida casa, nin alegres pezas,
Nin paz, nin dita, nin descanso pode haber.
E cando Conor intentaba tranquilizala, así adoitaba responderlle
Deirdre:
¡Ah Conor! ¡Que che sucede! ¡Non podo facer nada!
O queixume e a tristeza pousáronse na miña vida:
O mal que ti creaches vive para sempre en min;
Pouco duraría o teu amor por min.
O home para min máis belo baixo o ceo,
O home a quen amaba, á morte ti leváchelo:
O crime que cometiches foi grande; porque, até que morra,
O rostro que amaba non volverei ver.
Que el foise é todo o meu pesar;
Ante min se cerne a figura do fillo de Usnach;
Aínda que o seu branco corpo estea naqueles escuros outeiros,
Moito lle prodigaría, se o tivese.
Vexo as súas fazulas, co rubor das praderías resplandecen;
Negro como o escaravello, corre a liña das súas cellas,
Os seus beizos son vermellos; e brancos como xenerosa neve
Vexo os seus dentes, como perlas parecen brillar.
Ben coñecín o espléndido atavío que leva,
Coñecido desde fai tempo entre os guerreiros de Alba:
Un manto carmesí, como un cortesán leva,
E rematado cun bordo feito de avermellado ouro.
De seda a súa túnica; de alto prezo,
Porque leva cen perlas cosidas;
Bordadas con bronce branco brillante con estraño artificio,
Soamente os fíos pesaban cincuenta onzas.
Vexo na súa man a súa espada con empuñadura de ouro;
Suxeita dúas lanzas, con puntas duras e verdes;
56
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 57
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
Polo seu escudo esténdese o amarelo ouro,
E pódese ver unha chatola de prata no centro.
¡O xusto Fergus tróuxonos a ruína a todos nós!
Cruzamos o océano, e prestámoslle oído:
O seu honor foi comprado por un vaso de cervexa;
A fama de cada gran feito foi narrada por el.
Se Ulster se reunise aquí nesta chaira
Ante o rei Conor; e el (me) dese esas tropas,
Rexeitaríaas a todas elas, non tería en conta a oferta,
Se con Naisi, fillo de Usnach, puidese vivir.
Non rompas, oh rei, hoxe o meu corazón dentro de min;
Porque pronto, aínda que nova, chego á miña tumba;
A miña dor é máis forte que a forza do mar;
O teu, Conor, sabes ben que a miña palabra é certa.
—”¿A quen odias máis,” dixo Conor, “destes a quen agora ves?”
—”A ti mesmo,” ela contestou, “e contigo a Eogan o fillo de Durthacht.”
—”Entón,” dixo Conor, “habitarás con Eogan durante un ano;” e entregou Deirdre a Eogan.
Ao día seguinte afastábanse pola chaira de Macha, e Deirdre ía sentada detrás de Eogan no carromato, e os dous que estaban con ela
eran os dous homes a quen ela nunca querería ver xuntos sobre a face
da terra, e mentres lles observaba, “¡Ah, Deirdre,” dixo Conor “a mirada
que agora nos dirixes a Eogan e a min, é a mesma mirada dunha ovella
cando se atopa entre dous carneiros!” Nese momento había unha gran
roca de pedra diante deles e Deirdre golpeou a súa cabeza sobre ela, e
esnaquizouna e así morreu.
Esta é a historia do exilio dos fillos de Usnach, o Exilio de Fergus e a
morte de Deirdre.
2.3. Yellow Book of Lecan (O Libro Amarelo de Lecan).
Seguindo de novo as indicacións do The Oxford Companion to Irish
Literature (Welch 615), atopamos esta descrición do Libro Amarelo de
Lecan: É “unha recompilación de dezaseis manuscritos reunidos por
Edward Lhuyd, e chamados así por mor dunha inscrición que aparece
57
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 58
neles, feita por Ciothruadh mac Taidhg Ruaidh, membro dunha familia
de eruditos, os Mac Fhir Bhisigh. Parte dela foi compilada polo seu tataravó Giolla Íosa Mac Fhir Bhisigh, en torno a 1392 en Leacán (Lackon,
condado de Sligo). O manuscrito, conservado no Trinity College de Dublín, contén versións de Táin Bó Cuailnge (A Razia do Gando de Cooley), Fled Dúin na nGéd, e Togail Bruidne Dá Derga, así como escritos
piadosos e xenealóxicos. Unha versión facsímile cunha introdución de
Robert Atkinson foi creada en 1896.
2.4. O manuscrito Glen Masáin.
A Biblioteca Nacional de Escocia, onde se conserva este manuscrito,
ofrece a seguinte información sobre o mesmo: Manuscrito en papel de
vitela do século XVI que parece ser produto dunha escola dirixida por
An Giolla Riabhach Ó Cléirigh e Dubhthach Ó Duibhgeannâin, e que circulou durante cen anos ou máis en Cornwall. Crese que o reverendo
William Campbell deulle o nome polo que é coñecido hoxe en día ao recuperalo de mans dos beneficiarios do seu tío avó en Glen Masáin, preto de Coiran-Ti. Contén a “History of Canuisneachain, or the sons of Usnoch, a fragment in Fingal.”
Foi levado ante o Ossian Committee o 27 de marzo de 1799 polo encargado do seu coidado, Donald Mackintosh. No Libro 3 Sederunt, páxinas 333-4, descríbese como “un curioso e antigo manuscrito gaélico,
que consta de moitas páxinas, sospéitase que está escrito no século
XIII. O señor MacLeod Bannatyne parece ser que deu esta información
sobre a obra, que consta de Poesía e conclusións históricas.” (Manuscrito Glenmassan, Biblioteca Nacional de Escocia). A lenda di que Glenmassan é o lugar desde onde Deirdre e Naoise (Naisi) escaparon de Irlanda e é onde se atopou o manuscrito describindo as súas aventuras.
A versión de Libro de Leinster e a do manuscrito de Glenmassan
son case da mesma extensión, pero non teñen máis similitudes. As principais diferenzas no relato dos Fillos de Usnach son: primeiro, o queixume de Deirdre na versión de Leinster toca máis en profundidade o ton
moral. Segundo, o manuscrito escocés presenta a Deirdre como a unha
vidente ou visionaria, calidade que non comparte na versión irlandesa.
A maior diferenza entre ambos atopámola ao final dos mesmos; un dos
tres fillos de Usnach foi asasinado, Deirdre profire o seu queixume e vese obrigada a permanecer con Conor durante un ano. O rei quere que o
seu sufrimento sexa aínda maior e decide enviala con Eogan, o asasino
de Naisi. De camiño á súa nova morada, Deirdre que está sendo trasladada na parte de atrás dun carro, conducido por Conor e Eogan, tírase
58
7/3/08
09:50
Página 59
contra unha roca e morre. Na versión de Glenmassan este suceso non
termina aquí; a traxedia da morte de Deirdre é inmediatamente seguida
dun alegre relato das relacións entre os principais heroes da Rama Vermella, un artificio común que aumenta o horror dunha catástrofe coa introdución dun asunto irrelevante no desenvolvemento do drama.
2.5. Manuscrito do Museo de Belfast.
Segundo Douglas Hyde (History 304), a narración de The Fate of
the Sons of Usnach deste manuscrito é “con diferenza a máis ampla e
vívida de todas, aderezada con elementos de diferentes períodos. Foi
copiada a finais do S.XVIII ou comezos do XIX por un escribán do norte,
a partir dunha copia que parece ser bastante antiga a xulgar pola linguaxe e as glosas das marxes.” Tras esta introdución, Hyde fai unha tradución literal do comezo da historia que podemos considerar embelecida cunha gran cantidade de detalles. Na escena do principio, antes do
nacemento de Deirdre, a festa en casa de Feidhlim é descrita profusamente: “(...) coa melodía das voces dos bardos e os ollamhs, co deleite
na narración das antigas sagas, (...) (escoitando) os prognósticos dos
druídas e daqueles que coñecen a lúa e as estrelas.” (Hyde, History
305) Ou o xeito na que Cathfaidh, o principal druída de Irlanda, coñece
o que o destino lle depara ao bebé: “(...) e un atado dos seus vellos libros de feitizos na súa man esquerda, e sae ao bordo da fortificación
para observar minuciosamente as nubes do aire, a posición das estrelas
e a fase da lúa, (...)”
Con todo a diferenza máis sorprendente entre esta tradución e outras anteriores é a escena na que Deirdre nárralle a Lavarcam como coñeceu a Naoise. Ela tiña sete anos e estaba con outras nenas observando a varios mozos practicar exercicios de loita, un deles, Naoise, tirou unha pelota que non chegou ao seu obxectivo e Deirdre recóllea. Ao
devolverlla, o raparigo preme as mans de Deirdre quen xa non poderá
esquecer ese momento. Agora ten catorce anos e volveu a velo a través
dos muros que rodean a casa onde ela vive.
Deste xeito o amor de Deirdre por Naoise non é tan repentino e interesado como puidese chegar a parecer noutros exemplos. Coñecéronse
fai tempo, ela namorouse e estes sete anos non fixeron senón madurar
e aumentar ese sentimento.
A historia termina cando os tres fillos de Usnach son asasinados e
Deirdre recorda na súa propia agonía a outra muller que tamén lamentaría a morte de Naoise se soubese dela; esta muller non é senón a filla
de lord Duntrone. Tras o queixume déixase caer na tumba onde van ser
59
II. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 60
enterrados os irmáns e morre. “A súa bandeira izouse sobre a súa tumba, os seus nomes foron escritos en Ogam e os seus xogos funerarios
celebrados. Até aquí a traxedia dos fillos de Usnach.” (Hyde, History
316)
60
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 61
3. A lenda de Deirdre.
n dos relatos principais do Ciclo da Rama Vermella é o de
Déirdre, (Derdriu) ou Fate of the Children of Usnach que
xunto con The Fate of the Children of Lir e The Fate of
the Children of Tureen forman as tres lendas máis tristes
de Erin. A historia de Deirdre é unha das poucas do Ciclo
de Ulster que se transmitiu de forma oral até tempos modernos. Aparece conservada en diferentes versións que datan desde o
S. XII até o XIX e aínda hoxe en día pódense oír variantes da mesma
en distritos remotos de Irlanda e até de Escocia, debido quizais ás referencias que aparecen da terra escocesa na lenda.
A popularidade da narración é tal que se escribiron innumerábeis
versións da mesma: a primeira coñecida é a que atopamos editada en
facsímile baixo o padroado da Royal Irish Academy, no Libro de Leinster (S. XII) e crese que data do 1140. A seguinte versión coñecida é a
do Yellow Book of Lecan, do S. XIV que se acha actualmente no Trinity
College de Dublín. Do S. XV é o manuscrito en papel de vitela da Biblioteca Nacional de Escocia Glen Masáin. Windisch editou a interpretación máis antiga que existe, a do Libro de Leinster, no primeiro volume de “Irische Texte”. A continuación atopamos unha versión do S. XV,
editada e traducida polo Dr. Stokes en Windisch’s Irische Texte II, “Death of the Sons of Uisnech ”, conservada na Advocates’ Library en
Edimburgo. Tamén a Dublin Gaelic Society publicou unha do XVIII no
seu Transactions.
O’Flanagan traduciu e editou en 1808 dúas versións de Deirdri or
the Lamentable Fate of the Sons of Usnach, en “Transactions of the
Gaelic Society”. O’Curry editou do Yellow Book of Lecan, The Exile of
the Children of Uisnech, en “Atlantis”, unha publicación periódica desa-
61
7/3/08
09:50
Página 62
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
Naoise levando a Deirdre erguida nos seus brazos, para protexela das ondas.
(Anónimo)
62
7/3/08
09:50
Página 63
parecida fai longo tempo. Keating no seu History of Ireland escribiría
outra recensión en 1866. Xunto coas anteriormente mencionadas, en
1887, Carmichael publicou desde as Illas de Escocia en gaélico unha
tradución popular da historia, no volume décimo terceiro de “Transactions of the Inverness Gaelic Society.” Jacobs na primeira das súas series de “Celtic Fairy Tales” adaptará de novo a lenda ao inglés, tendo
como basee a de Carmichael e Macpherson fixo desta narración os cimentos do seu Darthula. O doutor Dwyer Joyce publicou a historia en
América como un poema inglés. Sir Samuel Ferguson, Lady Gregory e
Douglas Hyde tamén fixeron adaptacións da obra en verso. Dentro das
versións literarias modernas atopamos os dramas de W.B Yeats, J.M.
Synge e James Stephens, sobre as que falaremos máis adiante neste
traballo. Thomas Stott, Aubrey de Vere, Herbert Trench e Padraic Fallon, entre outros moitos, tamén se viron engaiolados por esta tráxica
historia e producirían marabillosos escritos. Até podemos atopar unha
ópera, escrita por T.W. Rolleston que trata do drama vivido polos dous
namorados.
A lenda, quizais porque é a máis famosa das historias da Rama
Vermella, é a que estivo suxeita ás modificacións máis extensas de todas as que aparecen no ciclo. Con todo, hai algúns elementos centrais
que permanecen invariábeis en todas elas.
A trama comeza mentres Conor (Conchobar) e os seus homes do
Ulster están de festa na casa de Felim (Fedlimid mac Daill), o arpista e
narrador de Conor, e durante a súa estancia alí, a muller de Felim dá a
luz unha filla. O druída Cathbad profetiza que a nena traerá morte e
pesar ao Ulster, debido principalmente á súa extraordinaria beleza, por
iso ponlle o nome de Deirdre, que significa “alarma, preocupación”. Os
homes do Ulster piden que a nena morra, pero Conor decide criala en
segredo con Lavarcam (Lebharcham), a súa mensaxeira, até que a nena sexa o suficientemente maior para facela a súa esposa. Así se fai e
ninguén terá acceso ao lugar onde a nena habita, que é unha das fortalezas da Rama Vermella, coa excepción do seu gardián, a súa ama
e Lavarcam. Deirdre crece como Cathbad profetizou e a súa beleza
excede todo o coñecido. Un día nevado de inverno, mentres o gardián
da nena sacrificaba un tenreiro no exterior da casa, Deirdre achegouse
a el mentres algúns corvos se daban un festín co sangue do animal.
Ao ver tal imaxe expresa o seu desexo de coñecer a un home co que
soñara a noite anterior, a súa pel era tan branca como a neve, o seu
pelo semellante ao negro dos corvos e as fazulas tan vermellas como
o sangue derramado do torneiro.
63
III. A lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 64
Chegados a este punto atopamos algunhas diferenzas dependendo
da versión á que nos remitamos; nalgunhas historias é Lavarcam, a
que tras oír a descrición que a súa protexida fai do home co que soñou, fálalle da existencia dese home, o seu nome é Naoise (Naisi) e é
un dos fillos de Usnach. Con todo, se temos en conta a versión que se
conserva no manuscrito do Museo de Belfast, a cal Douglas Hyde considera “con moito a versión máis ampla e gráfica”; Deirdre xa coñecera
a Naoise cando esta tiña sete anos en terras de Emain (Emania).
Naoise e Deirdre reúnense (sobre a forma e lugar en que o fan tamén existen diferentes versións), e ela convéncelle para fuxir xuntos
tras narrarlle os plans que Conor ten para ela. Así o fan, xunto cos
dous irmáns do raparigo, Ardán and Ainle e uns cento cincuenta homes que os acompañasen, primeiro por terras irlandesas e logo polas
de Escocia, cando a persecución de Conor faise insostíbel. Todos eles
vivirán felizmente en Alba até que o rei de Escocia descobre a existencia de Deirdre e deséxaa como esposa. Entón deben fuxir de novo cara ás illas e terras altas escocesas (highlands), sobrevivindo da caza.
Neste momento do argumento atopamos diferenzas dependendo
da versión que leamos: a maioría das copias máis modernas comezan
co rei Conor festexando cos seus guerreiros, cando este lles pregunta
se notan a falta de algo no seu palacio de Emania. Todos responden
ao unísono que todo está perfecto, mais Conor nega isto, xa que os
valentes fillos de Usnach non están xunto a el; para remedialo propón
enviar embaixadores a Escocia solicitando o seu regreso. Leva ao primeiro dos seus candidatos, Conall Cearnach, a un reservado e suscítalle que se el fose o enviado que faría se os fillos de Usnach morresen estando baixo a súa protección, Conall responde dicindo que mataría a quen ousase cometer tan vil acto. Recibe a mesma contestación do seguinte candidato, Cuchulainn, pero non do terceiro, Fergus
mac Róigh, que promete fidelidade ao rei se este tocase aos fillos de
Usnach. Desta forma, Fergus e os seus dous fillos serán os que naveguen cara a Alba, levando a promesa da amizade do rei aos fuxitivos.
Cando estes chegan portando tan boas noticias, Naoise e os seus irmáns queren regresar inmediatamente pero Deirdre ten unha visión,
nela tres paxaros que procedían de Emania con tres pingas de mel
nos seus picos, regresaban con tres pingas de sangue. Malia a súa
oposición, a morriña dos tres irmáns é máis forte e todos embarcan de
regreso a Irlanda á mañá seguinte. Durante o camiño Deirdre chora e
laméntase; canta en amargo choro por deixar os lugares onde foi tan
feliz.
64
7/3/08
09:50
Página 65
O rei Conor prepara unha argucia para que, unha vez desembarquen en Erin, Fergus se vexa forzado a facer o que o seu enviado Barach lle pida. Nesa época se un home estaba baixo xuramento (geasa), significaba que este lle obrigaba a facer ou non determinada acción e non a cumprir significaba perder a súa honra.
O tabú ou geasa de Fergus consistía en que non podía deixar de
asistir a calquera celebración á que fose invitado, e así cando o enviado de Conor, Barach, lle ofrece compartir a súa mesa e viño, Fergus
non pode rexeitalo. No momento en que os fillos de Usnach quedan
baixo a protección dos dous fillos de Fergus, Deirdre intenta convencer
a Naoise e aos seus irmáns de partir até Rathlin e esperar alí a volta
do seu protector. Non consegue facerse escoitar malia que presaxia a
traizón que van sufrir e seguen avanzando cara a Emania. Intenta detelos por última vez cando teñen a cidade real á vista; profetízalles que
se cando cheguen os levan á mansión na que se atopan o rei e os
seus homes estarán seguros, mais se pola contra, os levan á Casa da
Rama Vermella morrerán. Unha vez chegan á cidade cúmprense os
peores vaticinios da rapariga e son conducidos á Casa da Rama Vermella, agora xa convencidos do destino que lles esperaba.
Aquela mesma noite Conor quere saber se os anos e sufrimentos
desluciron a beleza de Deirdre, Lavarcam ofrécese para comprobalo e
ao atopar á parella confírmalles o que xa sabían: a traizón do rei. Ao
volver xunto a Conor, dille que Deirdre perdeu todos os seus encantos,
pero o rei non lle cre e envía a Trendorn, cuxo pai e irmáns morreran a
mans de Naoise. O espía consegue abrirse paso e chega até o lugar
onde se atopan os amantes xogando ao xadrez, albiscándoos desde
fóra. Naoise descobre o seu rostro e lánzalle unha peza de xadrez que
lle alcanza no ollo. Unha vez que está a carón do rei, Trendorn nárralle
o acontecido e no canto de queixarse, comenta que mereceu a pena
perder un ollo só por ver a tal muller. Este feito termina por decidir a
Conor que se lanza ao ataque, toda a noite durará a encarnizada loita,
até que un dos fillos de Fergus morre e o outro traizoa aos asediados
cando o rei lle ofrece diñeiro e terras. Aínda así Conor non consegue
sometelos e debe recorrer ao druída Cathbad que acepta axudarlle se
o rei promete non facer dano aos irmáns. O rei consente xa que di que
só desexa recuperar á rapariga para si. Unicamente coa axuda de
Cathbad que crea un mar de ondas viscosas que envolve aos valentes
irmáns e impiden que se movan, conseguen vencelos. Lévanos xunto
ao rei que, lonxe de cumprir a súa promesa ao druída, ordena decapitalos inmediatamente. Cathbad non perdoa a Conor, maldí Emania e a
65
III. A lenda de Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 66
casa do rei, mentres profetiza que ningún dos seus descendentes posuirá Emania. Deirdre atópase totalmente trastornada pola angustia e
rompe nun queixume que foi durante moito tempo un tema favorito dos
escritores irlandeses. Tras o queixume, cae na tumba onde os irmáns
están sendo enterrados e morre.
Con todo, a versión do Libro de Leinster, da que se di que é a máis
antiga e breve, termina de forma diferente: tras a morte de Naoise,
Deirdre vivirá durante un ano con Conor, ao finalizar este período o rei
pregúntalle a que odia máis. Ela responde que tras o rei, Eogan
(Owen) fillo de Duthrecht, quen asasinou ao seu amado é a quen máis
aborrece. Entón Conor, nun acto de extrema crueldade, decide enviala
para que pase un ano con este e de camiño á asemblea de Muirtheimhne, cando estaba sendo trasladada nun carromato detrás de Conor e Eogan, arróxase ao chan e morre ao golpearse contra unha roca.
A historia de Deirdre é considerada por moitos como a máis bela,
triste e mellor suscitada de todas as que conforman a literatura irlandesa. É tamén a máis coñecida dos ciclos do Ulster ou da Rama Vermella e nela explícase por que Fergus, Dubthach, Cormac Cond Longas,
e outros exiliados do Ulster loitaron xuntos en Cattle Raid of Cooley.
Estes guerreiros exiliáronse a Connacht tras a traizón de Conor, ao
matar aos fillos de Usnach cando estaban baixo a protección de Fergus. Foi coa axuda deste e dos outros exiliados, que a raíña Mève de
Connacht levou a cabo a súa famosa expedición en terras do Ulster
para conseguir o famoso touro de Cooley (Dun Bull of Cooley).
Déirdre, ou Fate of the Children of Usnach reflicte o “eterno triángulo” do Vello Rei, a Moza Amante Rei e a Bela Doncela onde a Doncela
debe casar cun home vello en contra dos seus desexos e o mozo (que
serve ao máis ancián) é obrigado dun xeito ou doutro a fuxir coa rapariga, malia toda advertencia en contra.
Podemos atopar este tema repetido ao longo de toda a literatura
celta e exemplo diso é a historia de Finn, Diarmait e Grainne, e até outras moito máis coñecidas por un público máis amplo: o drama de
Mark, Tristán e Isolda ou o de Arturo, Lancelot e Xenebra. Debido á
gran influencia do relato na literatura posterior, trataremos o tema con
maior profundidade na Parte III deste estudo.
66
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 67
4. Obras escocesas e irlandesas sobre Deirdre.
4.1. Darthula (The poems of Ossian), de James Mac
Pherson (1736-1796)
primeira das obras sobre a que imos falar que tratan o
tema de Deirdre é Dar-thula de James Mac Pherson.
Mac Pherson naceu en Escocia e malia as súas humildes orixes, estudou nas universidades de Aberdeen e
Edinburgo. Foron esas mesmas orixes as que o puxeron en contacto co mundo primitivo das Highlands e as
que o motivaron a aprender antigos relatos medievais, oídos na súa familia ou aos seanchai ou narradores, que foran transmitidos oralmente
dunha xeración a outra.
En 1760 unhas traducións do gaélico referidas a Finn Mac Cumhill e
os Fianna sorprenderon a todos os estudosos da época: Fragments of
Ancient Poetry Collected in the High lands of Scotland and Translated
from the Gaelic or Erse Language. Mac Pherson mantiña que os seus
traballos eran recompilacións de cantos e historias dos seus antepasados que os bardos gaélicos memorizaran e transmitiran. El, simplemente atopara o manuscrito e traduciuno.
Converteuse nun fenómeno literario grazas ao manuscrito escrito en
gaélico que aseguraba atopara. Todo o mundo interesouse polo seu traballo, non só escritores e intelectuais senón políticos, mesmo até reis. A
súa influencia noutros autores de distintos países foi incribelmente importante. Tivo tanto éxito que doce anos máis tarde publicaría Fingal:
Ancient Epic Poem in Six Books.
O problema foi que Mac Pherson nunca mostrou os manuscritos orixinais, sobre os que se sustentaba a súa obra, que era unha simple tra-
67
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 68
dución; polo tanto a súa data e orixe eran descoñecidas e ao non haber
xeito de verificalas, moitos importantes eruditos da época comezaron a
dubidar da súa autenticidade.
Hoxe en día podemos deducir que puido pasar: existen manuscritos
pertencentes ao Ciclo Osiánico que falan de Finn e os Fianna e que sitúan a estes guerreiros ao redor do S. III d.C. referíndose na maior parte
das veces ás súas aventuras e actos heroicos. Se Finn Mac Cumhail foi
unha persoa real ou non é algo difícil de demostrar, porque Finn viviu
nun período en que a escritura en Irlanda non existía (só había runas e
oghams). O que si atopamos son diversas referencias á súa persoa: o
Dr. Ramón Sainero no seu libro Linguas e Literaturas Celtas. Orixe e
Evolución, defende que segundo a tradución de Kuno Meyer do poeta
Cinaed húa Hartacáin (S. X), na súa composición Fianna bátar I nEmain, Finn morreu en batalla contra Áth Brea xunto á ribeira do río
Boyne. Este suceso aparece en manuscritos posteriores: Tigernach e
en The annals of the Four Masters. (151-158)
No Yellow Book of Lecan (S. XIV) hai un texto do S. XI onde podemos ver que Finn era o xefe dos mercenarios de Cormac Mac Airt. É
neste punto onde podemos ter dúbidas sobre a existencia de Cormac.
Ao longo da historia irlandesa houbo varios reis chamados Cormac: no
S.VI atopamos que o fillo do rei de Laigen (Leinster), o rei Ailill, é chamado Cormac; dous séculos máis tarde o rei de Bréifne chamábase
Cormac tamén. A súa figura aparece en The Book of Ballymote, un manuscrito escrito entre 1383 e 1397 en Sligo pero a súa descrición persoal é tan detallada que é difícil tomala por verdadeira.
Nas traducións de Mac Pherson, nin Cormac nin moitas das aventuras e batallas de Finn e os seus guerreiros se mencionan. Outras diferenzas importantes entre os manuscritos escritos en gaélico medieval e
os de Mac Pherson son, que aínda que o escritor escocés mantiña que
os seus manuscritos orixinais eran poemas, el traduciunos en prosa e
en segundo lugar, mentres que a temática do amor e as dramáticas relacións amorosas entre belas mulleres e os guerreiros, son unha característica esencial do ciclo de Mac Pherson, non sucede así no resto de
manuscritos achados, aos que chamaremos o Ciclo Osiánico orixinal.
Parece claro para o Dr. Sainero (Linguas 158) que aínda que Mac Pherson puido ter un amplo coñecemento da mitoloxía irlandesa e dos orixinarios ciclos Osiánico e do Ulster, o que fixo foi adaptar os relatos que
posuía, posibelmente dun texto desaparecido hoxe en día, ao gusto da
época; aumentando e desenvolvendo aquelas narracións coa súa propia imaxinación e invención, adornándoas co sentimentalismo e desgra-
68
7/3/08
09:50
Página 69
zas típicas do Renacemento e creando sen ningunha dúbida un traballo
de indiscutíbel valor.
Pasemos a analizar agora The Poems of Ossian onde James Mac
Pherson publicou unha versión de Deirdre chamada Dar-thula: a
Poem1. Esta difiere do resto das traducións desde o comezo, porque
como dixemos anteriormente trátase dun poema e aparece narrado polo famoso bardo Ossian, ao que os mesmos protagonistas aluden. O
noso primeiro contacto cos protagonistas é a noite anterior á morte dos
fillos de Usnoth (Usnach), e aquí recapitulamos todo o que sucedeu anteriormente. A moza e o seu amado escaparon do rei Cairbar (Conchobor/Conor)) e lemos a descrición de Dar-thula (Deirdre): ‘Daughter of
heaven, fair art thou!’ [Filla do ceo, ¡que bela es!]. Como ‘daughter of the
night’ [filla da noite], a súa beleza é comparada con elementos da natureza; estrelas, nubes... os cales se avergoñaban na súa presenza e até
se retiraban do seu camiño. Pero agora ela é unha estrela caída, abandonou a súa azul senda celestial e habita nas sombras da dor; o motivo
deste desprezo é resultado do seu amor por Nathos (Naoise) e da súa
fuxida con el e os seus dous irmáns Ardán and Althos (Anle ou Ainle),
os fillos de Usnoth (Usnach), escapando da ira do rei. A natureza que
parecía ser aliada da rapariga, érguese agora contra ela:
“But the winds deceive thee, Ou Dar-thula! They deny the woody Etha, to thy sails. These are not the mountains of Nathos; nor is that the roar of thy climbing waves.”
[Pero os ventos engánanche, Ou Dar-thula! Negan o boscoso Etha,
ás túas velas. Estas non son as montañas de Nathos; nin o ruxido das
rompentes ondas.]
O motivo deste abandono descoñecémolo; puidese ser porque a natureza tamén desexa castigar aos amantes pola súa deslealdade a Cairbar ou por abandonar a súa terra natal, Erin.
Chegados a este punto o curso da narración regresa case ao principio; debemos coñecer á parella e o que lles aconteceu até o momento.
Dar-thula describe a Nathos do seguinte xeito: “Thy face was like the
light of the morning. Thy hair like the raven’s wing. Thy soul was generous and mild, like the hour of the setting sun.” [A túa cara era como a
luz da mañá. O teu pelo como á de corvo. A túa alma era xenerosa e
doce, como o atardecer.]
1
James Mac Pherson, The Poems of Ossian, 17 abril 2002, <http://solomonspal-
ding.com/SRP/Ossian/MacPhr04.htm >
69
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 70
A natureza volve aparecer esta vez na descrición que Dar-thula fai
do seu amado. A continuación coñecemos que Nathos é un gran guerreiro e segundo o texto, foi no fragor da batalla cando a rapariga viuno
por primeira vez desde a torre onde ela vivía en Selama (Ulster). Darthula inmediatamente lamentou o seu enlace con Cairbar e ten morriña
da presenza do mozo Nathos.
Unha vez que se coñecen os preámbulos da historia, volvemos á fuxida dos amantes cara ao norte, sempre acompañados dos irmáns pequenos de Nathos. Os fuxitivos non conseguen navegar moi lonxe porque os ventos engánanlles. Esta frase aparece reiteradamente ao longo
de todo o poema, como explicación da súa situación actual; se os ventos non llo impediron, poderían chegar a unha costa amiga, pero en lugar de acharse en lugar seguro tiveron que desembarcar nun lugar non
moi lonxe de onde partiron. Nathos dille a Dar-thula que lle espere descansando na beira, pero se entretén máis do pensado e cando regresa
atópase moi apesarado porqué viu a pantasma do seu amigo Cuthullin
(Cuchulain), quen lle contou a dolorosa historia (da súa morte) nunha
voz que “ was like hollow wind in a cave ” [era como apagado vento
nunha cova]. O heroe narroulle o seguinte: a nai dos fillos de Usnoth,
Slis-fama (Slissáma), era filla de Semo e irmá de Cuthllin.
O vento e o mar (“blasts rustling”, “blue streams”,...) son elementos
recorrentes durante todo o desenvolvemento da historia, poderían ser
considerados como personaxes adicionais que os personaxes humanos
utilizan para expresar os seus sentimentos máis profundos ou que teñen vida propia e axudan ou se opoñen aos protagonistas.
A amada de Nathos intenta alegralo confiándolle que el o é todo para ela desde que o seu pai, Colla e o seu irmán Truthil morreron na batalla de Erin contra Cairbar. O primeiro que caeu foi Truthil, herdeiro de
Selama. Entón Dar-thula se ofreceu a ir co seu vello pai para vingar a
morte do seu irmán. “The darkness of age comes like the mist of the desert”, “I bend like an aged oak.” [A escuridade da idade chega como a
brétema do deserto. Arqueo como un carballo ancián.]; son algunhas
das frases que Colla utiliza para describir a súa avanzada idade. A
maioría das mozas caeron con Truthil e Dar-thula tampouco pode evitar
que o seu pai morra. Atópase lamentando a morte da súa familia cando
Cairbar viuna por primeira vez e levouna a Selama, onde ela coñecería
un pouco máis tarde a Nathos.
Esta é a única versión das que lin na que aparecen estes dous personaxes, Colla e o seu fillo, mentres que no resto das versións Dar-thula
é a filla de Fedlimid mac Daill, o narrador de Cairbar. Con todo, o nome
70
7/3/08
09:50
Página 71
da nai da rapariga non se dá en ningunha delas e na de Mac Pherson
nin sequera aparece. A forma en que Cairbar coñece a Dar-thula é tamén totalmente diferente: mentres que a versión máis aceptada é aquela en que a Dar-thula se lle vaticina no seu nacemento que será causa
de gran sufrimento en Erin e por iso lévana a unha fortaleza onde será
criada até que sexa o suficientemente maior para ser casada con Cairbar, na tradución de Mac Pherson, é no fragor da batalla, e despois de
que a familia da rapariga sexa asasinada, que Cairbar se fixa nela. Esta
notábel diferenza entre a maioría de versións e a lenda de Mac Pherson, axudaría a manter a teoría da súa falta de autenticidade.
Volvemos á nosa historia e lemos que Nathos desesperadamente
ten saudade de cando adestraba para a batalla durante a súa nenez e
mocidade, e como gozaba: “My arm could not lift the spear, when dan-
ger first arose. My soul brightened in the presence of war, as the green
narrow vale, when the sun pours his streamy beams, before hei hides
his head in a storm” [O meu brazo non podía levantar lanza, cando o perigo xurdiu por primeira vez. A miña alma resplandecía en presenza da
guerra, como o verde e estreito val, cando o sol verte o seu torrente de
raios, antes de que esconda a súa cabeza nunha tormenta.]. De novo
recórrese ao elemento natural cando o noso heroe unicamente pode
comparar o que sente na batalla co que o val sente cando o sol o baña.
Pero agora non se atopan no seu fogar, non teñen amigos para lles axudar e a natureza (ventos) traizooulles; o autor sérvese desta frase para
mostrar que a desesperación da parella alcanzou un punto álxido.
Os fillos de Usnoth son extremadamente valorosos pero saben que
non poden vencer ao poderoso exército de Cairbar, por iso Dar-thula ten
que animar de novo ao “home” na loita; primeiro fíxoo co seu pai e agora co seu amado, ofrecéndose ela mesma a entrar en “ the battle of
steel” [a batalla de aceiro]; non só debe defenderse a si mesma senón
tamén vingar ao seu pai e irmán.
En vista da determinación da rapariga, Nathos recupera a súa coraxe e recorda como o seu pai, Usnoth, señor de Etha, díxolle cando era
aínda un raparigo que fose visitar a Cuchullin “king of shields”,”chief of
men, who never fled from danger” [rei dos escudos], [xefe de homes,
quen nunca fuxiu do perigo] para aprender o manexo das armas. Nathos vai a Tura, o lugar onde habitaba Cuchullin e decátase da morte do
heroe en Lego. Achégase á súa tumba, onde permanece tres días chorando e o cuarto ataca ao exército de Cairbar, derrotándoos e facendo
fuxir a Cairbar. Este, finalmente, atopa a forma de asasinar a Cormac, o
rei lexítimo, e sabéndose cercado polo exército de Nathos, vese obriga-
71
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 72
do a volver a Tara (Ulster), para chegar até Escocia. Cando os fillos de
Usnoth regresaban á baía de Tura pasaron por Selama e entón os dous
amantes se atoparon.
Volvemos á realidade cando Althos, un dos irmáns de Nathos, toma
parte por primeira vez na conversación compartindo os temores que o
seu irmán ten verbo da proximidade dos seus inimigos: “I heard them
clanging arms on the coast. I saw the dark wreaths of Erin’s standard”
[Oín soar as súas armas na costa. Vin ás escuras espirais dos estandartes de Erin]. Cairbar estase aproximando cun exército de dez mil
guerreiros e Nathos pide as armas do seu pai que brillan baixo as estrelas e viste a súa armadura mentres exclama: “Why dost thou roll with all
thy foam, thou roaring sexa of Erin? Why do ye rustle, on your dark
wings, ye whistling storms of the sky?” [Por que retumbas con todo a túa
ondada, ti mar que brúas de Erin? Por que rumoreades, sobre as vosas
escuras ás, vós tormentas que zoades do ceo?]. Parece que o noso heroe cre que a natureza (o mar e o ceo) está en contra deles, pero aínda
así se prepara para a loita.
Mentres Dar-thula loita por non derramar unha bágoa, o máis vello
dos fillos de Usnoth ordena a Althos que leve á rapariga a unha cova
próxima e o seu outro irmán, Ardan, que se lle una para ir ao encontro
dos seus inimigos. Se el morrese e Dar-thula e Althos escapasen, deben contar ao seu pai “that his son fell with fame; that my sword did not
shun the fight” [que o seu fillo caeu con honor; que a miña espada non
rexeitou a loita].
Antes de partir Nathos quere que Ossian, a voz de Cona, fixese un
canto no seu honor e o mesmo poeta contéstalle que así se fará e expresa o seu desexo de poder loitar xunto a el. O bardo, desta forma, pasa de ser simple narrador a converterse nun dos personaxes da trama,
cun recurso estilístico no que o noso tráxico heroe Nathos clama o recoñecemento da súa valentía e o bardo ao que fai referencia confírmallo,
coa creación dun poema que lerán todas as xeracións futuras, Dar-thula: a Poem. Máis tarde Ossian narra como Fingal, rei de Morven, adoitaba escoitar esta triste canción na arpa na que a continuación, Ossian pide aos seus pais que se inclinen desde as súas nubes para recibir a
Nathos, o heroe caído.
A traxedia continua: Nathos estaba na beira de Erin e xunto aos
seus dous irmáns e Dar-thula precipítanse cara ao seu inimigo, Cairbar.
O mozo provócao recordándolle que non pertence a ningunha familia de
estirpe e como hai algún tempo Cairbar fuxira del na furia da batalla en
Selama, cando Nathos, xefe de Etha, estaba acompañado dos seus
72
7/3/08
09:50
Página 73
amigos. Unha vez que os fillos de Usnoth arroxaron as súas lanzas,
Cairbar ordena ao milleiro de persoas que o acompañaba que utilicen
os seus arcos e os irmáns caen ensanguentados, “They fell like three
young oaks, which stood alone on the hill”,” (...)the blast of the desert
came.”, “(...)and the heath was bare.” [Caeron como tres novos carballos, que se mantiñan erguidos sós no outeiro”, “(...) chegou a trucada
do deserto.”, “(...) e a breixeira estaba espida.]. Tras ler esta descrición
da morte dos fillos de Usnoth podemos ver que a desolación devastou o
lugar, coa súa perda todo está tamén perdido. Dar-thula non verte unha
bágoa aínda que Cairbar chega até o lugar para deleitarse coa súa desgraza. Pero ela non sobrevivirá moito ao seu amado porque ten unha
frecha cravada nun costado e morre sobre Nathos.
A traxedia remata cos cánticos do bardo sobre a súa tumba: “Truthil’s race have failed.” [A raza de Truthil fallou]. Dar-thula, a primeira das
doncelas de Erin non será espertada máis polo sol e toda a natureza lamenta a súa morte.
Como veremos nos seguintes estudos doutras versións de Deirdre
ou Dar-thula, Mac Pherson é o único que difire en gran medida do resto.
A primeira diferenza sería o xeito en que se narra o poema. Parece ser
un bardo quen o fai, introduce os personaxes e fálalles coma se estivesen fronte a fronte. Máis tarde todos eles, Dar-thula, Nathos, Althos, Ossian e Cairbar contribuirán co seu persoal punto de vista de cada suceso. Será ao final do poema cando descubrimos que toda a historia foi un
canto sobre a tumba. En segundo lugar, hai moitas diferenzas no argumento, pero a máis importante é que Mac Pherson centrouse só na última parte da lenda, desde o exilio dos amantes até a súa morte. E até
ao facer isto, introduciu algunhas variantes: a principal é a trama ao redor da familia de Dat-thula. Na gran maioría de traducións ou creacións
aparece como a filla do narrador do rei, Fedlimid mac Daill, e non hai referencia a ningún irmán ou á morte do seu proxenitor nunha batalla contra Cairbar. Outro importante trazo que distingue esta versión do resto é
o feito de que se Cairbar enfronte con todos os outros personaxes desde o principio. Coñecemos o motivo do seu enfrontamento contra Nathos, pero por que fai o mesmo coa familia da rapariga?
O exilio dos amantes é tamén básico para entender por que ansían
o seu regreso a Erin, tras pasar varios anos fuxindo do rei. Viaxan atravesando moitos lugares até chegar a Escocia, onde non poden atopar
paz debido á maldición que sofre a rapariga por mor da súa extraordinaria beleza. Na versión que nos ocupa, parece que non foxen demasiado
lonxe, xa que a natureza llelo impide. E é o mesmo rei, non un mensaxeiro como noutras obras, o que vai ao seu encontro.
73
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 74
Chegados a este punto diremos que unha das características básicas do drama de Deirdre e que comparten todas as obras analizadas,
salvo a de Mac Pherson, é o feito de que é a protagonista a que decide
terminar coa súa vida, unha vez que o seu amado foi asasinado, a súa
dor é tan grande que non pode soportalo e prefire morrer.
Dependendo da versión, Deirdre faino inmediatamente despois de
que Naoise morra, ou logo de permanecer un ano co rei, o que é máis
tráxico, pero unicamente a tradución de Mac Pherson dános un final no
que ela é simplemente unha baixa máis consecuencia da batalla. Para
algúns autores, con todo, esta explicación da súa morte é a máis plausíbel, xa que o suicidio parecía non ser unha práctica común nesa temperá época e non hai indicios diso na poesía atopada.
Finalmente, como sinalei anteriormente, en Dar-thula: a Poem o elemento natural cobra unha importancia que non ten noutros escritos sobre o mesmo argumento como veremos máis adiante neste traballo.
Quizais Mac Pherson quería que a súa tradución fose máis celta, máis
fiel e por iso incluíu todos estes elementos que adoitaban ser tan comúns nas antigas historias tradicionais, esas que el aprendera de forma
oral e que lle axudaron a facer a súa recompilación.
4.2. Deirdre, Lays of the rede Brach, de Samuel
Ferguson (1810-1886).
Durante o século XIX, nace un movemento literario en Irlanda cuxo
obxectivo principal é concienciar á poboación da ancestral herdanza
cultural que posúen e reafirmar a identidade única irlandesa. O proceso tivo tres ingredientes básicos, en parte complementarios e en parte
antagonistas: o primeiro foi a procura dunha literatura irlandesa ben diferenciada da británica, que adoitaba ter unha temática centralizada en
asuntos londinienses. Este Irish Literary Renaissance (Renacemento
literario irlandés), como se lle denominou, concentrouse no uso de temas e estilo irlandeses pero utilizando o idioma inglés para chegar a
unha maior audiencia, xa que o idioma irlandés, o gaélico, desaparecera pouco despois da Gran Fame, porque o seu uso asociábase coa
pobreza e humillación que o pobo irlandés sufrira. Agora durante a década de 1890 xurdiu un interese erudito na recuperación do gaélico,
que será o segundo ingrediente esencial deste renacemento. O terceiro sería o redescubrimento de antigos xogos, costumes e roupaxes
populares. A forma de facelo era traducir ao inglés os manuscritos clásicos irlandeses longamente esquecidos, para que todo o mundo tivese acceso a eles.
74
7/3/08
09:50
Página 75
Entre os escritores que participaron neste ‘Renacemento Literario
Irlandés’ atopamos a Douglas Hyde, Standish H. O’Grady, O’Donovan,
O’Curry, James Clarence Mangan ou Samuel Ferguson, sobre quen falaremos neste capítulo por ser un dos estudosos que se sentiron tan
cativados polo relato de Deirdre que escribiría unha marabillosa obra
sobre o mesmo.
Samuel Ferguson naceu en Belfast, alí creceu e asistiu á Belfast
Academic Institution onde se ensinaba irlandés, estudando leis máis
tarde en Lincoln’s Inn. O seu primeiro traballo impreso foi The Forging
of the Anchor, publicado en 1832. Os seus estudos de cultura, arqueoloxía, arte e historia fixéronlle percibir a notábel diferenza entre a cultura irlandesa e a inglesa e a necesidade de axudar ao pobo irlandés a
recuperar as súas tradicións, longamente esquecidas. En The Oxford
Companion to Irish Literature (Welch 185), atopamos a seguinte información sobre Samuel Ferguson:
“Ferguson’s ambition was to provide such leadership in the sphere
of literature, history, and culture -or as hei later expressed it in writing
to Fr. Matthew Russel, editor of the Irish Monthly, ‘to do what I can in
the formation of a characteristic school of letters for own country’.” His
translations of poems such as Cashel of Munster or Uileacan Dubh Ó
are the first form the Irish to convey the swift narrative energy and characteristic affective power of Irish folksong. In 1840 in an essay on the
Dublin Penny Journal , hei called for literary and historical researches
to enable Irish people to ‘live back in the land they live in’. (Welch, Oxford 186).
[A ambición de Ferguson era proporcionar tal liderado na esfera da
literatura, historia e cultura ou como el mesmo expresou por escrito a
Fr. Matthew Russel, editor do Irish Monthly, ‘facer o que poida na creación dunha escola de letras característica para o noso propio país’.” Os
seus poemas de traducións tales como Cashel of Munster ou Uileacan
Dubh Ó, son a primeira forma de transmitir a rápida enerxía narrativa e
o poder afectivo característico das cancións populares irlandesas. En
1840 nun ensaio no Dublin Penny Journal, expresou a necesidade de
investigacións literarias e históricas para permitir que o pobo irlandés
‘volva vivir na terra na que habitaba’.]
En 1878 concedéronlle o título de sir e en 1881 foi elixido presidente da Royal Irish Academy.
Na súa obra de mocidade, Hibernian Nights’ Entertainments, escrita en 1834, Ferguson dá unha versión bastante libre do relato irlandés
orixinal The Death of the Children of Usnach, unha historia “which hath
75
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 76
never been varied during many hundreds years of constant tradition,
and which hath delighted more princess, and nobres, and honourable
audiences, than any other story of Milesian times.” (Ferguson 24) [que
non foi modificada durante centos de anos de tradición continuadora, e
que deleitou a máis princesas, nobres e audiencias honorábeis que
calquera outra historia da época milesiana].
Esa versión tamén contiña dous poemas postos en boca de Deirdre, ‘Farewell to Alba’ e ‘Lament for the Sons of Usnach.’
Nós trataremos nestas páxinas un segundo traballo sobre o mesmo
tema: o ‘monodrama’ Deirdre, escrito en 1880, e ao fixarnos na data
de creación de ambas obras dámonos conta de que as desgrazas desta doncela centraron o seu interese durante boa parte da súa vida.
Samuel Ferguson chamou ao seu Deirdre, un monodrama porque
‘though the actors are more than one, the action is unbroken, and the
principal figures remain in sight throughout, moving in progressive scene, which extends from Glen Etive in the Western Highlands of Scotland to the House of the Rede Branch at Emania, the old residence of
the provincial kings of Ulster.’ (Ferguson 24) [aínda que os actores son
máis dun, a acción transcorre sen interrupcións e os personaxes principais (están) á vista ao longo da obra, movéndose ás escenas seguintes, que se estenden desde Glen Etive nas Highlands occidentais de
Escocia até a Casa da Rama Vermella en Emania, a vella residencia
dos reis provinciales do Ulster.]
A escena comeza en Glen Etive, en Escocia, onde Deirdre, Naisi e
os seus irmáns Ainlé and Ardan está exiliados. Os dous amantes atópanse falando da tristeza que Naisi sente por acharse lonxe do seu país. Deirdre séntese culpábel por iso, aínda que Naisi dille que volvería
facelo se fose necesario. A rapariga expresa o seu desexo de estar os
dous sós no mundo, pero o seu amante mostra a súa disconformidade
dicíndolle que aínda que unha muller poida vivir unicamente do amor,
un home necesita acción e gloria e en Alban soamente hai lugar para
a soidade, a inmensidade do deserto e o seu baleiro. Bota de menos a
compañía doutros homes, a feira, os xogos: en resumo, a vida que
adoitaba ter. Deirdre quere saber quen lle axudaría a ela se Naisi fose
capturado, ao que este responde que Cuchullin, Conal Carnach ou
Fergus fillo de Roy non permitirían que nada malo lle sucedese.
A enumeración dos homes de confianza de Naisi é importante no
desenvolvemento dos acontecementos, porque debido a esa confianza, caerá na trampa que Conor lle tende. Comezan a falar de Fergus e
aquí atopamos diferenza de opinións: Naisi compáralle con outros
76
7/3/08
09:50
Página 77
grandes homes tales como o famoso heroe Cuchullin e o nobre guerreiro, Conall Coronach, pero Deirdre desconfía del por deixar o seu
reino en mans de Conor, debido ao amor que profesaba a Nessa, nai
deste. Ferguson presenta a Fergus como o arquetipo do nobre guerreiro, como un accesorio inocente na traizón que sufrirán os exiliados; el
cre firmemente na validez do perdón que porta, pero a súa lealdade e
boa fe veranse traizoados polo seu rei.
No momento en que Naisi está falando sobre a vida á que os seus
irmáns renunciaron por acompañalos na súa fuxida, chega Ainle contándolles o que lle ocorreu mentres cazaba e un pouco máis tarde Ardan con noticias sobre unha vela que avistou.
Deirdre teme ser atopada, mentres que Naisi desexa ver por fin a
un ser humano. Escoitan o berro de caza de Fergus que vén enviado
por Conor cunha mensaxe de paz e perdón. Segundo a versión de
Ferguson, Fergus vén buscar aos fillos de Usnach porque Conor rompera o seu matrimonio con Maev, que máis tarde desposouse con Aillil,
rei de Connatch e ambos estaban asediando á Rama Vermella con
constantes ataques. Fergus, xunto con Cuchullin and Conall explicáronlle a Conor, que necesitaban aos fillos de Usnach nesta guerra se
querían conseguir a vitoria. Serían perdoados por este servizo ao seu
reino e así os tres nobres guerreiros pediran o perdón dos exiliados e
ofrecéronse a ser o seu salvoconduto e garantía. Conor accedera e
Fergus foi o elixido para ir buscalos.
Cando lle preguntan a Deirdre o seu parecer, profetiza desastre e
lamenta a credulidade dos irmáns por confiar na garantía de salvoconduto de Conor, cando este non mantivo a súa palabra de devolver o
trono a Fergus pasado un ano.
Agora coñecemos a historia do guerreiro Fergus: este fora rei do
Ulster até que se namorou de Nessa, a nai de Conor, quen prometeu
casarse con el se deixaba que o seu fillo gobernase durante un ano,
Fergus accedeu e cando o tempo estabelecido finalizou, Conor non
quixo devolver a coroa do reino. Naisi sae en defensa de Fergus dicindo que Conor ten o trono porque Fergus así o preferiu, xa que o antigo
rei está máis cualificado para o amor, a amizade e a poesía que para
as complexidades legais, litixios ou falsos xuramentos. As opostas
descricións de Conor e Fergus serven para salientar e afondar na antíteses existente entre o antigo campión tribal, fisicamente poderoso
(Fergus) e o novo político manipulador (Conor).
Non se fala máis do asunto porque Naisi está completamente decidido a regresar, Deirdre accede a seguirlle, pero mantén que o berro
77
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 78
de caza de Fergus é finxido. Unha vez embarcan, Deirdre canta un poema de despedida a Alba, Deirdre’s Farewell to Alba, onde pasou días
tan tranquilos en compañía do seu amado.
Ao final deste monodrama atopamos dúas cancións chamadas
Deirdre’s Farewell to Alba e Deirdre’s Lament for the Sons of Usnach; a
primeira delas correspondería, segundo o desenvolvemento de acontecementos, a este momento da narración, no que Deidre se afasta de
Alba e recorda os momentos felices alí vividos. Di adeus ás montañas,
dunas e cañadas onde xunto ao seu amado adoitaban festexar, durmir,
habitar; sempre en contacto coa natureza que era parte das súas vidas e a cal os acolleu na súa fuxida.
Escribiuse moito sobre este Farewell e moitos autores deron diferentes versións sobre o mesmo, por exemplo Kuno Meyer escribiu o
seu Deirdre’s Farewell to Scotland. (15) Este poema non difire moito
do poema de Ferguson xa que tamén enumera os diferentes lugares
onde Deirdre estivo con Naisi e a súa despedida de todos eles. A heroína mantén que non se marcharía destas paraxes onde foi tan feliz se
o seu amado non decidise regresar á súa terra.
Volvendo ao desenvolvemento da historia, os exiliados están alcanzando a beira onde Barach, un dos irmáns da Rama, estalles esperando. Este pídelle a Fergus que cee con el e para iso chamaron aos
dous fillos de Fergus Buino Borb and Illan Finn, para que acompañen
aos viaxeiros até Eman (Emain). Ao principio Fergus rexeita a invitación de Barach, pero este último insiste e entón pide a Naisi a súa opinión. Naisi acorda seguir o seu camiño cos fillos do seu amigo, pero
Deirdre lle implora ao ancián guerreiro que non os abandone. Neste
punto decatámonos que Fergus ten un voto, chamado geasa, que lle
obriga a non rexeitar unha invitación e por iso vese forzado a elixir entre cumprir a súa promesa aos fillos de Usnach e a Deirdre ou o seu
geasa. Como Fergus cre na palabra do seu rei, acepta a invitación de
Barach xa que confía en que os exiliados non sufrirán ningún dano e
moito menos acompañados dos seus dous fillos. Antes de marchar entrégalles a estes a súa lanza e a súa espada, forxadas ambas por ferreiros do mundo máxico ou das fadas.
Chegados a este punto, a nosa heroína dáse conta que malia todos
os seus rogos diríxense inexorabelmente cara á desgraza e en consecuencia decide actuar pola súa conta; sondara aos fillos de Fergus para ver se pode confiar tanto neles como o seu pai sostén. Deirdre pídelle a Illan que cabalgue xunto a ela para que lle poida falar das montañas, arroios, lagos, bosques... polos que están pasando. Illan cóntalle
78
7/3/08
09:50
Página 79
varias lendas que lle narraron os campesiños, aos que el considera
máis nobres e humanos que ao resto dos homes e ao mesmo tempo
confésalle o seu amor por unha doncela. A continuación será Buino o
que cabalgue xunto a ela, Deidre pregúntalle astutamente polas súas
posibilidades de levar a coroa algún día. O raparigo admite recibir do
seu señor Conor a promesa de rendas e terras nun futuro non moi
afastado e por este motivo non perderá a oportunidade de facer méritos para aseguralos. Deirdre descobre tamén que o mozo guerreiro
non cre en ningún deus cando este afirma:
Sunshine and dew fall equal on the fields
Of this man and of that: the thunderbolt
Strikes, indiscriminating, good and bad. (Ferguson 62)
[Os raios do sol e o orballo caen por igual nos campos
Deste e aquel home: o raio
Golpea, indistintamente ao bo e ao malo.]
A nosa protagonista segue interrogándoo, agora para saber como
se pode obrigar a un home a cumprir a súa promesa. Buino só cre no
castigo terreal, pero non en ningún outro ao non estar no outro mundo,
nin coñecer a ninguén que estivese, así que considera que manter unha promesa é unha opción persoal. Deirdre, á vista dun lago que asemella un escudo expresa o desexo de que fose arroxado por algunha
deidade “flying before the unbelief of men” [voando por riba da descrenza dos homes]. Esta imaxe dun lago con aparencia de escudo pode querer significar a necesidade que Deirdre ten de protección agora
que o seu suposto guía, Fergus, falloulles e áchanse a mercede dos
seus fillos. A situación é clara e a muller sabe que esperar de cada un
dos fillos de Ferguson. De camiño cruzan o lago, que xa non se asemella a un escudo e Deirdre manifesta como o capricho disfraza os
máis duros acontecementos para facelos parecer máis fáciles: malia
que Buino os acompaña en calidade de protector, abandonaraos en
canto se lle presentase a mínima ocasión, xa que non ten os valores
que unha persoa nobre debe posuír.
Deirdre descobre que, á súa chegada a Eman, nin Conall nin Cuchullin estaran esperando, xa que se achan reprimindo tumultos; desconfiada, suxire ir á morada de Cuchullin e esperalo alí antes de proseguir. Naisi decide continuar, é impensábel desconfiar dos fillos de
Fergus se necesitasen a súa axuda, pero non será porque a palabra
de Fergus lles asegure a súa protección. A súa amada insiste en que
non poden confiar na ‘faithless faith’ [confianza desleal] dun deles (Bui-
79
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 80
no) quen ao oílo séntese ofendido, pero aínda así mantén que nin el
nin o seu irmán enganaranlles. Como líder, Naisi opta por renovar camiño cara a Eman e ordénalle a Deirdre que se absteña de facer máis
comentarios e insultos; Naisi confía neles xa que “Man lives by mutual
trust. The commonwealth falls into chaos if man trust non man.” (Ferguson 68), [O home vive da confianza mutua. A comunidade cae no
caos se o home non confía no seu semellante.]
Se nos remitimos ao que escribiu Welch (Oxford 186): “Ferguson
moralized ‘Deirdre ‘into a tale about the need for mutual trust in a ‘commonwealth’ of British nations.” [Ferguson moralizou Deirdre como unha
historia sobre a necesidade da confianza mutua nunha comunidade de
nacións inglesas.] Naisi representa o nobre guerreiro por excelencia, é
un home de palabra e cre na palabra do home e por iso aínda que
Deirdre poida espertar dúbidas nel, as súas profundas crenzas no honor non lle permiten ver ningunha traizón na promesa de Conor, nin na
dos fillos de Fergus. Entón Deirdre non lle queda máis opción que lamentarse do comportamento de Naisi á súa ama Levarcam. Malia ter a
seguridade de que van ser traizoados, ámalle moito máis pola súa nobreza de pensamento.
É interesante fixarnos como mentres que na versión de Samuel
Ferguson, Levarcam aparece como unha simple ama que coidou de
Deirdre toda a súa vida, até no exilio, esta representa papeis de maior
ou menor prominencia noutras obras. Aparece como unha sabia muller
e servente do rei, que fala a Deirdre da existencia de Naisi, o home
que parece ser a encarnación dos soños da rapariga. Tamén será a
enviada de Conor, na maioría das versións, para comprobar canto
cambiou Deirdre no seu exilio e quen intentará evitar que renaza o desexo do rei dicindo que perdeu todos os seus encantos. Na obra de
Synge, Deirdre of the Sorrows, Levarcam permanecerá con Conor até
o final, malia os seus horríbeis crimes, quizais porque elle pensaba
que o tráxico final de Deirdre estaba predestinado e que non se podía
facer nada para evitalo.
Se volvemos á historia, lemos que Lavarcam intenta acougar a
Deirdre dicíndolle que non ten razóns para desconfiar do rei e que seguramente serán tratados honestamente mentres non se lles envíe
aos aloxamentos da Rama Vermella; só nese caso deberían desconfiar del. Pero mentres o sol ponse as nubes estanse tinxindo de vermello, o que é un mal presaxio para a rapariga.
Un pouco máis tarde, como Levarcam profetizou, ao chegar a
Eman alóxanos na Rama Vermella, onde Naisi acode sen sospeita pe-
80
7/3/08
09:50
Página 81
ro Deirdre envía á súa ama para que observe a Conor e infórme dos
seus plans. Mentres, Naisi descobre que hai un truán espiándolles, sobre todo os encantos de Deirdre e ordena que pechen todas as fiestras e que lle acheguen as súas armas. Ao seu regreso Levarcam explica que Conor achábase reunido cos xuíces para decidir “whether we
(the exiled) not rendering ourselves before the full ou’ the moon, his
promise made to Fergus Royson, held?” (Ferguson 62) [se a promesa
lle que (Conor) fixo a Fergus Royson mantense e os exiliados non se
rendesen antes da lúa chea?] Levarcam narra que a metade dos xuíces apoia a Conor, a outra metade, incluíndo a Cormac, sostén que o
tempo non ten que ver coa promesa. Podemos ver como Conor busca
o apoio legal dos xuíces para poder atacalos, para que non haxa dúbida de que non buscaba vinganza. Con todo, o rei non pode evitar preguntar pola beleza de Deirdre a Levarcam quen lle minte dicindo que
xa non é a que adoitaba. Conor non a cre e é cando envía ao espía a
observarlles e volve contradicindo as palabras da ama:
There lives not beauty on the earth’s expanse fit to compare with
her’s. (73)
[Non existe beleza na extensión da terra que se lle poida comparar.]
O espía segue narrando e explica como Naisi ao descubrilo lánzalle unha peza de xadrez e férelle na fazula. Conor aproveita a oportunidade e clama vinganza polo seu mensaxeiro; está decidido a vingarse
e farao; antes os ollos dos que lle rodean agora está no seu dereito a
facelo. Mentres tanto enviou a un perseguidor para que intente chantaxear aos fillos de Fergus e que abandonen a Naisi: primeiro entrega
unha mensaxe a Buino, que non regresa ao aceptar ser señor de
‘lands and seigniories’ [terras e señoríos] e a continuación a Illan quen
o rexeita malia oír que o seu irmán traizooulles aceptando o suborno.
Para demostrar que leva o sangue puro do seu pai, Illan sae a loitar
contra os soldados de Conor con gran valentía, como sabemos polos
comentarios de Deirdre e Levarcam. Con todo, morre a mans de Conor e o seu fillo Cormac. Chegou o momento de que Naisi e os seus irmáns entren en loita. Mentres Deirdre está axudando ao seu amado a
vestirse, Naisi recoñece que ela tiña razón e que debían seguir o seu
consello. O guerreiro explica que actuou guiado polo seu honor mentres que ela se movese polo seu amor; para Naisi o honor é o fundamento da súa vida e sempre viviu segundo o que este ditara. Pero
agora chegou o momento de pelexar; Deirdre e os fillos de Usnach in-
81
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 82
tentarán chegar ás Cortes do Rei onde esperarán o regreso de Fergus
ou se hai posibilidade, escapar. Deirdre pídelle a Levarcam que permaneza nos aloxamentos da Rama Vermella porque alí estará a salvo
e así é como a través do que a ama escoita, sabemos o que está sucedendo no exterior.
Antes de partir Deirdre bebe unha copa de viño, Levarcam intúe
que podía conter esa copa. O tumulto se desvanece e a rapariga entra
de novo acompañada por Cormac, o que só pode significar unha cousa: os fillos de Usnach morreron.
É agora cando Deirdre comeza o seu “lamentábel song-death over
them.”(83) [queixume de morte], Deirdre’s Lament for the Sons of Usnach. Agradécelle a Conor que lles dese un enterro honorábel aos tres
irmáns e mentres están cavando as tumbas empeza o seu canto narrando as grandes fazañas dos tres mortos: os animais deambularán libres porque xa non haberá cazador que lles persiga, as doncelas estarán abatidas... Deirdre pide que caven a tumba o suficientemente ampla para catro corpos, que introduzan as súas armas e os colares dos
seus cans, que sexa tan profunda que o odio mortal, o temor, a malicia
ou o anoxo non poidan molestarlles até que chegue “May-day of Mankind” (Spring) (...) “vernal effluences shall rise of buried Loves and Joys
re-born.”(84) [O día de maio da Humanidade ou a Primavera (...) e os
efluvios vernais xurdan dos amores enterrados e a alegría renaza.]
Deirdre pídelle a Conor máis viño e este non se dá conta de que
está envelenado até que ela morre e entón coloca o seu corpo dentro
da tumba xunto ao do seu marido. Fergus anuncia a súa chegada co
seu berro, Cormac ao oílo lamenta matar ‘noblest youth in the world’ [o
máis nobres mozos do mundo] para salvar ao seu vil e fraudulento pai,
así que decide afastarse cara ao oeste ao reino de Maev e Aillil. Unha
vez chega Fergus e ve o que sucedeu xura vingarse da traizón do rei
de tal forma que, “that poets in the ages yet to come make tales of
wonder of it for the world.”(86) [os poetas nos vindeiros anos farán historias que asombrarán ao mundo.]
A versión de Ferguson desta lenda contén algunhas diferenzas con
respecto a outros autores, ademais da inclusión dos dous poemas
Deirdre’s Farewell to Alba e Deirdre’s Lament for the Sons of Usnach.
No último poema Deirdre canta xunto á tumba dos fillos de Usnach a
súa soidade, desgraza e dor agora que o seu amado e os seus irmáns
están mortos. A nosa heroína lamenta a ausencia dos leóns e os falcóns, animais poderosos e fortes como os fillos de Usnach. Con todo,
os dragóns poden durmir e o salmón, o cervo e a londra gozar a súa li-
82
7/3/08
09:50
Página 83
berdade porque os tres irmáns xa non lles cazarán máis. Deirdre recorda a canción que entoaba o seu amor:
Oh! To hear my true Love singing,
Sweet as sound of trumpets ringing:
Like the sway of ocean swelling
Roll’d his deep voice round our dwelling. (90)
[¡Oh! Oír ao meu amor verdadeiro cantar,
Tan doce como o son das trompetas:
Como a ondada do océano ondulante
Revolvía a súa voz profunda xunto á nosa morada.]
En ambos poemas, o elemento natural é esencial para entender os
sentimentos e emocións da nosa protagonista nos momentos máis
tristes da súa vida. A londra está soa no ceo xa que os cantos dos irmáns xa non a acompañan. Todo ao seu arredorr recórdalle a eles e
até a natureza bótaos de menos. Ao longo do poema coñecemos as
diferentes actividades e destrezas na que os irmáns salientaba, por
exemplo, como cazadores, guerreiros e até cantores.
Deirdre loaba a súa coraxe e valentía e reclama que as súas armas, escudos e os colares dos seus cans sexan enterrados con eles.
Durante ese período, cando os reis e guerreiros morrían adoitaba realizarse a práctica de enterrar as súas pertenzas persoais máis importantes xunto a eles.
A pesar da dor, gasta as súas últimas forzas maldicindo Eman, a
Rama Vermella, ao rei Conor e a todo o seu clan. Chegados a este
punto é interesante mencionar o feito de que a muller na literatura irlandesa normalmente aparece retratada como un ser voluntarioso, que
frecuentemente maltratada polas circunstancias, non se deixa vencer
por elas senón que as afronta. Deirdre é un claro exemplo deste tipo
de muller irlandesa; prefire morrer e ser enterrada xunto ao seu amado
antes que volver con Conor
Existe unha versión escrita por Kuno Meyer, chamada Deirdre’s Lament, (17-18) que é moi similar á obra de Ferguson, a única diferenza é
que na de Meyer a nosa heroína lamenta a perda dos tres heroes comparándoos con leóns, falcóns e osos. Deirdre rememora como abandonou a Conor para fuxir con Naisi e o curta que foi a súa vida xuntos. Termina de forma similar á obra de Ferguson: pide unha tumba máis ancha
para que a enterren cos tres irmáns, xa que non lles sobrevivirá.
O suicidio de Deirdre xunto á tumba do seu amado foi o final máis
83
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 84
usado, con poucas alteracións, pola gran maioría de autores: James
Stephens no seu Deirdre, tamén fai que esta se mate unha vez que
Cathfa, o druída lanza un conxuro para capturar aos fillos de Usnach,
como tamén sucede na segunda versión de The Ancient Historic Tale
of The Death of the Children of Usnach, escrita por Theophilus O’Flanagan e en The Fate of the Sons of Usnach, de Lady Gregory ou na
obra de Douglas Hyde, a de Synge, Carmichael ou a de Yeats.
Con todo, moitos outros escritores elixiron un final distinto para este
drama: logo de vivir durante un ano con Conor, este, buscando facer
sufrir a Deirdre aínda máis, lévaa ao asasino de Naisi, Eogan. Durante
o traxecto Deirdre arróxase do carro no que ía e escacha a cabeza.
Como podemos ver, este é sen dúbida, o final máis tráxico dos
dous, xa que a protagonista non só ten que sobreelevar a perda da
morte do seu amado, senón que se ve obrigada a vivir cos dous homes que máis odia, os que mataron a Naisi: de palabra (Conor) e obra
(Eogan). Primeiro debe vivir co rei, cuxo desexo de vinganza foi a razón de todas as súas desgrazas e máis tarde lévana para que viva con
Eogan, o asasino material do seu amante. Ao non poder resistir máis
sufrimento quítase a vida. Este segundo final é o que aparece no Book
of Leinster e foi o que elixiron tamén escritores como Theophilus O’Flanagan na súa primeira versión da historia, Tom Peete Cross, Clark
Harrive Slover ou Thomas Kinsella, entre outros.
4.3. Deirdre, de Douglas Hyde (1860-1949)
Douglas Hyde foi unha das máis prestixiosas figuras do chamado
‘Irish Literary Revival’. Chegou a ser un erudito profundamente interesado pola antiga cultura e o mundo en que viviu. Pasou gran parte da súa
nenez e mocidade nos camiños, campos e casas do oeste de Irlanda
onde oiría as cancións e historias que lle cativarían e incitarían a profundar no estudo da cultura nativa de Irlanda. Pronto formaría parte da ‘Society for the Preservation of the Irish Language’. Os seus primeiros traballos foron composicións en verso para xornais, entre eles The Irishman, baixo o pseudónimo ‘An Chraoibhín Aoibhinn’, polo que sería coñecido anos máis tarde. A editorial Fisher Unwin quería publicar unha
‘Serie de Sagas Irlandesas’, que consistiría en 8 ou 9 volumes, pero Hyde só escribiría un deles, o cal contiña Three Sorrows of Storytelling,
onde atopamos o seu Deirdre. O amor que profesaba polo pasado gaélico irlandés do seu pobo fíxolle participar en moitas sociedades literarias e até fundar a ‘Gaelic League’ en 1893, coa intención de preservar
84
7/3/08
09:50
Página 85
a linguaxe celta da illa. Sería o primeiro presidente da Gaelic League e
da Irish Literary Society, organización cuxo principal obxectivo era non só
conservar a antiga literatura irlandesa, senón tamén promover a literatura do futuro. Este interese en protexer a causa católica e á súa cultura
malia ser protestante, axudáronlle a ser elixido en 1944 o primeiro Presidente da recentemente creada República de Irlanda. A súa elección brindoulle a oportunidade de asegurar a continuidade dunha política nacional preocupada polo idioma que Hyde tiña en tan alta estima e de reafirmar que a súa reinstauración era obxectivo nacional fundamental.
A xente de Irlanda, a comezos do século XIX, era principalmente católica pero vivían sometidos por unha minoría de protestantes que se
preocupaban pouco de que o uso do idioma irlandés estivese diminuíndo de forma ininterrompida ao longo do século. Hyde era consciente de
que esa herdanza non podía caer no esquecemento e para iso concentrou os seus esforzos en potencialo, escribindo as súas obras en inglés
e en gaélico, chegando a ser un experto neste último idioma, do que traduciu ao inglés traballos tan impor tantes como Love Songs of
Connacht, unha serie de cancións escritas en verso, directamente recollidas dos falantes de gaélico de Connacht. A produción literaria de Hyde foi fonte de inspiración para moitos escritores angloirlandeses posteriores, por exemplo Yeats ou Synge, cuxos traballos resultaron máis
atraintes ao público e a crítica que os do propio Hyde. Con todo, el foi
moito mellor coñecedor das culturas gaélica e irlandesa, ademais de ser
un dos personaxes máis importantes dentro do movemento literario irlandés e colaborador esencial na fundación do Abbey Theatre. Entre a
súa produción dramática en ambas linguas destacan obras tales como
Casade Sugáin, The Tinker and the Fairy, King James, The Lost Sint
and The Poorhouse. Como escritor de relatos curtos, Religious Songs
of Connacht e A Collection of Irish Gaelic Folk Stories son exemplos a
destacar. Hyde sería tamén un dos primeiros recompiladores de obras
literarias irlandesas e produciría dúas pezas imprescindíbeis de critica literaria: The Story of Early Gaelic Literature e A Literary History of Ireland, obra á que nos remitimos con frecuencia neste traballo, debido á
súa calidade e vixencia.
Deirdre, como mencionamos anteriormente, é un dos Three Sorrows
of Story-Telling xunto con The Fate of the Children of Lir e The Fate of
the Children of Tuireann. A historia parece estar narrada por un bardo
mentres toca a súa arpa. Preséntaa como un relato moi antigo que tivo
lugar antes de que acontecementos moi coñecidos para todo o mundo
sucedesen: a humillación da cabalería do Ulster e dos cabaleiros da
85
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 86
Rama Vermella e a destrución de Emania a mans da raíña Maeve. Para
as persoas que non coñecían estes feitos con anterioridade, o bardo
ponlles en antecedentes; libera as tráxicas consecuencias desta historia, por iso a audiencia espera con ansiedade oíla: que vergoñenta situación pode conducir á destrución do honor de toda unha raza?
Desde o comezo da narración, o rei Conor, fillo de Nessa, é presentado con dúas características fundamentais: como un personaxe aterrador ao que ninguén ousa enfadar, e moito menos provocar, e tamén como un astuto gobernante. A acción comeza mentres Conor se atopa en
casa de Fellim xunto a uns amigos e o Druída profetiza que o anfitrión,
Fellim, terá unha filla que traerá a destrución a Emania e as súas xentes:
To thee, Ou Felim, shall be born to-night
A sting to sting to madness this our king,
A sword to sever sharp from Ulster’s tree
The Branch that is her pride, the proud Rede Branch,
A ram to batter down Emania’s pride,
A flame to scorch the land from shore to shore.2
[A ti, oh Fellim, nacerache esta noite
Un aguillón que ferirá a este noso rei,
Unha espada que cortará subitamente da árbore do Ulster
A Rama que é o seu orgullo, a arrogante Rama Vermella,
Un ariete/carneiro que derribará o orgullo de Emana,
Unha chama que abrasará a terra dunha beira á outra.]
Cando lle preguntan o significado das súas palabras, o Druída profetiza que a nena destacará pola súa beleza, pero que esta mesma será
tamén a causa do seu pesar. Di ver un ‘mar de sangue’ que se achega
desde Alba cara a eles. Ao escoitar a profecía os Ultonianos queren
matar ao bebé co consentimento do pai, pero malia os funestos presaxios, Conor decide levarse á nena, educala en completa soidade e afastada da vista de calquera persoa, para que esa ‘ganancia ou perda’ lle
afecte só a el e non ao Ulster.
Con esta actitude Conor parece comportarse como unha especie de
salvador, un rei prudente e valoroso que prefire cargar con toda a responsabilidade antes que matar a un bebé. A resposta de todos os ho2
86
Douglas Hyde, Three Sorrows of Storytelling, 15 maio 2003, <http://naoise.c.okapu.ac.jp/Hyde1895.rtf>
7/3/08
09:50
Página 87
mes do Ulster é unánime; aclaman ao seu rei. Neste momento o narrador ou bardo, introduce un novo personaxe en escena: a Morte que estivera presente escoitando todo o que acontecía, afástase voando ao
perder a súa presa xa que o bebé finalmente non morrerá. Consecuentemente, nace a filla de Fellim, unha nena que chaman Deirdre e que é
inmediatamente levada a unha cabana solitaria cunha ama, un titor e a
mensaxeira de Conor, Lavarcam (Levarcam). A rapariga crecerá baixo a
vixilancia de Lavarcam, converténdose día a día nunha bela doncela.
Chegados a este punto, o rei parece que xa non mantén á rapariga illada para evitar unha desgraza, senón para o seu propio pracer, xa que
celebra cada noticia que recibe da súa incríbel beleza. Anotamos un novo punto de vista: Conor pode non ser simplemente o abnegado gobernante que nos pareceu ao comezo da narración, tamén é un home con
desexos.
O crecemento de Deirdre móstrasenos co cambio de estacións:
(...) the smiling spring
Crept into golden summer, standing soon
Aside to let the purple autumn in;
So autumn took its place, with caw of crows (...)
Then winter lent to her a shroud of snow
To cover up therewith her face, and die3.
[(...) a sorridente primavera
Deslízase sixilosamente até o dourado inverno, deixando pronto
Paso ao outono púrpura;
Así o outono chegou, co grallo dos corvos (...)
Logo o inverno deixou unha mortalla de neve
Para cubrir a súa cara e morrer.]
A primavera, o verán e o outono son estacións agradábeis: “smiling
spring”, “golden summer”, “purple autumn” [sorridente primavera, dourado verán, outono púrpura]; mentres que cando chega o inverno o vocabulario cambia radicalmente: “a shroud of snow” [unha mortalla de neve], o verbo ‘die’ [morrer], son todos símbolos de malos augurios do que
vai acontecer xa que a parte principal da narración desenvolverase no
inverno.
3
Douglas Hyde, Three Sorrows of Storytelling, 15 Mayo 2003, <http://naoise.c.oka-
pu.ac.jp/Hyde1895.rtf>
87
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 88
A nosa protagonista aparece fisicamente por primeira vez nunha escena con alto contido dramático sobre a que se escribiron moitas e variadas interpretacións e onde os acontecementos transcorren rapidamente: é inverno e o titor de Deirdre matou un tenreiro para alimento da
rapariga, o seu sangue tinxe a branca neve cando se achega un corvo
para beber o sangue que se está vertendo. A rapariga sae da casa e ao
ver tal imaxe expresa un desexo: ogallá existise un mozo que combinase na súa persoa as tres cores que ten ante si; pel branca como a neve,
vermello nas súas fazulas e negro pelo. Lavarcam imprudentemente
confirma a existencia deste; chámase Naesi e é un dos fillos de Usnach. Deirdre que até este momento non parecía ser consciente nin do
seu encarceramento nin da súa soidade, roga a Lavarcam que lle permita ver ao mozo, suspirando, chorando, lamentándose, até que a logra
convencer.
Lavarcam informa a Deirdre, “ram to batter down Emania’s pride”,
“pink-white fawn” in loveliness, “snowy-breasted dove” [ariete/carneiro
que derrubará o orgullo de Emain], o [cervato rosado en beleza], a
[pomba de branco peito], de que Naisi estará cazando non moi lonxe de
onde ela se atopa recluída e así día tras día a rapariga sairá a percorrer
os claros, cañadas e pastos esperando velo. Finalmente, como estaba
predestinado, ambos mozos se atopan, porque Naesi sabendo que a
moza da profecía habitaba preto, tamén estaba buscando unha oportunidade para vela.
O bardo explica este misterioso ou ‘predestinado/condenado’ encontro dicindo que os “anciáns” e os “inspirados bardos” mantiñan que é
posíbel que ao concentrar Deirdre os seus pensamentos en reunirse co
raparigo, fixeron que Naesi se vise forzado a dirixirse cara a ela.
Ao vela Naesi pensou que ela pertencía á raza dos De Danann,
unha raza de deuses que posuían cualidades mortais e sobrenaturais.
Dirixiuse a ela preguntándolle polas persoas que habitaban a cabana e
Deirdre preséntase como a máis desafortunada, xa que é prisioneira e
escrava. Inmediatamente lle pide protección, poñéndoo baixo promesa
ou geasa e golpeándoo cunha bóla dourada para que tivese unha marca de vergonza se se atrevía a rexeitala. Como acabamos de ler na
obra de Samuel Ferguson, Deirdre, estar baixo geasa significa que a
persoa vese forzada a facer algo en contra da súa vontade; cando Fergus chegou a Irlanda desde Escocia escoltando a Deirdre e aos fillos de
Usnach, tivo que asistir a un banquete que lle preparou Barach, debido
ao seu geasa.
88
7/3/08
09:50
Página 89
Naesi dubida se romper o seu geasa, xa que a cólera do rei caería
sobre el unha vez descubrise que fuxiran xuntos, pero ao mirar a Deirdre se decide e será finalmente el quen convenza á rapariga de que non
regrese á cabana. Na súa fuxida durante a noite cara ao lugar onde vive
Naesi, vense rodeados polas sombras lúgubres e tristes das escuras árbores e os solitarios lagos e lagoas, “elementos da noite” que crean unha atmosfera de escuridade non adecuada para unha parella de namorados que acaba de comezar a súa vida xuntos. Pola contra, o amencer
saúdalles despregando todo o seu abano de luz e cor, xusto no momento no que chegan á casa dos fillos de Usnach, onde Ardan and Ainl, irmáns de Naesi, lles aconsellan que busquen refuxio nos boscosas cañadas de Alba. Así o fan e os tres irmáns xunto á rapariga desprázanse
a Escocia. Pasa o tempo e os mozos entretéñense cazando durante o
día e as noites gozando da conversación e compaña de Deirdre, sempre rodeados dunha xenerosa natureza que lles provía con todo o que
puidesen necesitar.
Pero esta paz e felicidade só durou cinco anos ao final dos cales o
destino, celoso deles, fíxolles unha proposta ao enviar a Fergus, amigo
de Naesi, na súa busca para levalos de volta a Emania. Mentres que
Naesi se alegra ao escoitar a chamada característica de Fergus cando
chegou á costa de Alba, Deirdre preocúpase enormemente ao entender
de súpeto un soño que tivera: vira a tres paxaros con pingas de mel nos
seus picos que voaban cara a eles desde Emania e os mesmos regresaban, mais esta vez con pingas do seu sangue. Deirdre profetiza que
Conor quere a súa morte e por iso enviou a Fergus para que volva con
eles.
Hyde non é o único que confire a Deirde dotes como vidente; O’Flanagan, James Stephens, Yeats, até Samuel Ferguson, quen escribiu
que ela era “a daughter of a seer sire” (Ferguson 46) [filla dun pai vidente], atopan esta característica atraínte neste personaxe e inclúena nas
súas versións. É este ‘talento’ que ela posúe o que fai os acontecementos máis dramáticos, se cabe; Deirdre, ademais de ser parte esencial da
trama, tamén pode ver o que vai suceder, como un ser omnisciente. Por
iso, cando malia todos os seus rogos e súplicas en contra de volver a
Erin, os raparigos deciden regresar, ela será a única que é consciente
do tráxico destino que lles agarda.
Malia os auspicios en contra, Naesi e os seus irmáns desexaban volver ver aos seus amigos, os verdes outeiros de Erin, aos heroes da Rama Vermella, así que Fergus lles convence sen moito esforzo de que
volvan, unha vez que lles asegura que ninguén sairá ferido viaxando
89
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 90
baixo a súa protección. Os fillos de Usnach confiaban plenamente nel e
nos seus fillos Illan the Fair and Buine Ruthless Rede, así que partiron
todos xuntos a mañá seguinte. Deirdre canta unha canción de despedida á terra, enumerando os nomes de bosques, vales, acantilados e illas
onde foi tan feliz. Non ben chegan a terra, Barach, persuadido por Conor, sae a recibilos e a invitar a Fergus a un banquete. Como xa explicamos anteriormente, Fergus non podía rexeitalo porque estaba obrigado
polo seu geasa, a ‘aceptar toda celebración á que lle invitasen’, ou como atopamos no orixinal ‘to partake of every feast hei was invited to’4.
Chegados a este punto decatámonos de que Conor elixira a Fergus
para traer aos fillos de Usnach por mor do seu geasa, o guerreiro veríase obrigado a deixalos sós, oportunidade que Conor aproveitaría para
vingarse. Malia que Deirdre suplica a Fergus que non lles deixe indefensos, as súas obrigacións ‘místicas’ téñenlle atado. O resto do grupo debe continuar o seu camiño e Deirdre volve a profetizar que algo tráxico
vai suceder cando ve unha nube de sangue goteando sobre ela. Nin os
fillos de Usnach nin os de Fergus prestan atención ás súas palabras,
por iso presaxia que se Conor lles pide que se queden no palacio onde
el se atopa xunto aos seus homes, non está planificando engano, mais
se pola contra, envíaos á Rede Branch House (Casa da Rama Vermella), con seguridade prepara as súas mortes. Ao chegar a Erin, Conor
mándaos hospedar á Rama Vermella e ao cumprirse o que a rapariga
vaticinara, por primeira vez os seus compañeiros crena e son conscientes de que caeron na trampa de Conor.
O rei tenos illados, envía a Lavarcam para que lle informe sobre a beleza de Deirdre, pero esta regresa dicindo que a perdeu completamente
nestes anos. Conor manda a outro home para confirmar a palabra da
súa mensaxeira e ao regresar desmíntea: a súa beleza segue sendo a
mesma. Entón Conor, presa de celos, ordena aos seus homes que ataquen. Desde este momento comeza o asedio á Rede Branch House que
aparece narrado con gran detalle, mostrando a coraxe e destreza na arte da loita dos asediados. Desenvolven un sistema de defensa no que
saían da casa un por un facendo un circuíto arredor da casa e matando
a todo o que atopaban no seu camiño e volvendo entrar por unha das
súas múltiples portas. Resulta ser un exemplo de gran valor polo que se
refire ás técnicas de batalla que se utilizaban nese período.
4
90
Douglas Hyde, Three Sorrows of Storytelling, 15 maio 2003, <http://naoise.c.okapu.ac.jp/Hyde1895.rtf>
7/3/08
09:50
Página 91
Ao ser os fillos de Fergus guerreiros tan destros, Conor decide compralos coa promesa de diñeiro e terras, Buine cede pero non Illan, que
logra matar a moitos homes até que Conor manda ao seu propio fillo
portando o seu escudo, Ocean, que ruxía se o perigo ameazaba a quen
o usase. Conall Carnach, amigo de Fergus, escoita o ruxir e pensa que
Conor está en perigo así que acode e mata a Illan sen saber quen era.
Cando se dá conta do seu erro, asasina ao fillo do rei. Conor ten que
chamar aos Druídas que aceptan axudarlle sempre que prometa non ferir aos fillos de Usnach.
Unha vez máis vemos a Conor caracterizado como a un home que
sabe como facer que os homes confíen nel, ao mesmo tempo que é tan
cruel e vilán, que non dubida en enganar a calquera, só para obter o
que desexa: a morte dos fillos de Usnach e poder ter Deirdre para si.
Os Druídas producen un feitizo polo cal os fillos de Usnach cren que
o aire era auga e teñen a sensación de estar nadando. Exhaustos, os
mozos son atrapados e Conor ordena cortarlles a cabeza inmediatamente, orde que ninguén quere cumprir, salvo un noruegués, chamado
Manannan, cuxo pai e irmáns morreron a mans de Naesi. A escena seguinte contén unha gran emotividade xa que cada un dos irmáns Usnach pide morrer o primeiro para non ter que ver a morte dos outros e
finalmente Naesi, home nobre e valente sen igual, ofrece a súa propia
espada para que tallen as tres cabezas ao mesmo tempo.
Entérranos e Deirdre canta unha das máis tenras e conmovedoras
despedidas nunca escritas: ela amou e foi amada como ninguén o foi
nin o será nunca. Xa que a vida non ten sentido agora para ela, Hyde
elixe o final menos macabro para ela:
Even as she spoke she fell, her heart-strings snapt,
and Death had over-mastered her. She fell
into the grave where Naesi lay and slept.5
[Mentres falaba caeron, rotos os fíos do seu corazón,
e a Morte dominouna. Caeu
na tumba onde Naesi xacía e durmía.]
A consecuencia deste derramamento de sangue, explica o bardo,
Fergus, coa axuda de Maeve, enfrontarase a Conor e como resultado,
Emain e a Rama Vermella serán destruídos.
5
Douglas Hyde, Three Sorrows of Storytelling, 15 maio 2003, <http://naoise.c.oka-
pu.ac.jp/Hyde1895.rtf>
91
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 92
4.4. Collected poems, de A.E. (George William Russell)
(1867-1935)
George William Russell naceu en County Armagh, fillo dun posuidor
de libros. A familia trasladouse a Dublín en 1878 onde o pai traballou
como contable e el asistiu á Rathmines School e á Dublin Metropolitan
School of Art, onde coincidiu con W.B. Yeats, quen sería o seu amigo
durante moitos anos. Os seus dous proxenitores pertencían á Igrexa de
Irlanda pero el rexeitou a súa relixión a moi temperá idade. Russell uniuse á Dublin Hermetic Society fundada por Yeats e en 1886 á Dublin
Lodge of Theosophical Society. En 1888 adopta o pseudónimo “AE” baseado nun erro de lectura dun impresor do correcto “AEon”, que escoitara nunha visión. AE foi empregado de contas nun almacén de teas en
1890, traballo que deixou en 1897 para organizar cooperativas agrícolas. Mantivo toda a súa vida un gran interese polas orixes da relixión, as
experiencias místicas e a teosofía, ou doutrina que profesan varias seitas que presumen estar iluminadas pola divindade e intimamente unidas
a ela. En 1894 publicou o primeiro de moitos libros en verso, Homeward, Songs by the Way. Foi coñecido por ser o editor dos diarios The
Irish Homestead e The Irish Stateman, que ofrecían análises políticas e
culturais da época. En 1898 casouse con Violet North. Escribiu a obra
Deirdre, que foi producida por Frank Fay, en 1901. En 1902 coñece a
James Joyce, quen se presenta a si mesmo a Russell. The Divine Vision, New Poems , New Songs, Collected Poems , The Renewal of
Youth, Gods of War, The Candle of Vision, son algúns exemplos da súa
poesía e a mellor mostra das súas crenzas relixiosas. Entre as súas
obras en prosa podemos destacar The National Bein e The Living
Torch. Xunto a Douglas Hyde, foi un recoñecido político, pero a súa
obra literaria foi pronto esquecida tras a súa morte. Dentro do grupo ao
que pertenceron Yeats, Moore, Edward Martyn e Lady Gregory, foi sempre considerado un efectivo xornalista pero un poeta menor.
Como dedicou gran parte do seu traballo á poesía, ímonos centrar
en tres dos seus poemas, que se poden atopar en Collected Poems de
AE6 e que teñen que ver con personaxes da saga, é dicir, con Deirdre,
Cuchulainn ou co tema da Rama Vermella. Russell retoma o folclore irlandés como unha escusa para espertar na xente o sentimento de orgullo que os autores do Irish Literary Revival buscaban cando escribían
6
92
George William Russell, The Twilight of Earth, 1913, Collected Poems, 25 maio
202, <http://www.bartleby.com/253/html>
7/3/08
09:50
Página 93
sobre o glorioso pasado que herdaran. Irlanda necesitaba recuperar a
súa cultura e as súas tradicións para sentirse diferentes aos británicos.
Os tres poemas comparten un mesmo tema: a necesidade de recobrarse do estado de desolación no que Irlanda estaba sumida naqueles
anos. O primeiro dos poemas titúlase The Earth e, nel, o poeta tiña saudade daqueles tempos en que os heroes da Rama Vermella, e Deirdre
con eles, habitaban a terra. Sempre lle contaron que a terra onde el vivía agora era a mesma que eles habitaron; que o sol que brillou sobre
eles era o mesmo que relucía sobre el ou sobre calquera campesiño.
Con todo, no fondo pensaba que:
The world that loomed through proud and golden dreams
Has dropped behind this world and left non trace.
[O mundo que se albiscaba a través do orgullo e dos soños dourados
ocultouse tras este mundo e non deixou rastro.]
O Sol, “cold paternal majesty on high” e “unresponsive earth beneath the feet” [fría maxestade paternal no alto], e a [insensíbel terra baixo
os pés] non cambiaron co paso do tempo e, con todo, o poeta pregúntase como os actuais habitantes da terra, entre eles os gobernantes que
non merecen a coroa ou o cetro que portan, poden gozar da beleza que
foi creada para aqueles corazóns orgullosos e sen medo que xa non
existen.
O segundo poema é The Twilight of Earth e continúa co mesmo sentimento de tristeza e aflición que se percibe no poema anterior aínda
que, neste caso, o autor suxire un posíbel remedio a esta situación.
Mesmo que “ the wonder of the world is over ” [a marabilla do mundo
acabouse]; a sabedoría perdeuse; o amor non ten o poder que tivo, como na historia de Deirdre e Naoise; a natureza non é a cálida nai que
adoitaba ser..., podemos cambiar esta situación:
Will non one, ere it is too latexa,
Ere fades the last memorial gleam,
Recall for us our earlier state?
[Ninguén, antes de que sexa demasiado tarde,
Antes de que se apague o último lampexo do recordo,
Faranos rememorar a nosa antiga situación?]
Segundo AE podemos elixir entre ‘make or mar’ [facer ou destruír],
así que non é aínda demasiado tarde para recuperar a luz dun glorioso
pasado antes de que estea completamente esquecido. O lector non po-
93
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 94
de esperar vivir noutra terra diferente da que agora vive, polo tanto ten
que participar en mellorala.
...and win
The glow again, and we may find
Beyond the Gateways of the Day
Dominion and ancestral sway.
[...e gañar
O resplandor de novo, e poderemos atopar
Máis aló das Portas do Día
O Poder e o influxo ancestral.]
O terceiro e último poema é An Irish Face. O título fai referencia á
cara de Irlanda: é o rostro da dor porque o sufrimento estivo afectando
en cada curva, en cada detalle, deixando a súa pegada impresa sobre o
mesmo. Irlanda sempre deu abrigo a inmortais pesadumes; por exemplo, as relatadas en The Hound of Ulla, onde Cuchulainn matou ao seu
propio amigo, ou aquelas nas que os namorados que viron o seu amor
arruinado polo destino, como lles sucedeu a Deirdre e ao seu amante.
Pero ao antigo corazón de Irlanda estalle chegando a hora, “When their
knit silence shall be mightier far / Than leagued empires are.” [Cando o
seu silencio entretexido sexa moitísimo máis poderoso / Do que os imperios unidos son.]
Os últimos versos de AE mostran que Irlanda se está a preparar para loitar, protexéndose de todas as desgrazas para conquistar o que soñaron durante moitos anos: a súa propia identidade como nación independente.
4.5. Fate of the sons of Usnach, por Lady Gregor y (18521932)
No preámbulo que Roger McHugh escribiu para Our Irish Theatre. A
Chapter of Autobiography (Gregory 5) describiu a Lady Gregory como
directora de teatro, dramaturga, militante gaélica, rebelde, recompiladora de folclore, escritora de versións dos contos heroicos irlandeses e narradora dos relatos de Kiltartan sobre santos, marabillas e feitos históricos. Semellante muller foi Isabella Augusta Persse que naceu en Galway nunha familia de liñaxe. En 1880 casouse con Sir William Gregory
de Coole Park, un antigo membro do parlamento e gobernador de Ceylon, trinta e cinco anos máis vella que ela. Tras o nacemento do seu único fillo, Robert en 1881, adoitaban pasar o inverno en Exipto, onde
94
7/3/08
09:50
Página 95
apoiaron ao nacionalista Arabi Bey, protagonista da súa primeira publicación. En 1893 escribiu en contra da política de Home Rule (autogoberno) de W.E. Gladstone, publicado de forma anónima. Logo da morte
do seu marido en 1892 escribiu o seu Autobiography (1894). Ese mesmo ano coñeceu a W.B. Yeats, comezando unha profunda amizade que
duraría toda a súa vida. Segundo escribe Robert Welch (Oxford 226),
ambos recollerían o folclore directamente das fontes directas e “under
his influence her childhood interest in Irish language, literature, and folklore matured, and she began to study Irish mythology, legend and culture, taking her research out of the study and into the field” [baixo a súa
influencia (de Yeats), o seu interese de mocidade pola lingua, a literatura
e o folclore irlandés madurou e comezou a estudar a mitoloxía, lendas e
cultura irlandesas, sacando a súa investigación do terreo do estudo ao
terreo real]. En 1897, ela, Yeats e Edward Martyn concibiron a idea de
fundar un Teatro Nacional, como parte do renacemento literario que pretendían promover. A súa casa en Coole converteuse en lugar de encontro para moitos dos escritores do movemento, entre eles Hyde, Russell,
O’Casey, Jack B. Yeats, Shaw e Synge, ao último dos cales coñecería
en Aran cando ambos se atopaban estudando as tradicións da illa.
Axudou a Yeats a escribir moitas das súas obras, principalmente os
diálogos de campesiños para Cathland Nin Houlihan e The pot of Broth,
ao mesmo tempo que ela desenvolvía o seu estilo literario idiomático
coñecido como ‘Kiltartanese’, baseado parcialmente no Hiberno-English
da xente da zona e na súa apreciación da locución e sintaxes gaélicas.
De Hyde traduciu Casadh an tSúgáin e en 1902 ela publicaría Cuchulain of Muirthemne, traducindo as narracións do Ciclo do Ulster. Reconstruíu e condensou a Táin Bó Cualinge e os seus prerelatos, así como
outras historias relacionadas con Cuchulain, nunha narración coherente,
empregando a linguaxe Kiltartanese, para darlle inmediatez á lenda.
Poets and Dreamers (1903) que contiña traducións do poeta Raiftearaí
e de obras breves de Hyde, xunto con Gods and Fighting Men (1904),
onde traduciu os relatos principais dos ciclos mitolóxico e de Fianna,
axudaron a poñer en orde todo o confuso material lendario irlandés do
que se dispoñía no século XIX.
As súas obras teatrais, Twenty five (1903), Kincora (1905), The Doutor in Spite of Himself (1906), entre outras moitas, tratan temas e personaxes máis realistas e cómicos que os que o programa do Abbey Theatre adoitaba ter cando presentaban obras de Yeats, Synge ou Hyde,
máis caracterizados pola súa intensidade poética.
95
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 96
O nacionalismo cultural do renacemento literario aparece en Dervorgilla (1907) e The Rising of the Moon (1907). Mentres que The Kiltartan
History Book (1909), The Kiltartan Wonder Book (1910), Irish Folk History Plays (1912), son só un pequeno exemplo do seu interese en reavivar a cultura e a linguaxe irlandesas. Grania (1911), como veremos con
máis detalle na Parte III deste traballo, trata sobre o dilema dunha moza
que prometida a un home moito máis vello que ela, elixe a un amante
máis novo, como sucedía en Deirdre, pero aínda que as dúas narracións discorren paralelas durante un tempo, Lady Gregory decide cambiar a última parte da obra, non repetindo así un argumento sobre o que
xa se escribiu anteriormente.
A pesar de que a produción dramática de Lady Gregory non se pode
comparar coa de Yeats ou Synge, todos eles uniron esforzos para conseguir un auténtico teatro irlandés e o éxito do mesmo debeuse en gran
medida ao entusiasmo e dedicación que Lady Gregory puxo no mesmo.
Gran parte do seu traballo afastado da dramaturxia está dedicado á presentación dos logros da tradición gaélica, xa fose en mitoloxía, folclore,
poesía ou cantos, dunha forma accesíbel para que o público irlandés tivese unha apreciación directa da súa herdanza cultural.
A versión que Lady Gregory escribiu da lenda de Deirdre, Fate of the
Sons of Usnach, relato incluído en Cuchulain of Muirthemne, difire desde o principio do resto das obras sobre o mesmo tema escritas até entón. Quizais Lady Gregory, coñecedora dos traballos escritos por moitos
dos seus contemporáneos, decidiu alterala para facela máis atraínte ao
espectador.
A historia comeza cando Fedlimid, arpeiro do rei Conchubar, lle pide
a Cathbad, o Druída, que lle profetice o seu futuro, este cóntalle que terá unha filla por quen se derramará moito sangue e pola que moitos heroes perderán as súas vidas. Fedlimid non lle cre pero cando a súa muller se queda embarazada e está a punto de dar a luz decide levarse ao
bebé a un lugar apartado. Xusto tras o nacemento, Cathbad vai visitalas
e ao ver á nena, chámaa Deirdre, e augura que será tal a súa beleza
que heroes e reis loitarán por ela, o que causará envexas e choros; describe a súa vida como “tale of wonder for ever”7, [historia asombrosa por
sempre]
Deste xeito Lady Gregory fai a Fedlimid responsábel, en certa medida, do destino do Ulster xa que é el quen decide que facer: illando á súa
7
96
Lady Augusta Gregory, Cuchulainn of Muirthemne: fate of the Sons of Usnach, 6
maio 2002, <http://www.sacred-texts.com/neu/celt/cuch/lgc07.htm>
7/3/08
09:50
Página 97
filla quizais crea que as predicións de Cathbad non terán efecto. O arpiero nesta versión ten un papel máis importante, mentres que Conchubar, o rei, é simplemente outro home que loitará pola rapariga.
Cathbad envía a Levarcham a casa de Fedlimid onde este pide a Levarcham que críe á súa filla lonxe de alí. Para iso ordena aos seus homes que constrúan unha pequena casa rodeada dun muro nunha montaña remota, onde deixa á súa filla e a Levarcham, quen lle ensinará todo o coñecemento e destrezas que ela mesma posúe. A nena convértese na muller máis fermosa de Irlanda, aprendendo todo o que unha persoa pode saber sobre a vida, pero sen coñecer a outro ser humano, salvo a súa ama.
Unha escura noite un cazador pérdese e chega por casualidade preto da casa de Deirdre. Mentres este se achaba descansando soña e grita, Deirdre oe a súa voz e a pesar do consello de Levarcham de non saír, deixa entrar ao cazador quen ao ver a súa beleza exclama que se os
fillos de Usnach soubesen da súa existencia, non a deixarían seguir alí.
O cazador descríbeos da seguinte forma:
(...) the colour of the raven is on their hair, their skin is like the swan
on the wave, their cheeks like the blood of the speckled rede calf, and
their swiftness and their leap are like the salmon of the stream and like
the deer of the grey mountain; and the head and shoulders of Naoise are
above all the other men of Ireland.
[(...) a cor do corvo é o do seu pelo, a súa pel é como a do cisne na
onda, as súas fazulas como o sangue do tenreiro vermello moteado e a
súa rapidez e salto como os do salmón no regueiro e os do cervo da gris
montaña, e a cabeza e ombreiros de Naoise por riba dos do resto dos homes de Irlanda.]
Se recordamos esta é a descrición que Deirdre dá do seu ideal de
home, segundo aparece en dúas das obras estudadas até o momento:
Darthula de McPhershon e Deirdre de Samuel Ferguson. Nesta versión
Lady Gregory prefire poñer a descrición dos raparigos en boca do cazador, que coincide exactamente co que Deirdre soñara.
Unha vez o cazador se afasta da cabana, corre a falarlle ao rei da rapariga, esperando obter algún beneficio por iso. O rei pídelles a Fergus
e a outros dos principais xefes do Ulster que lle acompañen a buscala e
unha vez que a encontran, ao vela, namórase perdidamente e lévaa,
xunto coa ama, con el a Emain Macha. Conchubar (Conor) quere casarse inmediatamente pero Deirdre pídelle unha demora dun ano e un día
97
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 98
para poder prepararse nos deberes dunha esposa e raíña. Conchubar
accede e concédelle todo o que puidese necesitar para tal fin.
O tempo pasa e un día mentres Deirdre se atopa paseando por un
outeiro ve tres homes, recordou as palabras do cazador e o seu propio
soño e recoñece neles aos tres fillos de Usnach, e a Naoise que destaca entre os tres. Sente inmediato amor polo raparigo e ségueos. Ten
que chamalo até tres veces porque Ainnle e Ardan xa se deran conta da
súa presenza e non querían que o seu irmán a desexase ao vela. De todos os xeitos, os dous mozos coñécense como estaba predestinado,
Naoise sente que non pode vivir sen ela e ambos deciden escapar a outra provincia xunto cos irmáns do raparigo. Logo de viaxar a través de
moitos lugares, sempre perseguidos por Conchobar, navegan cara a Alban onde o rei de Escocia os acolle. O tempo transcorre felizmente até
que o rei escocés descobre a Deirdre e quere posuíla. Intenta matar
aos irmáns enviándoos ás máis perigosas batallas, pero vencen en todas elas, así que finalmente teñen que fuxir até Loch Eitche, onde terán
dous fillos, Gaiar e Aebgreine a quen deixaron ao coidado de Manannan, Fillo do Mar. Aínda que non se volve a facer referencia a eles no
resto da lenda, hai que mencionar que esta é a única versión que atopei
onde se di que a parella tivo fillos; quizais esta licenza literaria sexa resultado do desexo que Lady Gregory tiña de achegar as lendas irlandesas aos seus lectores, facendo personaxes máis próximos, con características comúns ao resto da humanidade. Xa que ter unha familia sería
o resultado natural do amor entre Deirdre e Naoise e dos anos de felicidade que viviron en Alban, o lector sentiría a traxedia dos dous mozos
como actual e verosímil.
Desde este momento até o desenlace, o desenvolvemento da historia non difire moito doutras versións doutros autores, aínda que segue
tendo máis profusión de detalles; nomes de lugares aos que viaxaron,
das persoas ás que coñeceron, das espadas e escudos que utilizaban
nas batallas e os seus poderes sobrenaturais...
Unha vez que chegan a Irlanda, Fergus ten que asistir ao banquete
que lle ofrece Barach, por mor do seu geasa . Os fillos de Usnach e
Deirdre seguen viaxando cos fillos de Fergus e cando chegan a Emana
os envían aos apousentos da Rama Vermella, como Deirdre predixera,
onde se ven rodeados. Soamente o feitizo de Cathbad poñerá fin á loita
e á vida dos fillos de Usnach.
Será o final do drama onde a escritora decide facelo completamente
diferente do resto de versións: os fillos de Usnach están mortos e Deirdre chora sobre os seus corpos; comeza o seu queixume recordando á
98
7/3/08
09:50
Página 99
filla do señor de Duntreon, unha rapariga coa que Naoise tivo un romance, e a nosa protagonista imaxina o triste que se sentiría se coñecese a
súa morte. Tras o canto afástase até chegar ao mar. Alí, atópaa un pescador e hospédaa na súa casa. Conchubar envía a Levarcham, para
que a leve de volta a Emain, Deirdre négase e entoa un novo queixume
sobre a súa soidade sen os tres fillos de Usnach. Achégase á praia onde un carpinteiro se atopa facendo un remo para a súa barca e ofrécelle
o anel de Naoise a cambio dun coitelo co que se apuñala. Conchubar
atopa o seu corpo morto cando viña buscala; esta vez é o rei o que lamenta traer a morte aos fillos da súa irmá e a Deirdre.
Cando finalmente se explica como Emain foi destruída por mor destes terríbeis acontecementos, Lady Gregory pasa a narrar a historia de
Connac Conloingeas, quen debía ser rei tras a morte de Conchubar, pero que foi asasinado antes de que puidese acceder ao trono: vemos como a maldición que Cathbad formulou sobre Emain estase cumprindo;
ningún dos seus descendentes posuirá Emain.
Un símbolo recorrente ao longo de todo o desenvolvemento da historia é a continua referencia ao número tres: o cazador tivo tres soños antes de entrar en casa de Deirdre, Deirdre gritou tres veces para chamar
a atención dos tres fillos de Usnach, todos eles fuxirían con tres veces
cincuenta homes, mulleres, galgos…, os fillos de Usnach recordaron
tres veces a Conchubar a axuda que lle deron, cada grito chamada que
cada un deles profire se repite tres veces; todo parece estar centrado
arredor dos tres irmáns.
Como mencionamos anteriormente, un dos principais obxectivos da
autora era dar inmediatez ás lendas irlandesas; recuperaríase a súa lectura e a xente non esquecería a riqueza do seu folclore, da súa lingua e
cultura. Podemos dicir que Lady Gregory conseguiu o seu obxectivo:
sen cambiar o argumento básico da lenda, esta versión introduce elementos que a fan máis próxima ao lector e non tan dramática como outras. Aquí é o pai de Deirdre quen decide sobre o futuro da súa filla, non
o rei. Deirdre aparece caracterizada como unha muller con personalidade, non como unha nena á que todos poden controlar, que é a forma na
que a adoitamos atopar debuxada. É ela a que decide cando se casará
con Conchubar e a que sae en busca de Naoise, para coñecelo. Cando,
tempo máis tarde, descobre que este tivo un romance con outra muller,
abandonarao. Mesmo o feito da infidelidade de Noise, faina máis forte,
porque só volverá xunto a el baixo promesa de fidelidade. Este tema da
infidelidade, será un dos máis utilizados durante os séculos XIX e XX.
Outro recurso que Lady Gregory emprega para achegar as lendas ao
99
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 100
público é, no caso de Fate of the Sons of Usnach, a introdución de persoas que se achan traballando, non só reis, cabaleiros e damas: é dicir,
aparecen tamén mariñeiros e carpinteiros, que son oficios próximos e
respectados.
4.6. Deirdre’s lament for the sons of Usnach, de Lady
Gregor y.
Como acabamos de ver Lady Gregory dedicou a maior parte da súa
obra á compilación de historias, lendas e cantos rurais que escoitara ás
persoas que coñeceu polos camiños ou visitado nas súas casas na procura de relatos tradicionais irlandeses. Con todas elas escribiu The Kiltartan Poetry, History and Wonder Books (62-63), onde recolleu información procedente de diferentes parroquias e traduciunas ao inglés, para que todo o mundo tivese acceso ás mesmas. Lady Gregory tivo un
predecesor nesta practica; Douglas Hyde fixera o mesmo cos seus
Connacht songs.
The Kiltartan Poetry Book é Poesía Irlandesa que abrangue desde
un afastado pasado a un próximo presente: “they are the laments by
princesses for famous husbands and the lament by a peasant girl for a
brother hanged according to country law (...)” (Preface) [son os queixumes de princesas polos seus famosos maridos e o queixume dunha
campesiña polo seu irmán aforcado por unha lei da localidade (...)] En
The Kiltartan Poetry, History and Wonder Books Lady Gregory incluíu
dúas escenas curtas procedentes de Fate of the Sons of Usnach: The
Foretelling of Cathbad the Druid at Deirdre’s Birth e Deirdre’s Lament
for the Sons of Usnach. Ambas aparecen reproducidas case de xeito
exacto a como están en Fate of the Sons of Usnach, a diferenza principal é que Lady Gregory omitiu a referencia que Deirdre fai sobre Cuchulain no seu queixume. Na versión estendida, Deirdre, unha vez que os
fillos de Usnach foron asasinados, atópase co heroe Cuchulain a quen
lle narra o acontecido e el laméntase profundamente.
4.7. Deirdre, de W.B. Yeats (1865-1939)
William Butler Yeats, fillo do artista John Butler Yeats e Susan Pollexfen, naceu en 1865. A súa familia pertenceu á Igrexa de Irlanda, anglicana. Pasou a súa nenez entre Londres, Dublín e Sligo. Yeats formouse
como artista, uníndose á Metropolitan School of Art, de Dublín, en 1884,
onde coincidiu con George Russell. A súa paixón polo esotérico, que lle
acompañaría toda a súa vida, comeza a tomar forma cando ao ano se-
100
7/3/08
09:50
Página 101
guinte colabora na creación da Dublin Hermetic Society. Este mesmo
ano coñecería a John O’Leary, quen lle introducirá na tradución de literatura irlandesa ao inglés, aínda que nunca aprendeu o irlandés. Estimulado pola lectura das historias e ficións de Standish James O’Grady,
así como das versións de poemas irlandeses e traducións de Samuel
Ferguson e James Clarence Mangan, decidiu dar ás lendas e á mitoloxía de Irlanda unha nova expresión literaria escribindo poesía sobre lugares irlandeses así como baseando a súa prosa nas historias e crenzas sobrenaturais que se atopou en Sligo, o lugar de orixe da súa nai,
coa intención de recrear o longamente esquecido legado intelectual e
cultural de Irlanda. En 1886, os seus poemas, obras e artigos empezaron a aparecer en varios diarios irlandeses. The Wanderings of Oisin,
un extenso poema baseado no Ciclo de Finn, foi publicado en 1889. En
1890 uniuse á Hermetic Order of the Golden Dawn. Estivo fortemente
interesado no budismo, o espiritualismo, a astroloxía e a cábala.
Ao mesmo tempo foi membro da Irish Republican Brotherhood, compartindo paixón pola liberación nacional de Irlanda con Maud Gonne,
obxecto do seu non correspondido amor durante moitos anos, por quen
escribiu The Countess Cathleen en 1892, ademais dunha longa lista de
melancólicos poemas de amor, ao longo de toda a súa vida. Este mesmo ano inaugurou a National Literary Society, coa esperanza de facer
xurdir un renacemento cultural que axudase a crear as condicións para
resucitar a lingua irlandesa baixo os auspicios da Gaelic League. The
Celtic Twilight, The Wind Among the Reeds, son obras daquela época.
En 1894 coñeceu a Lady Gregory e, desta amizade, nacerían moitos
proxectos marabillosos: un dos máis importantes será o Irish Literary
Theatre, que ambos, xunto a Edward Martyn, planearon. Como dramaturgo e fundador-presidente da Irish National Dramatic Society (1902),
que foi a base do Abbey Theatre, en Dublin (1904), do que foi administrador e productor, escribiu Cathleen Nin Houlihan (1902), The Pot and
The Broth (1903), On Braile’s Strand (1904), a primeira das obras sobre
o heroe Cuchulainn, e Deirdre (1907), que apareceu nos anos seguintes, xunto coa súa obra poética: The Green Helmet (1910), Responsibilities (1914) e outros ensaios. En 1917 casou con Georgie Hyde Les,
con quen tivo dous fillos e de quen se di que transformou a súa vida: el
afirma que a súa síntese ocultista, A Vision, xorde das comunicacións
do mundo dos espíritos coa súa muller. Tras o estabelecemento do Estado Libre Irlandés en 1922, Yates chegou a ser senador e foi galardoado co Premio Nóbel de Literatura en 1923. Os seus últimos poemas son
recoñecidos entre os mellores e máis significativos do período moderno:
101
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 102
Collected Poems (1933), Wheels and Butterflies (1934), Dramatis Personae (1935), etc. Yeats morreu en Francia en 1939.
As lendas irlandesas son de incalculábel valor para estudar as figuras posteriores na literatura irlandesa, particularmente as do período do
Renacemento Literario irlandés, e son inestimábeis para a consideración dos traballos de W.B. Yeats e da historia de Deirdre, ou da Morte
dos Fillos de Usna (Usnach), como unha das máis famosas historias de
toda a Rama Vermella. A lenda, quizais pola súa popularidade, experimentou algunhas das máis extensas modificacións de todas as lendas
da Rama Vermella. Esta historia das mortes dos fillos de Usna supuxo
un profundo impacto na percepción que Yeats tivo da Rama Vermella ou
Ciclo de Ulster.
Coa chegada do século XIX, o relato de Deirdre era unha lenda inmensamente popular; Yeats, Lady Gregory, George Russell, John Millington Synge, Dr. John Todhunter, William Sharp e Henry d’Arbois de
Juvainville escribiran traducións ou adaptacións da historia entre 1896 e
1906, cando Deirdre de Yates foi representada por primeira vez. Moitas
destas versións da historia estaban baseadas, á súa vez, en anteriores,
e igualmente prolíficas, adaptacións victorianas da lenda. O feito de que
Yeats só falase e lese en inglés, impediulle o acceso, non só aos documentos manuscritos, senón tamén a un gran número doutas traducións
e críticas dispoñíbeis en francés e alemán que se atopaban nos traballos de eruditos como Henri d’Arbois de Jubanville, Ernst Windisch e
Heinrich Zimmer. Dado que as ofertas en inglés eran limitadas, e mentres expertos como Eugene O’Curry se centraban na claridade e fidelidade da tradución, Yates preferiu centrarse na lectura de traballos como
os de Sir Samuel Ferguson e Standish O’Grady. A Deirdre de Yeats, como as súas fontes victorianas, é o resultado dunha complexa evolución
do relato de Deirdre a través dos seus formatos oral e manuscrito e das
súas adaptacións modernas. Como indica Sarah Del Collo no seu ensaio Yeats, Fergus(on), O’Grady, and Deirdre8 , hai autores, por exemplo Dáithí Ó Hógáin, que suxiren que esta obra creouse para resolver a
confusión existente sobre a abdicación de Fergus Mac Roich, un relato
tanto cronolóxica como secuencialmente anterior. Fergus foi o rei de
Ulster, cuxo reinado precedeu ao de Conchubar Mac Nessa (Conor). De
acordo coa lenda, Fergus namorouse da nai de Conchubar, Nessa, sendo Conchubar aínda un neno, e propúxolle casar con ela. Nessa acce8
Sarah Del Collo, Yeats, Fergus(on), O’Grady, and Deirdre, 16 mayo 202,
<http://www.clemson.edu/cach/Ireland%20PDFS/158_Delcollo.pdf.>
102
7/3/08
09:50
Página 103
deu coa condición de que Fergus lle cedese o trono ao seu fillo durante
un ano. Durante o ano que durou o trato, Conchubar consolidou a súa
posición no trono até tal punto que Fergus abdicou en favor de Conchubar. A razón para tal decisión varía dependendo do texto; nalgúns, Conchubar e a súa nai enganan e practicamente lle rouban o poder a Fergus, conseguindo o favor dos nobres, mentres que noutros, Fergus dáse
conta de que o seu fillastro é moitísimo mellor gobernante ca el e cédelle o trono de forma voluntaria.
Podemos observar que respecto ás modificacións das mortes dos fillos de Usna, o autor céntrase principalmente en tres elementos fundamentais: como Deirdre escapou por pouco de ser executada ao nacer; o
papel de Fergus no regreso dos exiliados e a natureza e o momento da
morte de Deirdre. Na maioría das versións é o rei Conchubar quen decide non matar á nena ao nacer; as razóns tamén varían dependendo
das fontes: algúns autores suxiren o desexo ou a luxuria de ter á nena
para el só; outros preséntano como un bravo gobernante que mostra
clemencia cara ao bebé e que decide que a condena e o sufrimento
profetizados por Cathbad recaian sobre el. Unha vez que Deirdre crece
e se fuga, o papel de Fergus convértese nun elemento central para determinar o ton moral da historia. El é o elixido por Conchubar, entre os
seus mellores guerreiros, para traer novas dos exiliados. Dese xeito o
rei asegúrase de que Fergus non lle traizoará.
A división entre aquelas versións que favorecen a Conchubar e
aquelas que favorecen a Fergus reflicten o conflito xa existente entre os
dous personaxes: a antítese entre o máis vello, fisicamente poderoso e
leal campión, fronte ao mozo, intelectual e manipulador político. Yeats
recoñeceu este conflito e incluíuno na súa propia obra. Na edición de
Edward Larrissy, W.B. Yeats (13-14), atopamos Fergus and the Druid, o
seu primeiro traballo dedicado exclusivamente a unha historia da Rama
Vermella e que trata sobre a abdicación de Fergus, a causa orixinal do
conflito que estalará coa morte dos fillos de Usna. En Baile’s Strand, estende o conflito entre o novo e o vello rei a novos personaxes: Cuchulainn.
Con esta obra, escrita en 1904, tres anos antes de Deirdre, estaba
preparando o camiño para presentar o personaxe de Conchubar en toda a súa vilanía no seu seguinte traballo. Deirdre mostra un espírito
apaixonado e heroico que se contrapón coa crueldade e frialdade do
rei. Yeats non trata o nacemento de Deirdre; de feito, comprime a súa
obra eliminando todo excepto a escena final da traxedia. En calquera
caso, Yeats fai as alteracións máis significativas ao que queda de histo-
103
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 104
ria a través de tres elementos chave: o papel de Fergus, a conversación
de Deirdre e Naoise (Naisi) solicitando clemencia a Conchubar e a natureza e momento da morte de Deirdre. En cada un destes elementos
desvíase amplamente das versións manuscritas das lendas e dá orixe,
a cambio, ás que posteriormente serán as fontes victorianas.
A modificación máis orixinal de todas as creadas por Yeats é a presenza de Fergus na Casa da Rama Vermella xunto a Deirdre e Naoise.
En todas as outras versións do relato, Fergus sepárase deles unha vez
que alcanzan Irlanda e son os fillos de Fergus ou os irmáns de Naoise
os que están con eles na devandita casa. Deste xeito Yeats querería salientar o conflito entre Fergus e Conchubar, o vello e o novo rei, nos papeis de heroe e antiheroe. En calquera dos casos, Fergus volve en busca das súas tropas para axudar á parella; deixaraos sós e non regresará até que ambos estean mortos, de maneira que tampouco hai unha
confrontación directa entre Fergus e Conchubar. Outra diferenza prodúcese cando Conchubar entra na Casa da Rama Vermella levando a Naoise atrapado nunha rede. A maioría dos escritores evitaron reunir a
Deirdre e a Conchubar neste momento da historia, mentres que Yeats
prefire facelo para resaltar o conflito entre eles. Conchubar dille a Deirdre que liberará ao seu amante se ela accede a regresar con el para ser
a súa raíña. Aínda que Deirdre acepta, Naoise non o fai e é finalmente
asasinado, malia que Deirdre se bota a culpa de todo o que sucedeu e,
até, chega a lle pedir a Conchubar que reintegre a Naoise ás súas filas.
Na maioría das versións, Deirdre aparece como unha muller maltratada que se consome, aldraxada polo seu captor, até que remata, humillada e desesperada, suicidándose ou expirando sobre o corpo do seu
amante, antes de que Conchubar apareza ao final da obra. Con todo,
Yeats pincela a unha muller vibrante, poderosa e heroica que encara o
seu destino, que trata de salvar a vida do seu amante pero que fracasa
porque Conchubar non pode soportar que, poñendo en perigo as súas
propias vidas, Deirdre e Naoise prefiran morrer a vivir separados. Así,
unha vez que se decata de que Naoise morreu, ela engana a Conchubar dicíndolle:
Although we are xo delicately made,
There’s something brutal in us, and we are won
By those who can shed blood. (243)
[Aínda que esteamos tan delicadamente feitos,
Hai algo brutal en cada un de nós, e fomos vencidos
Por aqueles que poden verter sangue.]
104
7/3/08
09:50
Página 105
Ela non se lamenta, nin sequera derramar unha bágoa, e convence
ao rei para que lle permita ver a Naoise por última vez, falándolle sobre
canto cambian de opinión as mulleres e que pronto se esquecen dos
seus antigos amantes. Aínda que Conchubar desconfía dela, finalmente
accede á súa petición e Deirdre aproveita a ocasión para cravarse un
coitelo mentres xace sobre o corpo do seu amor, pero non como un acto desesperado senón como unha especie de vinganza cara ao rei: el,
unha vez máis, confiou nela e ela, de novo, volveuse a burlar, como o
propio rei recoñece ao final da obra:
And she has deceived me for a second time;
And every common man can keep his wife,
But not the King. (245)
[E ela enganoume por segunda vez;
E calquera home pode conservar á súa muller,
Mais non así o Rei.]
4.8. Deirdre of the sorrows (Deirdre dos pesares), de J.
M. Syng e (1871-1909)
“On the stage one must have reality and one must have joy.” J.M.Synge
(Benson, E: 1982: 34)
[Sobre o escenario un debe atopar realismo e debe atopar xúbilo.]
Edmund John Millington Synge naceu en Rathfarnham, condado de
Dublín, nunha familia angloirlandesa de terratenentes e eclesiásticos. O
seu pai, avogado, morreu un ano despois do nacemento de Synge. Durante a súa infancia sufriu problemas respiratorios pero, malia iso, encantáballe pasear e montar en bicicleta nos outeiros de Dublín e de
Wicklow, onde a familia pasaba as vacacións anuais. A súa nai era protestante evanxélica e para Synge resultou difícil aceptar o punto de vista
relixioso que ela tiña. Este conflito quedou reflectido no choque entre o
impulso laico e o clerical que mantén nas súas obras. Estudou irlandés,
piano, frauta e violín xa que pretendía chegar a ser músico. Estabeleceuse en Parides en 1895 e alí estudou a cultura bretoa a través de lecturas sobre irlandés antigo e a civilización céltica que lle deu Henri d’Arbois de Jubainville. En 1896 coincide con W.B. Yeats que lle anima a
acudir a Aran para “live there as if you were one of the people themselves; express a life that has never found expression.” (Synge, Playboy In-
105
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 106
troduction viii), [vivir alí como se foses unha persoa de alí; expresando
unha vida que nunca atopou forma de expresarse.]
Synge seguiu o consello de Yeats e visitaría Aran, Connemara e
Maio durante os veráns, mentres seguiu vivindo en Parides até 1903.
Ao longo deste período traduciu moitos textos gaélicos. Con estas traducións “hei created a language which was more vital than either stan-
dard English or the uniform Irish promoted by the Irish-language revivalists(...)” (Welch, Oxford 549), [creou unha linguaxe moito máis vital que
o inglés estándar ou que o uniforme irlandés promovido polos revitalizadores da lingua irlandesa (...)]. Deuse conta de que, se o irlandés se traducía palabra por palabra, o resultado parecía estrañamente poético e
parecido á actual forma de falar hiberno-inglesa dos nativos de fala irlandesa, é dicir, o dialecto irlandés do inglés. Synge levou a cabo unha
fusión entre realidade e alegría nunha lingua baseada na actual forma
de falar da xente rural irlandesa. Desenvolveu a súa propia estética: unha mestura entre panteísmo romántico e realismo irónico. Hyde e Lady
Gregory trataran de facer algo similar, pero ningún deles tiña a destreza
lingüística que Synge posuía. Como dramaturgo, reescribiría cada escena unha e outra vez, pulindo as expresións, equilibrando o diálogo, clarificando a acción, até que conseguía a forza que a representación escénica requirira. En 1902 escribiu In the Shadow of the Glen, Riders to the
Sexa e redactou o borrador da comedia The Tinker’s Wedding. Por esa
época, o Abbey Theatre abriu as súas portas, representáronse as dúas
primeiras obras e Synge foi recoñecido por Yeats e por Lady Gregory
como o autor que encabezaba o renacemento literario, converténdose
no director do teatro en 1905. Este ano estrearon The Well of Saints e,
en 1907, The Playboy of the Western World, que provocou acaloradas
manifestacións, ao ser entendida como unha sátira do carácter descoidado e fantasioso dos irlandeses. Parece como se a audiencia de Dublín, acostumada ao melodrama tradicional, non estivese preparada para o baño de realismo ao que Synge os someteu. O papel de Pegeen
Mike naquela obra foi representado por Molly Allgood, coa que Synge
se prometeu, pero cuxo matrimonio tivo que pospoñerse debido á súa
mala saúde. Na súa última obra, Deirdre of the Sorrows, que deixou inacabada, decidiu intentar un novo camiño e escribiu sobre un relato que
traducira do irlandés antigo. No seu Deirdre pódese palpar unha sensación de morte inevitábel. Preocupáballe que a “xente da saga”, como
chamaba aos personaxes da obra, puidesen non parecer suficientemente reais:
106
7/3/08
09:50
Página 107
These saga people, when one comes to deal with them, seem very
remote; one does not know what they thought or what they are or where
they went to sleep, xo one is apt to fall into rhetoric. (Synge, Playboy: Introduction xx)
[Esta xente da saga, cando un ten que tratar con eles, parece moi
afastada; un non sabe que pensan, que son ou onde foron a durmir, así
que te expós a caer na retórica].
Este derradeiro traballo viuse retardado pola enfermidade de Hodgkin que acabaría matándoo en marzo de 1909 xa que, cando Synge ingresou no hospital por última vez, aínda estaba retocando nalgún dos
seus elementos. No reverso dun fragmento da mesma está escrito: “Unfinish(ed) play of “Deirdre”, can be sent if desired to Mr W.B. Yeats.” (Introduction xx) [Obra inacabada de “Deirdre”, pode enviarse, se se desexa, a Mr W.B. Yeats.]. As súas notas mostraban que lle gustou dar maior
forza ao papel de Owen, o espía de Conchubor (Conor). Aquel mesmo
verán, tras a súa morte, Yeats, Lady Gregory e Molly Allgood traballaron
no manuscrito tratando de poñer algo de orde nel, con todo, finalmente,
decidiron producir a obra sen ningunha alteración.
Grazas ás obras de Synge, o movemento dramático irlandés a comezos do S. XX provocou as maiores controversias e foi o primeiro en
recibir producións profesionais noutras linguas, devolvendo a Irlanda a
súa dignidade persoal. Podemos afirmar que el foi o único dramaturgo
de primeira clase daquela época.
Como xa se viu, Deirdre of the Sorrows foi a última obra de Synge,
que deixou inacabada debido á súa morte. Cando dicimos que non estaba acabada, significa que Synge non puido traballar nela todo o que
lle gustou pero, segundo a opinión dos seus colegas, Yeats e Lady Gregory, a obra estaba xa lista para ser representada.
Synge traducira moitos textos clásicos en gaélico e iso mesmo fixo
coa historia de Deirdre, introducindo, ao mesmo tempo, grandes diferenzas respecto das versións anteriores da narración. A obra está dividida
en tres actos, sendo o primeiro deles “a fine example of economy, invention, dramatic brio and proportio”’ [un fino exemplo de economía,
imaxinación, ritmo dramático e proporción], en palabras de Eugene
Benson (138). Ten lugar na casa de Lavarcham en Slieve Fuadh no
Condado de Armaghwhich. Alí, Lavarcham (Lavarcam) e a nai adoptiva
de Deirdre conversan sobre a tardanza da moza en regresar a casa. Temen que poida ser vista polos Fillos de Usna (Usnach), cazadores de
lebres que se atopan pola zona. Neste diálogo pódese apreciar a dife-
107
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 108
renza de clase social, e consecuentemente de linguaxe, que ambas mulleres mostran; a nai adoptiva fala de forma máis sinxela, menos sutil,
ela afirma que Deirdre debería sentirse feliz por ser elixida por Conchubar para ser a súa raíña. No outro extremo, Lavarcham, unha muller culta e sabia, comprende á perfección a situación e as complicacións de
cada personaxe. A linguaxe que o autor utiliza adáptase tanto ao vigor e
ás expresións coloquiais da forma de falar campesiña como á intensidade e á riqueza emocional do que empregan os principais personaxes
nobres.
Conchubar e Fergus chegan á casa e o rei regaña a Lavarcham por
permitir a Deirdre vagar soa polo campo. Está convencido de que a moza non está sendo ben educada para ser raíña, que era a tarefa, precisamente, encargada a Lavarcham. A partir deste momento, dámonos
conta de que Lavarcham non aproba a idea de Conchubar de casarse
con Deirdre. Advírtelle de que a moza está crecendo demasiado lista,
até demasiado salvaxe e díscola. Cando Deirdre chega dos bosques
traendo noces e ramiñas, a súa actitude cara a Conchubar parece clara:
ela non ten ningún desexo de converterse en raíña e, polo tanto, non vai
comportarse como tal. A contraposición entre a sociedade e a natureza,
representada polo palacio de Emain Macha e o que interesa a Deirdre:
as noces e as ramiñas, é continua entre os personaxes do rei e de Deirdre. El é vello, patético, un produto do poder e do diñeiro; Deirdre, en
cambio, é nova, voluntariosa e chea de instinto e imaxinación. Na maioría das versións desta lenda, Naoise (Naisi) xogaba o papel dominante
mentres Deirdre facíao como subordinada, pero Synge, cuxas obras están dominadas por mulleres autoritarias -Maurya, Nora Burke, Sarah
Casey, Molly Byrne, Pegeen Mike- outorga a Deirdre un papel deste
mesmo estilo. Fai de Deirdre o personaxe máis desafiante e dono de si
mesmo de todos, non aparece como unha moza fráxil e en cada momento sabe que dicir para levar ao rei ao seu terreo. Cando ela fala de
Naoise e dos seus irmáns, o rei advírtelle das cousas que se presaxiou
deles e do seu papel como protector. Synge mantén na súa obra a descrición do amor ideal de Deirdre como “a man with his hair like the raven maybe and his skin like the snow and his lips like blood spilt on it.”
(Synge, Playboy 154), [un home de pelo negro como un corvo podería
selo e cunha pel branca como a neve e uns beizos como sangue derramado sobre eles.]
Conchubar séntese celoso e ameazado, así que decide levar a Deirdre a Emain o máis pronto posíbel. Ela suplica un atraso dun ano máis,
como sucedía noutras versións, por exemplo a de Lady Gregory, pero,
108
7/3/08
09:50
Página 109
con todo, Synge decide precipitar os acontecementos facendo que se
teña que proclamar raíña en tan só uns días. A estas alturas da narración poderíase pensar que nada evitará o destino de Deirdre á carón do
ancián rei, pero o seu decidido carácter fará que os acontecementos
transcorran de xeito diferente. Como ela xa coñecía aos Fillos de Usna
e lles ofreceu a súa casa para resgardarse da tormenta, pídelles ás súas dúas serventas que arranxen a casa e a enchan con todos os agasallos que recibira de Conchubar, vestíndose ela, ao mesmo tempo, coas
súas mellores roupas. Os Fillos de Usna chegan á casa e, aínda que
Lavarcham intenta evitar que entren, nada pode facer fronte á súa mocidade e á súa forza. Esta obra reflexa o conflito constante entre vellez e
mocidade: Deirdre e Naoise desafían as decisións de Lavarcam e Conchubar e, aínda que os vellos traten de evitalo, o destino reflectido na
vontade dos mozos, será moito máis forte.
Unha vez dentro da casa, os irmáns danse conta da situación en
canto ven a insignia do rei nunha xerra, pero, cando están a piques de
marcharse, Deirdre entra en escena solicitando que a deixen a soas con
Naoise. Synge decidiría situar esta escena na casa de Lavarcam, no
canto de no seu escenario habitual, no medio do bosque, porque, deste
xeito, Deirdre desafía de novo o consello de Lavarcam e, por riba de todo, pon en dúbida a autoridade que Conchubar pretende exercer sobre
ela, introducindo a Naoise nas súas mesmas dependencias, xusto no
lugar que o rei elixiu para illala do resto do mundo.
Toda a obra rebosa dun sentimento de inevitábel traxedia e, malia
que ambos mozos saben o que ocorrerá, deciden non evitar o seu destino e gozar da súa felicidade tanto tempo como lles sexa posíbel. Deirdre afirma: “(...)It should be a sweet thing to have what is best and richest it it’s for a short space only.” (162). [(...) Sería unha delicia probar
o mellor e o máis rico, aínda que só dure un breve lapso de tempo.] É
unha intensa reafirmación irlandesa do tema do carpe diem, de aproveitar o tempo ao máximo.
Lavarcham intenta evitar que escapen xuntos, pero eles están tan
decididos a facelo que, mesmo, Deirdre lle pide a ela que lles case. Lavarcham refusa participar na ruína de ambos e será, finalmente, Ainnle,
un dos irmáns, quen os una. Synge parece deseñar esta cerimonia baseándose nas súas propias crenzas panteístas, invocando os principais
elementos da Natureza: o sol, a lúa, a terra, o aire, o auga, o vento e o
mar e onde ningún elemento relixioso é necesario. Crese que Synge, a
través da proximidade de tales observacións sobre a natureza, esperaba facer que o tema da súa saga chegará a ser máis próximo, máis real
109
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 110
e sobre todo, máis fiel á idea orixinal dunha relixión celta pagá.
O segundo acto desenvólvese na tenda (de campo) na que os dous
exiliados viven en Alban, Escocia, sete anos logo de abandonar Irlanda.
Lavarcham e Fergus chegaron á illa coa intención de devolver aos Fillos
de Usna a Emain. Alí aproveita Lavarcam para contarlle a Deirdre as súas sospeitas sobre os plans de Conchubar. A transformación de Deirdre
é radical: agora ela parece aborrecida de vivir cun medo permanente e
teme murcharse e envellecer. Por esa razón, cando oe a Naoise falar
con Fergus sobre o seu propio temor a cansarse dela, será a propia
Deirdre quen lle convenza para que regresen. Aquí apréciase en todos
os personaxes un triste escepticismo sobre a fraxilidade do amor. Fergus, Naoise, Deirdre e Owen non cren que o amor sexa algo eterno, senón que dura o que duran a beleza e a mocidade. Só Lavarcham sabe
ver o valor da idade: a sabedoría. As razóns que ten Deirdre para regresar a Irlanda son idénticas ás de Naoise: ambos senten pavor a envellecer, á perda da beleza física e, como consecuencia diso, ao decaemento do amor.
Owen, un espía de Conchubar, é un novo personaxe introducido por
Synge neste acto. Aínda que o papel do espía aparecera xa noutras
versións, sempre en momentos posteriores da obra; por exemplo, durante o asedio á Casa da Rama Vermella, Conchubar envía a un dos
seus espías para vixiar a Deirdre; este non pasara de ser un personaxe
secundario. De acordo co prefacio de Yeats para Deirdre of The Sorrows (148), Synge podería querer que Owen representase o elemento
grotesco, que fose o contrapunto á melancolía lírica da obra, dotándoo
dunha sapiencia máis popular e dando a réplica aos protagonistas de
nobre berce. Suponse que Owen debía aparecer no primeiro acto xunto
a Conchubar, roubar o coitelo do rei e cando, no segundo acto se suicida, facelo con ese mesmo coitelo. Con todo, malia as ideas de Synge
para as revisións ulteriores, a obra quedouse tal e como a escribiu antes de morrer e, así, Owen só aparece no escenario no segundo acto,
onde lle confesa o seu amor a Deirdre e fálalle sobre o aburrimento que
para ela debe supoñer vivir o resto da súa vida cun mesmo home e a
posibilidade de que Naoise tamén se canse dela, tal e como o seu propio pai cansouse de Lavarcham. Parece claro que Synge pretendía darlle a Owen un papel máis relevante porque, no terceiro acto, Lavarcham
conta que el morreu, pero sen aclarar as razóns desa morte, polo que
se supón que a última parte da súa vida tería algún tipo de efecto no
desenvolvemento da obra. Owen será a persoa destinada a avisar a Naoise de que Conchubar preparou algo contra eles. E malia que Owen
110
7/3/08
09:50
Página 111
parece ser un tolo idiota ao que ninguén presta demasiada atención, as
súas palabras revelan moito máis que os seus actos.
No terceiro acto atopamos a Conchubar nunha tenda preto de
Emain. Lavarcham entra dicíndolle ao rei que sospeita dos seus plans
pola artimaña que utilizou para forzar a Fergus a deterse no norte. Naoise e Deirdre atópanse retidos noutra tenda mentres a casa da Rama
Vermella está sendo limpada. Se os amantes gardaban algunha esperanza de saír con vida daquela tenda, esta se esfuma cando Deirdre
preme un tirador e descobren unha tumba; nese instante danse conta
de que lles chegou a súa sentenza. Malia amarse profundamente, non
poden evitar ferirse neses últimos momentos da súa vida xuntos: Naoise teme que, se el morre, ela tome a outro home ao seu lado; a desconfianza salta entre eles. Esta última disputa parece significar que os
amantes perderon todo aquilo polo que loitaran e polo que fuxiran. A
crueldade de Conchubar alcanza o seu límite máximo cando se dirixe
cara ás dependencias de Naoise e Deirdre finxindo que lles perdoou e,
xusto no momento en que vai estreitar a man de Naoise, escoitan o berro de Ainnle advertíndolles de que foron traizoados. Naoise intenta axudarlle pero Deirdre intenta evitalo e Naoise practicamente apártaa de
xeito brusco, renegando da beleza das mulleres mentres sae da tenda.
Esta escena entre ambos é unha das despedidas máis tristes e dramáticas xamais escritas sobre esta lenda. Malgastan os seus últimos momentos xuntos discutindo; todo o seu amor parece evaporarse e só
emanan amargos sentimentos:
DEIRDRE: ...For seven years you have been kindly, but the hardness
of death has come between us. (181)
[DEIRDRE: ...Durante sete anos fuches cariñoso, pero a frialdade da
morte instalouse entre nós.]
Agora que Naoise marchou e que máis tarde nos decatamos de que
os tres fillos de Usna morreron, Conchubar regresa e Deirdre lamenta o
feito de quedarse soa e envellecer. Conchubar repróchalle que iso é o
mesmo que lle pasou a el durante os sete anos que ela estivo exiliada.
Soidade e vellez volven estar presentes como eixes centrais do argumento.
Imaxinamos que mentres Synge estaba escribindo esta obra, xa estaba seguro da súa morte inminente, así que puxo en boca dos personaxes os sentimentos e emocións que el nunca sería xa capaz de experimentar: el nunca coñecería o significado de ser vello.
111
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 112
O drama desencadéase: Fergus regresa e prende lume a Emain e
Conchubar acode a detelo. Deirdre, entón, ten a oportunidade de escapar cara ao interior do bosque e intentar pasar o resto da súa vida en
soidade, tal e como Lavarcham suxire, pero finalmente prefire permanecer xunto a Naoise e acaba coa súa vida cravándose un coitelo no corazón.
Emain é destruída, Fergus arroxa a súa espada ao interior da tumba
onde xacen os tres irmáns xunto a Deirdre, e advirte que “for this night,
Conchubor, our war is ended.” (187) [por esta noite, Conchubar, a nosa
guerra terminou.]. Sabemos que acudirá, entón, a Connacht (Connaght)
e coa axuda de Maeve, devastará o Ulster.
A obra termina coa imaxe dun vello e canso rei sendo axudado por
Lavarcham e pola vella que coidaba de Deirdre para chegar ao lugar onde a moza foi levada; isto é, á cabana onde ela vivira durante os seus
primeiros anos. As dúas anciás coidarán de Conchubar como fixeron
coa moza, porque o rei se atopa tan desolado que non se lle pode culpar de ningún dos terríbeis actos que cometeu. Parece que o destino foi
máis poderoso que calquera deles e, malia que loitaron na súa contra,
finalmente, venceulles.
Poderíase dicir que a Deirdre de Synge é, con moito, un dos personaxes mellor escritos. Aínda que o autor segue o argumento tradicional,
introduce algúns elementos que a achegan á nosa época, omite toda
referencia ás visións sobrenaturais sobre o seu futuro e modela unha
muller forte con paixóns reais. Ela non será a delicada nena controlada
polo seu pai, polo seu rei ou polo seu amante que puidemos ler en versións anteriores. Deirdre decide escapar do seu destino a pesar de todas as advertencias, e aínda que ao final se dea conta, tristemente, de
que non pode evitalo e de que é máis fácil ser arrastrada por el, porque
o tempo todo o pode, até acabar co amor máis grande. Ningún nome
pode caracterizala mellor que “Deirdre dos Pesares”.
O interese de Synge por este personaxe apréciase noutros traballos
que escribiu, como, por exemplo, o poema Queens (Mac Beth 412-413),
onde a sitúa á beira das mulleres máis famosas da literatura e a arte.
4.9. Deirdre, de James Stephens (1880?-1950)
Naceu en Dublín e foi enviado a un orfanato tras a morte do seu pai
e o novo matrimonio da súa nai, de maneira que a data do seu nacemento é un tanto confusa. En 1886 comezou a traballar como mecanógrafo nun despacho de pasantes. Escapou da Meath Protestant Industrial School para mozos, vivindo entre a rúa e varias familias de acollida.
112
7/3/08
09:50
Página 113
Asistiu a clases da Gaelic League e implicouse en reunións de tipo político. Desde 1907 dedicouse a escribir poemas, historias e ensaios para
o xornal nacionalista de Arthur Griffith, Sinn Féin, publicando artigos de
contido político en The Irish Worker de James Larkin. Durante esa época publicou varias pezas centradas no orgullo nacional irlandés, e a importancia de aprender a propia lingua, os costumes irlandesas e recordar aos heroes das sagas ancestrais. Foi George Russell, a quen coñeceu en 1907, quen lle presentou a Yeats, Lady Gregory e George Moore. O seu primeiro volume de poesía, Insurrections (1909), versará sobre a vida nos barrios baixos de Dublín. En 1912 publicará as novelas
The Charwoman’s Daughter e The Crock of Gold, xunto ao libro de poemas, The Hill of Vision, onde mostra unha gran habilidade para mesturar
realismo, fantasía e reflexión. Traballos posteriores serán Here Are Ladies (1913) e The Demi-Gods (1914), que se centran nas experiencias
das adolescentes que se converten en mulleres e que, como di The Oxford Companion to Irish Literature (Welch, Oxford 538), “strongly suggest an allegory of national awakening”, “ (...) hunger of the human spirit
for increased life and the battle of the sexes”, [suxiren claramente unha
alegoría do espertar nacional, (...) e do anhelo propio do espírito humano de acrecentar a vida e a batalla dos sexos.]
The Crock of the Gold deulle o éxito necesario para converterse en
escritor con plena dedicación e trasladouse a Paris en 1913 con Cynthia
Kavanagh, que foi a súa amante desde 1907, e que se convertería na
súa esposa en 1919. Regresou a Dublín en 1915 para tomar posesión
dun posto como Secretario da National Gallery, que mantería até 1924.
Stephens presenciou como un home foi tiroteado no Easter Uprising
(Levantamentos de Semana Santa) en Dublín en 1916, o que supuxo
un punto de inflexión persoal e un motivo para escribir a elixía Green
Granches e The Insurrection in Dublin ese mesmo ano. O feito tamén intensificou os seus sentimentos patrióticos e renovou o seu interese pola
literatura antiga. A súa colección de poemas Reincarnations foi publicada en 1918. Posteriormente escribiu tres libros: Irish Fairy Tales (1920),
Deirdre (1923), e In the Land of Youth (1924). Estes dous últimos ían
formar parte dunha versión en cinco volumes da Tain, con todo xamais
chegou a escribir os últimos tres debido ao deterioro da súa saúde física e mental.
En 1925 trasladouse a Londres para comezar unha serie de viaxes
dando conferencias, que se estenderían tamén a Estados Unidos. Foi
un dos membros fundadores da Irish Academy of Letters en 1932. En
1935 Stephens comezou unha relación amigábel, literaria e persoal, con
113
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 114
James Joyce. Nos anos seguintes publicou Etched in Moonlight (1928),
How Saint Patrick Saves the Irish, Strict Joy (1930) e Kings of the Moon
(1938). Os cambios de humor e as depresións de Stephen fixéronse
evidentes nos seus escritos finais. Dedicouse a dar conferencias sobre
poetas e poesía na BBC até a súa morte en 1950.
Falemos agora da súa versión de Deirdre, onde Stephen seguiría o
esquema tradicional da lenda que enriqueceu con abundante información sobre a historia dalgúns dos personaxes principais, sobre o seu parentesco e sobre as tradicións daquela época.
Está dividida en dous libros e é no primeiro onde atopamos ao rei
Conachúr (Conor, Conchobar) de viaxe, parando a pasar a noite na casa de Fedlimid mac Dall, o narrador da historia. O rei é descrito como
un gobernante xusto, firme e experimentado que controla a todos ao
seu carón, pero que tamén é capaz dos máis tenros sentimentos; non é
o vello e canso rei o que acabamos de ler na obra de Synge. Cathfa, o
mago e poeta, Conall, o seu neto, Bricriu, Fergus mac Roy e Uisneac,
quen se casou cunha das tres fillas de Cathfa, acompáñanlle.
O autor preséntanos a algúns dos principais personaxes masculinos
da historia para ensinarnos a relación que existe entre eles. Uisneac
(Usnach, Usna), que é o pai de Naoise, Ainnle e Ardan, non adoita aparecer nas distintas versións que se escribiron da lenda. De feito, só o
podemos atopar no Dar-thula de Mac Pherson, cando Naoise está recordando como o seu pai lle aconsellou que acudise a Cuchullin para
aprender a usar as armas.
Cando Conachúr chega á casa solicita o seu dereito de pernada para deitarse coa muller de Fedlimid esa noite. Con todo o seu desexo non
poderá cumprirse xa que a muller se encontra dando a luz. Tres cometas cruzaran o ceo xusto mentres se dirixían á casa do narrador e Cathfa interprétao predicindo que a nena que acaba de nacer traerá o mal a
Irlanda e a destrución de Ulster. Á nena póñenlle o nome de Deirdre
(que significa Troubler, “creadora de problemas”) e Conachúr decide poñela baixo a súa protección. Chegado a este punto, Stephens interrompe a acción para situar ao lector nas orixes de Conachúr: Assa (the
Gentle) (a Doce), filla do rei de Ulster, era unha moza dócil que, ao volver un día da residencia do seu pai, se atopou aos seus doce titores
asasinados. Cambiou entón o seu nome por Nessa (the Ungentle) (a
Dura) e desde ese instante en diante foi “marauding and plundering in
every direction.” (Stephens 9) [asexando e saqueando por todas partes].
Foi Cathfa quen quitara a vida aos titores coa intención de convertela na
súa esposa. Nessa tivo que terminar aceptando se non quería morrer
114
7/3/08
09:50
Página 115
tamén. Conachúr naceu desa unión e Nessa abandonou ao seu marido
levándose ao neno con ela. O rei de Ulster era entón Fergus mac Roy,
quen tamén a quería para el, e ela aceptou coa condición de que o seu
fillo puidese ser rei durante un ano. Fergus xamais volvería reinar, xa
que Conachúr mostrou gran habilidade, enerxía e xuízo na súa tarefa,
así que non fixo ningún esforzo por recuperar o seu trono. Deste xeito,
Conachúr non se presenta como un vil traidor que lle rouba o reino a
Fergus, senón como un gobernante moito máis intelixente e valioso.
Grazas a esta presentación o lector sabe xa que tipo de relación existe
entre Cathfa, Conachúr e Fergus.
A historia de Conachúr continúa e pescudamos que contraera matrimonio coa filla do Gran Rei de Irlanda, pero que non chegaron a vivir
moito tempo xuntos porque, unha das veces que ela regresou a Connacht a visitar ao seu pai, a súa irmá pequena, Maeve, asasinouna. Conachúr clamou vinganza, pero, cando viu a Maeve, decidiu casar con
ela en contra da súa vontade. Este é o punto en que a presente historia
ten lugar: Deirdre estase criando nun lugar lonxe de Emania (Emain
Macha), baixo a tutela de Lavarcham, que é a muller de confianza do rei
e espía da familia, e Maeve quere escapar do seu marido, o rei. A raíña
Maeve aproveita a viaxe do rei a Leinster e abandónao, dirixíndose rapidamente a Connacht, onde máis tarde casará con Ailill. Na maioría das
versións da lenda, a historia de Maeve e Conachúr non se coñece e as
únicas referencias á raíña fanse preto do final, cando os fillos de Uisneac foron asasinados e Fergus vai a Connacht a pedir axuda para destruír a Conachúr e o seu reino. Desta forma, coñecemos as razóns que
xustifican por que Maeve axudou a Fergus.
O desenvolvemento do argumento volve a Deirdre, a quen Lavarcham considera adecuada para converterse na futura raíña de Emania
agora que o rei se atopa desesperado coa desaparición da súa esposa.
Conachúr visítaa, ante a insistencia de Lavarcham, e provócalle tal impacto que Lavarcham, muller da súa plena confianza, tenlle que convencer de que atrase a súa unión con ela unha semana. Mentres tanto,
Deirdre, impulsada pola lúa, abandona a casa unha noite, e intérnase
no bosque onde se atopa cos Fillos de Uisneac (Usnach). Ao namorarse perdidamente do irmán maior, Naoise (Naisi), tratará de reunirse de
novo con el unha segunda noite.
Unha vez que o rei decidiu casar con Deirdre, Lavarcham comeza a
instruír a súa discípula sobre a xente que se atopará no palacio de Conachúr e como deberá comportarse. Lavarcham, boa coñecedora das
intrigas da corte, intenta ensinarlle á rapariga o mellor xeito de enfron-
115
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 116
tarse a elas. Con todo, Deirdre xa tomou unha decisión e corre a buscar
aos Fillos de Uisneac para pedirlles axuda. Os tres mozos xa coñecían
a situación porque, ao ser sobriños do rei, foran invitados á voda. Deciden, pois, escapar e, cando Lavarcham dáse conta da ausencia de
Deirdre, presente o que ocorreu: “When a maid goes a man goes with
her,”(149) [Cando unha doncela marcha, un home acompáñaa,].
A diferenza principal entre a Deirdre de Stephen e as outras versións
non está no contido, pero si na forma de presentalo: na obra que agora
tratamos os personaxes son minuciosamente descritos tanto no físico
como na amplitude de sentimentos que mostran nas relacións entre
eles. Deirdre e Naoise foxen xuntos porque representan, o un para o outro, o ideal da mocidade e a paixón. Lavarcham, que é unha nai real e
cariñosa, intenta conseguir o que ela cre que é mellor para a rapariga,
isto é, que se converta en raíña de Emania. Fergus decide renunciar ao
seu reino polo amor dunha muller. Conachúr é só un home cunha turbulenta vida amorosa, que se namora perdidamente de Deirdre e que intentará recuperala poñendo todos os medios ao seu alcance.
Este é o final do Libro I e a partir de aquí, a historia non diferirá demasiado do resto de traballos existentes. O último feito singular que
Stephens reflexa é o incidente con Cúchulinn (Cuchulainn). Pasaron sete anos desde que Deirdre e os Fillos de Uisneac escaparon a Escocia,
o rei atópase preparando un banquete ao que todo o mundo estaba invitado.
Durante o banquete fala con Lavarcham sobre o heroe Cúchulinn,
que desposara recentemente a Emer. Quéixase de que como rei, reclamara o seu privilexio soberano de durmir con ela, pero Cúchulinn rexeitouno e, cando insistiu no seu dereito, tivo que chegar a un acordo con
el: poderían durmir xuntos, pero Conachúr non podería tocala. Para
asegurarse diso, Fergus durme entre ambos. Pódese apreciar como o
rei se transforma completamente cando baleira o seu corazón coa súa
muller de confianza. O monarca está profundamente ferido porque dúbida do amor dos seus vasalos. Cúchulinn mostroulle que ese amor ten límites e séntese fráxil e inseguro.
O resto da lenda continúa sen ningunha outra diferenza significativa
respecto ao argumento tradicional: Conachúr envía a Fergus a buscar
aos Fillos de Uisneac porque é o único que lle demostra absoluta lealdade: existe tal vínculo entre eles que Fergus sería incapaz de matalo.
Os exiliados son atopados e convencidos de que regresen e, á chegada, Fergus é posto baixo geasa por Borach, seguindo ordes do rei. Deirdre e os irmáns continúan o seu camiño, escoltados polos dous fillos de
116
7/3/08
09:50
Página 117
Fergus, até que chegan a Emain Macha, onde son conducidos á Casa
da Rama Vermella. Alí visitaraos Lavarcham, quen lles prevén contra o
rei, o que é confirmado por un soldado enviado por Conachúr a espiar a
Deirdre. Malia estar illados e acosados, non poden sometelos e só o feitizo de Cathfa consegue reducilos; os irmáns son asasinados e Deirdre
morre sobre o corpo do seu esposo tras beber do seu sangue.
Como se puido ver, Stephens mostrou nesta obra a súa gran habilidade para crear personaxes que proviñan de toda condición social e posuidores de variadas emocións, desde o amor, até a traizón, a intriga, o
heroísmo... Os irlandeses recordan das súas obras, sobre todo, a súa
capacidade para retratar o seu amor polos costumes e a linguaxe irlandesa e o seu rexeitamento cara a calquera forma de represión.
117
IV. Obras escocesas e irlandess sobre Deirdre
00. DEIRDRE GAL
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 118
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 119
III PARTE
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 120
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 121
5. Influencia da lenda de Deirdre na literatura
posterior
té este momento centrámonos no relato irlandés coñecido como The Exile of the Sons of Uisliu, ou a historia
de Deirdre, que foi reescrita e recontada moitas veces
ao longo dun período de preto de 800 anos. Vimos a influencia que produciu en autores tan importantes da literatura internacional como W.B. Yeats, J. M. Synge, James Stephens,
etc.
The Exile of the Sons of Uisliu tamén serviu de inspiración para algunhas das máis belas obras europeas de literatura mística. Diarmuid e
Grania, Devorgilla e Diarmuid, Tristán e Isolda, Perceval e Blancaflor,
Lancelot e Xenebra: semella que estas nobres parellas están calcadas
de Naoise e Deirdre. O patrón de Rei Ancián, Rei Novo e Dama que se
viu por primeira vez en The Exile of the Sons of Uisliu mestúrase nas
lendas Artúricas ou do Graal con outros mitos celtas relativamente inalterados. De feito, as historias do Graal parecen ser meras adaptacións
de diversos mitos celtas. A historia de Deirdre tivo un profundo impacto
sobre as posteriores historias do Graal como se pode apreciar en varios
temas que aparecen case sen modificacións.
Con algúns cambios, o modelo dun ancián rei casándose cunha muller sen o seu consentimento ou sen o seu amor e perdéndoa a mans
dun rival novo (normalmente, ademais, un vasalo do propio rei) pódese
atopar en multitude de historias. Estas narracións adoitan terminar a
miúdo co vello rei recuperando á dama ou, cando menos, asistindo á
morte dos amantes. Un feito especialmente sorprendente destas historias é a lealdade dividida do amante/vasalo, quen debe escoller entre o
seu (obrigado) amor pola muller e o seu deber feudal para co seu rei.
121
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 122
Unha das historias do Graal mellor coñecidas é, sen dúbida, a de
Perceval e Blancaflor. Perceval (Parzival ou Parsifal) é o cabaleiro, ou un
dos cabaleiros do Graal que aparece en numerosas historias medievais
e modernas na procura do mesmo. Aparece, por exemplo, na inacabada
Perceval ou Conte do Graal (1190) de Chrétien de Troyes. Esta historia
incompleta alentou unha serie de secuelas, na terceira das cales, escrita por un autor chamado Manessier en 1230, Perceval consegue o ansiado Graal. Outra historia parecida ao relato de Chrétien podémola atopar nun romance galés do S. XIII chamado Peredur. Así mesmo foi tamén a inspiración dun dos máis grandes romances da Idade Media,
Parzival, escrito por Wolfram von Eschenbach. O personaxe volve aparecer como protagonista no romance en Middle English do S. XIV Sir
Perceval of Galles, cuxo contido parece estar baseado no relato de Chrétien pero no que se omite completamente as referencias ao Graal.
Perceval volve ser un dos cabaleiros do Graal en Le Morte d’Arthur de
Sir Thomas Malory, sendo os outros dous Galahad e Bors. Tamén é
Perceval o narrador do dramático monólogo que abrangue a maior parte
da odisea de Tennyson, The Holy Grail. Este personaxe será tamén protagonista noutros moitos traballos nos séculos posteriores e até os nosos días. Pero o que máis nos interesa aquí é, sen dúbida, a súa relación coa nosa historia orixinal, isto é, con Deirdre e Naoise.
A situación na que Perceval e Blancaflor se coñecen non é moi diferente daquela na que Naoise e a súa amante fano. Tras permanecer por
un tempo con Gornemont de Goort aprendendo todo o necesario sobre
o mundo da Cabalería, o mozo decide regresar a casa para ver á súa
nai. No seu camiño de regreso detense nunha cidade practicamente deserta na que só habitan Blancaflor e a súa familia. Alí é benvido e pola
noite a dama explícalle a dramática situación que están sufrindo: o malvado cabaleiro Clamadeu cercou a cidade para conquistar a ambas, cidade e muller. Ao día seguinte, Perceval loitará contra el, liberándoos.
Se nos damos conta o argumento céltico e o artúrico presentan algunhas semellanzas: en ambas historias os heroes, novos e valentes,
deben liberar ás belas heroínas que están sendo acosadas e illadas por
anciáns que as reclaman para si.
Destaca outra analoxía entre ambos relatos e refírese, esta vez, á
descrición física do amor ideal. Non moi lonxe do comezo da historia
atopamos a Deirdre vivindo apartada do resto de habitantes de Emain
Macha a causa da profecía que augura que ela será quen traia a destrución a Emain e ás súas xentes. Un día observa como o seu titor mata
un tenreiro e o seu sangue tingue a branca neve. De súpeto un corvo
122
7/3/08
09:50
Página 123
negro comeza a beber o sangue que mancha a neve e ela quédase mirando fixamente a escena, desexando para si un mozo que combine
aquelas tres cores: a súa pel, branca como a neve; as súas fazulas, vermello carmesí; e o seu pelo, negro como a noite. Deirdre non está soa
no seu desexo: Perceval tamén verá o negro cabelo, as encarnadas fazulas e a esbrancuxada pel, aínda que está vez atribuídos a unha forma
feminina:
Car lle sang et a neige ensemble
sont à a ressemblance da couleur fraîche
qui est au visage de son amie.
Tout à cette pensée, il s’en oublie lui-même.
Pareille était sur son visage
Cette touche de vermeil, disposée sur lle blanc,
à ce qu’étaient ces trois gouttes de sang,
apparues sur a neige blanche.
Il n’était plus que regard.
Il lui apparaissait, tant il e prenait plaisir,
Que ce qu’il voyait, c’était a couleur toute nouvelle
Du visage de son amie, se belle.
Conte 4133-4144
For the blood and snow together
that fresh colour resemble
which is in the face of his friendly female.
He loses himself in her image,
For thus it was on her visage,
that vermilion sitting upon the white
-those three drops of blood
which upon the white appeared.
In regarding as hei does,
hei saw her, and her image much pleased him
hei saw that colour anew
which reigned upon the face of his friend xo lovely.
(Harwood 203)
[Porque o sangue e a neve xuntos
que a fresca cor asemella
áchanse na cara da súa amigábel muller.
El pérdese na súa imaxe,
porque así era a súa faciana
que o vermellón aséntase sobre o branco
123
V. Influencia da lenda de Deirdre na literatura posterior
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 124
–esas tres pingueiras de sangue
que sobre o branco apareceron.
Ao mirala como el fai,
viuna, e a súa imaxe moito lle agradou
viu esa cor de novo
que reinaba sobre a cara da súa amiga tan fermosa.]
Do mesmo xeito que Deirdre observa o pelo, a pel e as fazulas do
seu amor na imaxe na que o corvo detense a beber o sangue sobre a
neve, Perceval ve ao seu amor, Blancaflor, no sangue que hai sobre a
neve arredor dun paxaro ferido. A descrición é, sorprendentemente, case exacta.
Nunha das lendas artúricas mellor coñecidas, a muller do Rei Arturo,
Xenebra, ten unha relación adúltera con Lancelot, un dos Cabaleiros da
Táboa Redonda. De novo volvemos observar o mesmo guión: un vello
rei casado cunha bela moza, a cal prefire o amor dun novo cabaleiro.
Este feito trouxo a confrontación entre o rei e o cabaleiro, a guerra no
Reino de Camelot e a súa destrución final, do mesmo xeito que ocorre
co reino de Conor na historia de Deirdre e Naoise.
Algo semellante pódese ler no relato de Devorgilla e Diarmuid, unha
lenda céltica baseada en feitos reais: Devorgilla, filla do Rei de Meath e
esposa do Rei de Breffny, foi raptada polo seu amante, Diarmuid MacMurrough, Rei de Leinster, no ano 1152. O’Rourke e os seus amigos invadiron Leinster como vinganza e nas guerras que seguiron, Diarmuid,
conducido desde Irlanda, solicitou a axuda de Henrique II de Inglaterra,
quen lle concedeu un exército baixo o mando de Strongbow, a quen
Diarmuid prometeulle Leinster como recompensa.
Como eixe central de todas estas historias subxace a idea común de
que son as mulleres as que sosteñen nas súas mans o destino dos homes, que son as que desencadean o drama. Deirdre forzou a Naoise a
fuxir con ela; Xenebra seduciu a Lancelot malia os seus reparos; Isolda
renunciou aos seus deberes como dirixente dun reino para vivir no bosque con Tristán; Devorgilla, casada co Rei de Breffny, O’Rourke, marchou de boa gana con Diarmuid, Rei de Leinster; e Grania, máis impulsiva, escapou con Diarmuid xusto antes do seu banquete de voda con
Fionn Mac Cumhail, como ela mesma recoñece:
(...)it was I brought him away from his comrades, or, as hei could have
doe, that I asked him without wanting for his asking.
(Gregory, Selected 206)
124
7/3/08
09:50
Página 125
[(...) fun eu a que o apartou dos seus compañeiros, ou como el podería ter feito, a que lle pedín sen querer a súa petición.]
(...)is it not a hard thing, a young man to die because of any woman at
all casting an eye on him, and making him her choice, and bringing her
own bad luck upon him,(...) (208)
[(...) non é duro, que un home novo morra por mor de que unha muller
o escolla e o faga centro da súa elección e consiga que a súa propia mala
sorte caia sobre el, (...)]
O relato de Tristán e Isolda parece que xorde na segunda metade do
S.XII, nalgún lugar do Occidente medieval. Máis tarde foi evolucionando
en catro poemas até comezos do S. XIII. Dous destes poemas foron escritos en francés e os outros dous en alemán. O primeiro dos franceses
foi escrito por Thomas d’Angleterre arredor de 1160-70 e o segundo por
un poeta chamado Béroul. Eilhart von Oberg, en 1185 e Gottfried von
Strassburg, en 1210, foron os autores das versións alemás.
Outro dos temas comúns que aparece nos relatos de Deirdre-Naoise
e Tristán-Isolda, é o papel do “outro personaxe feminino”. Aínda que o
relato francés ten moitos finais diferentes, todos eles comparten características comúns coa historia de Deirdre. En ambas versións esta vella
muller aparece como unha dama de compaña da doncela ou da noiva,
cuxo cometido será preparalas para a súa voda co vello rei.
Con todo, será ela a que, causando estragos, desvíe a atención da
doncela cara ao novo heroe. Levarcham capta a atención de Deirdre coas súas historias sobre as fazañas e a beleza de Naoise; de feito é ela a
que lle di, por primeira vez, que se garde de Naoise.
Brangwain, a ama de leite de Isolda, faille unha pócema de amor
que determinará a felicidade de Isolda no seu enlace co Rei Merch, pero a abandona descuidadamente para ser descuberta e bebida por Tristán e Isolda, o cal supoñerá o principio do fin.
125
V. Influencia da lenda de Deirdre na literatura posterior
00. DEIRDRE GAL
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 126
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 127
6. Outras lendas de mulleres
e acordo con Luz Mar González Arias (58), o feito máis relevante da cultura pagá previa á introdución do cristianismo
en Irlanda, foi o culto politeísta a deusas. Elas representan
os poderes creativos e transformadores da vida e a morte,
a natureza e a creación. As deidades femininas adoitaban
representarse de tres xeitos diferentes -como unha nova doncela, como
unha muller adulta e como unha anciá-. Esta deusa “de tres caras” foi
unha representación da ambigüidade da existencia humana, caracterizada polo paso do tempo e os efectos que sobre os seres humanos ten.
As deusas representaron os ciclos da vida e a morte e foron veneradas
por ser fonte de coñecemento e depositarias dos rituais de fertilidade
daquelas primitivas sociedades. Na tradición irlandesa podemos atopar
estas deusas soberanas cuxos mitos e lendas sobrevivirán no futuro,
mesmo tras a cristianización da illa.
Un dos primeiros exemplos da conexión entre as culturas do pasado
e o mundo das deusas podémolo atopar na historia mitolóxica de Irlanda, en Book of Invasions, no que os Tuatha de Danaan aparecen como
os predecesores dos Celtas irlandeses. Coa chegada dos Celtas invasores, os Tuatha de Danaan foron acantoados nas “montañas solitarias”, onde se acabarán convertendo no “pobo das fadas ou do mundo
do sobrenatural”.
Os nomes de lugares e persoas nestas rexións célticas testemuñan
a gran importancia da Deusa celta. Países, rexións, reinos e tribos tomaron os seus nomes das deusas nacionais. Até o nome dos semidivinos Tuatha de Danaan significa simplemente “o pobo de Danu”, que se
supón que foi ‘the most ancient divinity of whom we have any knowledge’ (Squire 50), [a máis anciá deidade de quen eles teñen coñecemen-
127
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 128
to]. Tal como Danu é descrita como a nai dos Tuatha, tamén aparece
como a deusa das tribos célticas actuais. Brigantia, identificada nalgunhas ocasións como Brighid, a máis importante deusa irlandesa, é unha
das divindades tutelares mellor coñecidas e que outorga o seu nome a
varios dos clans das antigas Britania e Irlanda, coñecidos como os “Brigantes”. As deusas-nai célticas non eran só nais dos deuses e das persoas senón que, do mesmo xeito que o Creador, elas tamén crean o
mundo. O folclore irlandés e escocés describe á Cailleach Bheur (a feiticeira de Beare, anciá deusa e narradora dun importante poema do S.
XX) como creadora de varias montañas e lagos en Irlanda, controladora
da climatoloxía en Escocia.
Tanto na literatura como no folclore céltico, as deusas son repetidamente identificadas coa propia vida da terra. Unha das máis coñecidas
é Eriu, porque dela vén o nome de Irlanda. En Ulster, tanto a súa capital, Emain Macha, como a próxima Ard Macha (actual Armagh) foron
denominadas así tras a deusa do mesmo nome. O significado da conexión entre deusa e terra non radica tanto en que a deusa represente a
terra, senón que é a terra a que representa a deusa. Nalgunhas lendas,
o mito da supremacía aparece personificado en forma dunha anciá muller á cal un mozo, que espera converterse en rei, terá que resolver un
enigma ou bicala/casar con ela se quere conseguir o que está buscando. Unha vez que acepta o trato a anciá rexuvenece. Como González
Arias estabelece (60), é deste xeito como a terra estéril, representada
pola anciá, é transformada en terra fértil grazas á súa unión co novo cabaleiro. Pódese concluír que esta unión é un intercambio de poderes; a
muller necesita da mocidade do home para rexuvenecer e el necesítaa
a ela para converterse en rei.
Un exemplo disto podémolo atopar nun poema gaélico sobre a feiticeira de Beare, que antes mencionabamos. Esta anciá ten o poder de
rexuvenecer sete veces; cada vez que o home co que vive envellece e
morre, ela transfórmase nunha bela e nova doncela; só terá que unirse
de novo a outro mozo para comezar o ciclo (Sainero, Sagas 154).
Existe outra versión deste “intercambio de poder” na historia de Mis
y Dudh Ruis. Mis perde ao seu pai a mans de Fionn Mac Cumhail. Cando se decata da súa morte, ela vólvese tola e marcha a vivir aos bosques. Alí converterase nunha fera salvaxe, con pelo por todo o corpo e
terríbeis gadoupas. Deste xeito matará a todo aquel co que se atopa. O
rei decide que tal alimaña debe ser capturada debido á gran cantidade
de mortes que está a provocar entre os seus súbditos. Os mellores guerreiros tratarán de conseguilo sen éxito até que o músico do rei, Dubh
128
7/3/08
09:50
Página 129
Ruis, decide probar sorte. El introducirase no bosque tocando a súa arpa. Mis aparece atraída polo son da música, xa que lle recorda ao seu
pai, e pídelle a Dubh Ruis que toque para ela. Tras este primeiro encontro, vivirán xuntos no bosque durante dous meses. Todos os días o xoven músico bañaraa até que todo o pelo que cobre o seu corpo desapareza.
Se seguimos tendo presente o traballo de González Arias, ela escribe que o reflexo máis claro destas deusas de poderes extraordinarios
aparece nos mitos sobre as heroínas celtas, estas últimas mortais, pero
que representan o mesmo papel que as deusas. Entre todas as lendas
protagonizadas por heroínas femininas na tradición irlandesa, as máis
populares son as de Deirdre, Medb (Maeve), Grania (Gráinne) e Devorgilla (Devorghil). Deirdre e Maeve pertencen ao ciclo do Ulster; Grania,
ao dos Fianna e a historia de Devorgilla pénsase que foi escrita baseándose nunha historia real de principios do S. XII.
6.1. Maeve
The Oxford Companion to Irish literature di: “Medb (Medbh), legen-
dary queen who leads the Connachta (men of Connacht) against the
Ulaid (men of Ulster) to seize the great bull of Cooley in the Táin Bó
Cuailnge. Several traits indicate her status as a goddess in Irish mythology. Her name (literally, “the intoxicating, or intoxicated one”) links her
to the drink consumed by a new king at his inauguration, supposedly
bestowed as a token of a true kingship by the goddess of sovereignty,
who also sleeps with him.” (Welch 350)
[Medb (Medbh), raíña lendaria que dirixe aos Connachta (homes de
Conacht) contra os Ulaid (homes de Ulster) para apoderarse do gran
touro de Cooley en Táin Bó Cuailgne. Varias peculiaridades sinalan o
seu estatus de deusa na mitoloxía irlandesa. O seu nome (literalmente,
“a que intoxica ou a intoxicada”) está vencellado á bebida que consome
un novo rei na súa coroación, supostamente como aprobación da súa
realeza por parte da deusa, quen, ademais, dorme con el.]
Entre as historias do Ciclo do Ulster atopamos a Táin Bó Cuailnge
(chamada a “Ilíada de Irlanda”) que é o relato central nunha longa guerra entre os reinos de Connacht e Ulster, causada cando o rei de Ulster,
Conor mac Nessa, é abandonado pola súa muller, a raíña Maeve de
Connacht. Ela entón casa con Eochaid Dáa, pero enseguida namórase
do seu sobriño neto Ailill (Oilioll). Este asasina a Eochaid e substitúeo
como consorte de Maeve. A trama comeza cunha disputa entre o rei e a
raíña de Connacht: Ailill e a súa muller, Maeve, discuten sobre cal dos
129
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 130
dous aportou máis riquezas ao seu matrimonio. Tras revisar todas as
súas posesións, Ailill avantaxa a Maeve só nun enorme touro chamado
Fin-bheannach (Cornos brancos). Ela decátase de que hai outro magnífico touro no Ulster e envía emisarios a compralo. Así e todo, estes tratan ao dono con tanto desdén que se nega a vendérllelo. Entón, Maeve
decide invadir Ulster para roubar o Dun Bull de Cooley para así posuír
as mesmas riquezas que o seu marido. Como consecuencia diso, o rei
de Ulster irá ao encontro das tropas de Maeve e ambos exércitos loitarán durante longos días causando a morte de moitos guerreiros. O heroe Cúchulainn matará a 100 inimigos cada noite e acabará tamén co
seu querido amigo Ferdiad nun dos máis grandiosos combates da Táin.
Seres sobrenaturais, como Cuchulainn, e até os deuses tomarán parte
no conflito facendo que o exército vencido de Connacht teña que regresar ao seu reino.
E mentres ambos exércitos loitan, as infidelidades de Maeve cun dos
capitáns das tropas, Fergus Mac Róich, acaba coa morte do amante a
mans do rei Ailill.
Ao final, Maeve cre conseguir o seu propósito xa que, durante a batalla, o magnífico Touro de Ulster foi levado até Connacht. Pero a súa felicidade duraralle pouco tempo porque, cando ambos touros se atopan,
comezarán unha loita sanguenta na que o Touro de Ulster matará ao
seu contrincante e regresará á súa terra, levándose os restos do Touro
de Connacht.
Tras ler o relato de Deirdre e Naoise rematamos sabendo porque
Fergus Mac Róich, Dubthach, Cormac Cond Longas e outros desterrados de Ulster acabaron loitando no bando de Connacht na Táin Bó
Cuailnge ou Razia polo gando de Clooney: uníronse a Maeve tras a
deshonra que supuxo a traizón de Connor a Deirdre e Naoise. Desta
forma, a través de Fergus, prodúcese a conexión entre ambas lendas.
El é o mesmo guerreiro que foi enviado por Conor para traer de volta a
Deirdre e aos fillos de Usnach e, nesta historia, aparece como o capitán
e amante da Raíña Maeve.
A Maeve atribúenselle un sinfín de amantes, incluíndo a Fergus Mac
Róich, e dela dise que nunca estivo “without one man in the shadow of
another” (Mac Cana 522), [sen un home mentres esperaba a outro].
Preséntasenos tamén como a muller máis forte, valente e poderosa da
tradición irlandesa. Maeve é tamén unha guerreira, que conduce orgullosamente ao seu marido e amante á batalla, e ferozmente segura da
súa forza. A diferenza doutras mulleres submisas, Maeve non se deixará dirixir por home algún e, menos, polo seu marido, Ailill. Fará uso da
130
7/3/08
09:50
Página 131
súa sexualidade cando a necesite e, xunto ao seu poder, será capaz de
manexar a calquera home que teña ao seu carón.
Maeve deu a luz a tres fillas de Alill: Finnabair, Cainder e Faife. É moi
interesante facer ver aquí a relación que teñen Maeve e a súa filla Finnabair para comprender o lonxe que podía chegar a raíña para alcanzar
os seus obxectivos. Finnabair namórase de Froech, un visitante de Sidh,
quen sente o mesmo por ela aínda que teme a reacción de Maeve e
prefire que Finnabair fuxa con el. Con todo, Finnabair confía na súa nai
e explícalle toda a situación e, tal como Froech previra, a raíña responde a esa confianza intentando matar á moza amante. E, aínda que Maeve escusa a súa acción baixo o pretexto de casar á súa filla cun candidato mellor, o feito é que está celosa porque Froech elixiu á súa filla no
canto dela mesma. A moza debe saír fuxindo e xamais regresará a buscar a Finnabair como lle prometeu.
Outro episodio destacábel na vida de Maeve é o seu temor a Cúchulainn, o bravo guerreiro de Ulster e o único que podía, coa súa forza sobrenatural, ser un obstáculo para os seus plans. Como responsábel da
súa derrota na Cattle Raid of Cooley, Maeve non dubidará en buscar a
súa morte. Para iso usará todos os trucos ao seu alcance, pero el sempre sairá vitorioso. Ao darse conta a raíña de que todos os seus plans
fracasan, decide enviar á súa filla Finnabair para que xaza co heroe, pero a rapariga é rexeitada. Finalmente, e sen ningún escrúpulo, ofrece a
man da súa filla a calquera guerreiro que poida derrotar a Cúchulainn;
pero se apunta un novo fracaso: os guerreiros loitan entre eles pola
man de Finnabair e a moza acaba suicidándose ao darse conta de como a súa nai a utilizou.
Malia a morte da súa filla, continúa buscando a derrota de Cuchulainn. Para iso alíase con Lugaid Mac Cu Roi e as fillas de Calatin, que
son enviadas a tentar ao heroe a loitar só contra o exército de Maeve. A
combinación do incumprimento do seu geasa e de algo de maxia desembocou finalmente na morte de Cúchulainn.
Cando o seu marido asasinou ao seu amante Fergus, e Conall Cernach, en represalia, matou a Ailill, Maeve retirouse a unha illa. Cóntase
que Furbaide Ferbend, fillo de Conor (Conchobar) e Clothra (a súa irmá), asasinárona mentres tomaba un baño nun lago.
Pódese afirmar, sen dúbida, que o estereotipo de deusa-raiña está
personificado en Maeve mellor que en ningunha outra muller das que vimos. Ela é a que escolle á súa parella, ao contrario que outras mulleres
que sofren matrimonios non desexados. O seu poder faina extremadamente perigosa e se é rexeitada, a súa vinganza non ten límites. Ela xa-
131
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 132
mais se conformou coa posición de subordinación que a maioría das
mulleres tiñan na patriarcal sociedade céltica.
6.2. Grania
Se as versións de Deirdre e Maeve pertencen ao Ciclo Heroico ou
de Ulster, a historia que nos vai a ocupar nas próximas páxinas pertence ao de Fianna; trátase de ‘The Pursuit of Diarmuid and Gráinne’. A
maior diferenza entre ambos Ciclos é que as historias de Ulster, aínda
que mesturan elementos heroicos e sobrenaturais, manteñen un claro
realismo humano; as dos Fianna, en cambio, están dominadas por episodios fantásticos e máxicos e son moito máis románticas ca épicas.
Aínda que se coñeceu algunha versión deste relato no S. XX, parece
que a versión existente máis antiga puido ser composta nalgún momento entre os séculos XIV e XVII. Trátase, en calquera caso, dunha variación da historia de Deirdre, xa que os seus ingredientes principais son
os mesmos: Grania, a filla do Rei Cormac, é entregada como prometida
a Finn mac Cumhaill, pero escapa con Diarmuid, un mozo amante, cuxa
morte é planeada, tras unha aparente reconciliación, polo vingativo
Finn. Este é o argumento. Non obstante a narración é moitísimo máis
longa cá de Ulster e está repleta de anécdotas e episodios, algún dos
cales parecen estar baseados en relatos mitolóxicos e heroicos previos,
mentres que outros se sustentan na moi posterior tradición dos contos
de fadas.
Certos trazos desta expansión teñen bastante mérito artístico. Un
deles é a introdución do cortexo de Grania: Finn atópase inquedo porque non atopa esposa e envía a dous dos seus soldados a Tara a pedirlle ao rei Cormac a man da súa filla, Grania. Cormac deixa a decisión
en mans de Grania, quen malia rexeitar a moitos candidatos anteriores,
esta vez acepta. Así e todo, no banquete de vodas a súa decisión vaise
revelando como un erro, debido a que atopa a Finn demasiado vello para ela. Droga entón ao seu pai, a Finn e á maioría dos Fianna e obriga,
baixo ameaza ou geasa, a Diarmuid a que escape con ela tras revelarlle, iso si, que se namorou del desde a vez que o viu xogando hurling1
en Tara tempo atrás. O turbado Diarmuid consulta a tres soldados e é
aconsellado unanimemente que debe aceptar a “proposta”.
Antes de partir, Diarmuid promételle a Finn que traerá a Grania de
volta para que se converta na súa raíña xa que el non pretende escapar
con ela para facela a súa esposa senón para tratar de mantela a salvo
1
Xogo tradicional irlandés semellante ao jockey actual.
132
7/3/08
09:50
Página 133
de calquera perigo. E para demostrarlle a Finn que manterá o seu xuramento dille:
DIARMUID: (Taking up a loaf) Look at this cake of bread. I will send
you its like, white and round and unbroken at every moon of the year, full
moon and harvest moon, while I am along with her, as a sign my own
oath is in the same way clean and whole and unbroken.
(Gregory, Selected 186)
[DIARMUID: (Levantando unha fogaza de pan). Mira este anaco de
pan. Mandareicho tal como está, branco, redondo e intacto cada lúa do
ano, sexa chea ou nova, mentres estea con ela, como símbolo de que o
meu xuramento é igualmente limpo, completo e íntegro.]
A trama central do relato conta a persecución á que os dous exiliados vense sometidos e na que correrán multitude de aventuras e perigos. Grazas a Angus Og, pai adoptivo de Diarmuid, quen coidará deles
cos seus poderes máxicos, ambos mozas serán capaces de escapar
ilesos de todos eles.
Levan xa exiliados sete anos e Diarmuid mantivo o xuramento que
lle fixo a Finn. Pero un día, Grania estaba recollendo un feixe de xuncos
para as súas camas cando se atopou co rei de Foreign. Tratou de ocultarse entre as ramas dunha gran árbore vermella, pero este xa a vira e
cando estaba apunto de collela, apareceu Diarmuid e rescatouna. Non
obstante, a pelexa espertou os sentimentos de Diarmuid e, cando regresaron ao seu refuxio, non se puido manter por un momento máis fiel á
promesa que lle fixo a Finn, e esta vez ao partir, deixou tras de si, unha
fogaza de pan rota.
Os anos pasaron e tras moito vagar e moitas loitas, Angus Og foi pedir unha tregua tanto a Finn como ao rei de Irlanda en nome de Diarmuid, cuxa única condición foi posuír as terras do seu pai, Ui Duibhne.
Ambos estiveron de acordo e Diarmuid e Grania asentáronse nun lugar
moi afastado de Finn. Alí, Grania deu a luz a catro fillos e a unha filla e
todos viviron felices durante moitos anos até que, unha noite, Diarmuid
oíu ruídos de sabuxos entre soños. Ergueuse e, seguindo os sons, chegou ao alto de Beinn Gulbainn, onde se atopou con Finn quen lle contou
que estaba tras a pista dun xabaril salvaxe verde desorellado. Angus fíxolle prometer a Diarmuid que xamais iría cazar porcos porque se dicía
que a moza morrería por culpa dun xabaril. Diarmuid matou ao verrón
pero foi ferido de gravidade e cando Finn e os Fianna atopárono, Diarmuid solicitou do poder de Finn para curarlle: a calquera que Finn dese
133
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 134
de beber das súas propias mans, volvía atoparse xoven e sen ningunha
enfermidade.
Finn é obrigado a facer isto polos Fianna, pero non chega a tempo
coa auga á mantenta e Diarmuid morre. No instante en que Grania coñece a morte de Diarmuid, sae correndo a buscar aos seus fillos e incítalles a que vinguen ao seu pai, pero Finn, que temía dita vinganza, visita a Grania e conquístaa coas súas “sweet words and gentle loving speech.”(Mc Hugh and Harmon 31) [doces palabras e un amábel e cariñoso
discurso]. Finalmente, cando o batallón dos Fianna viu a Grania regresar con Finn, “like any new wife with her husband, they gave a great
shout of laughter and of mockery, and Grania bowed her head with shame.” [como unha nova esposa co seu marido, deulles un forte ataque de
risa e mofa e, a Grania, ferveulle a cara de vergonza].
Como acabamos de ver, o autor de ‘The Pursuit of Diarmuid and
Gráinne’ baseouse nunha copia da primeira época de Ulster para escribila, pero, aparte do argumento, pouco máis ten en común con Deirdre.
A diferenza máis significativa é, precisamente, entre as heroínas: Grania
carece da nobreza de Deirdre; é artificiosa, voluble e caprichosa, aínda
que, pola outra banda, é moito máis forte, determinada e intelixente,
ademais dunha muller que loita polo seu futuro sen deixar que outras
persoas decidan por ela.
A versión de Lady Gregory difire un pouco das versións orixinais da
historia: os únicos personaxes da súa obra son Diarmuid, Finn e Grania.
Está dividida en tres actos: no primeiro Grania acaba de chegar a Almhuim antes da súa voda con Finn. Falan sobre os Fianna, sobre Diarmuid, de quen se di que “é o mellor amante das mulleres no mundo, e o
máis ousado na guerra”, sobre o amor e Grania afirma que o único home do que se namorou foi un que atopou moito tempo atrás, pero do cal
non coñece nin sequera o seu nome.
Como se pode observar, o tema do amor trátase dun xeito moito
máis liberal que na versión de Deirdre, e as relacións entre Finn e Grania, primeiro, e Diarmuid e Grania, despois, tamén varían substancialmente. Grania non é unha moza tímida e, aínda que non ten experiencia no amor, si mantén as súas propias opinións, que comparte con
Finn. Este conversa con ela de igual a igual, cunha muller intelixente
que ten desexos e toma as súas propias decisións. Pero Diarmuid aparece e ambos mozos quedan prendidos un do outro: Grania recoñece
nel ao seu antigo amor e, sen poder dicir nin unha soa palabra, vaise a
durmir. Cando os dous amigos fican sós, Finn pregúntalle a Diarmuid se
134
7/3/08
09:50
Página 135
a moza lle parece boa como esposa para el e se se sentirá satisfeita
cun ancián, sendo ela moito máis nova que el. Diarmuid respóndelle:
There is non one among the men of Ireland can stand against your
will. It should be easy for you to keep a woman faithful. (
Gregory, Selected 184)
[Non existe ninguén entre os homes de Irlanda que poida ir en contra
da túa vontade. Non che será difícil manter a unha muller fiel a ti.]
Diarmuid márchase a durmir e Grania regresa e confunde a Finn con
Diarmuid na escuridade, confesándolle o seu amor por el. Entón Diarmuid levántase e Finn acúsalles a ambos de telo todo arranxado. Grania
trata de convencelo da inocencia de Diarmuid, polo cal decide exiliarse
ela mesma ao bosque. Diarmuid non permitirá que ela marche soa e
ofrécese a protexela até que poida regresar para converterse en raíña
xunto a Finn.
No segundo acto descubrimos que, tras sete anos, Diarmuid rompeu
a promesa que lle fixo a Finn de devolver á rapariga intacta e Grania relata como ocorreu: foron os celos cara ao rei de Foreign o que fixo a
Diarmuid tomar a Grania por esposa. Ela felicítase por conseguir o seu
obxectivo pero lamenta todo o tempo que perderon. Grania parece ter
planeado, ou polo menos acelerado, os acontecementos mentres Diarmuid se atopa agora completamente namorado e desexa continuar deste xeito para sempre. Grania, pola contra, anhela regresar á civilización
e abandonar a escuridade dos bosques. No medio dunha discusión sobre a posibilidade de regresar aparece Finn disfrazado de esmoleiro.
Cóntalles que foi enviado por Finn para pescudar por que deixou de recibir o pan enteiro que recibira nos últimos sete anos, como proba da lealdade de Diarmuid.
Unha vez máis é Grania quen asume o control da situación xa que
Diarmuid, vendo que lle fallou ao seu amigo e señor, esborrállase, arróxase sobre a cama e cóbrese coas mans. Grania rompe un anaco de
pan e entrégallo ao esmoleiro como unha mensaxe e como un sinal. Pola súa banda, Finn coacciona a Diarmuid dicíndolle que como é posíbel
que un home da súa reputación poida contentarse matando lebres mentres o rei de Foreign se prepara para invadir Irlanda. Diarmuid acode de
seguida pensando que, desta forma, poderá reparar o dano causado.
No terceiro acto, Finn regresa, vestido esta vez de guerreiro e Grania
recíbeo levando as súas mellores roupas e xoias. Finn dille que ela volverá con el por propia vontade e confésalle a traizón que cometeu sobre
135
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 136
Diarmuid, que é introducido en escena mortalmente ferido. Diarmuid levántase do leito de morte só para dicirlle a Finn que acabou co invasor
e que sabe que Finn veu a perdoalo por algo que el fixo mal, pero que
non é capaz de recordar. Aínda que Grania o sostén, el parece non vela
nin escoitar o seu choro. Queda claro que o único empeño de Diarmuid
neses momentos é recuperar a súa amizade con Finn, que é xustamente o que busca antes de morrer. Finn acábao perdoando, ao mesmo
tempo que lamenta que unha muller puidera separalos. Diarmuid sorrí
ao escoitar esta manifestación e morre.
DIARMUID: That would be a very foolish man would give up his dear
master for any woman at all. (210)
[DIARMUID: Moi parvo debería ser un home que abandonase ao seu
querido señor por muller algunha.]
Á vez que o corpo de Diarmuid é levado para ser enterrado con todos os honores, Grania decide regresar con Finn a Almhuin. Non chorará a perda de alguén que a desterrou finalmente dos seus pensamentos. Ao principio Finn rexéitaa e, até, advírtelle do desprezo que terá
que sufrir, pero ela insiste e cando están saíndo man sobre man, oirase
unha risa burlona.
Pódese analizar a evolución de Grania ao longo da obra: ao principio
ela representa un modelo convencional de muller que depende dun home experimentado como Finn e que desexa vivir ao amparo da súa seguridade. Pero entón, ao longo dos tres actos, Grania transfórmase.
Deixará de ser unha vítima impotente, a súa concepción do amor cambiará tras sete anos vivindo con Diarmuid e necesitará volver a vivir en
sociedade e gozar dos seus praceres. É Diarmuid quen imaxina que poden vivir felices tal como están o resto dos seus días.
O que Grania termina aprendendo, e a obra retrata, é que as paixóns do home espértanse e evolucionan como respostas aos estímulos
doutros homes. O que finalmente preocupa a Diarmuid non é a relación
entre Grania e el, senón a que hai entre el e Finn, o seu amigo e señor.
En Grania reflíctese unha dura controversia: por unha banda loita
por reivindicarse a si mesma e o seu libre albedrío fronte ás estruturas
sociais convencionais, mentres por outro, faise consciente de que ir contra elas significará non poucas doses de sufrimento e dor. É unha persoa que demanda ser escoitada, ser parte integrante da sociedade e
non un simple trofeo. De feito, o regreso de Grania con Finn non é a recompensa pola que ambos homes estiveron loitando, senón que será
ela a que o decide, entrando nesa sociedade que anhela como raíña: a
136
7/3/08
09:50
Página 137
súa elección implica unha renuncia a un idílico matrimonio romántico;
refusa converterse nunha viúva doente e elixe regresar con Finn.
En relación a Grania, Lady Gregory escribiu nas notas ao final da
obra:
I think I turned to Grania because xo many have written about sad, lovely Deirdre, who, when overtaken by sorrow, made non good battle at
last. Grania had more power of will, and for good or evil twice took the
shaping of her life into her own hands. (216)
[Creo que regresei a Grania porque moito se escribiu sobre a triste e
adorábel Deirdre, quen, cando foi superada pola pena, non puido presentar batalla finalmente. Grania tiña moita máis forza de vontade e, para ben
ou para mal, dúas veces tivo que tomar as rendas da súa vida coas súas
propias mans.]
6.3. Devorgilla
O relato de Devorgilla e Diarmuid é unha lenda celta baseada en feitos históricos: Devorgilla, filla do rei de Meath e esposa de O’Rourke, rei
de Breffny, foi raptada, voluntaria ou involuntariamente, por Diarmuid
MacMurrough, rei de Leinster, no ano 1152. O’Rourke e os seus camaradas invadiron Leinster como vinganza e, nas guerras que seguiron,
Diarmuid, afastado de Irlanda, apelou á axuda de Enrique II de Inglaterra, quen lle concedeu un exército baixo o mando de Strongbow, a quen
Diarmuid prometeu Leinster como recompensa. Foi a primeira vez que
os ingleses entraron en Irlanda. De Devorgilla, tendo sobrevivido a
O’Rourke e a Diarmuid, e tamén a Enrique II e a Strongbow, cóntase
que morreu na Abadía de Mellifont, preto de Drogheda, no ano 1193, á
idade de 85 anos.
Lady Gregory baseouse nesta lenda para escribir o seu drama Devorgilla onde se relatan os últimos anos da súa vida. A acción ten lugar
nun só acto e transcorre en 1193, nos exteriores da Abadía de Mellifont,
preto de Drogheda.
O argumento é moi simple. Devorgilla vive recluída na abadía coa
única compaña do seu vello servente, Flann e da súa esposa, Mona.
Ambos están arranxando todo o necesario porque a súa señora vai saír
dos muros da abadía para asistir a unha exhibición deportiva entre Ulster, Leinster e Meath e na que, mesmo, participarán guerreiros ingleses.
Nun momento no que se atopan falando sobre a xenerosidade da súa
señora cara a aqueles que foran saqueados polos ingleses, algúns no-
137
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 138
vos participantes achéganse aos dous criados e pídenlles ver os trofeos
que a súa señora preparou para os gañadores. Devorgilla entra e afirma
que están vivindo un bo momento pese a toda a xente que aseguraba
que iso sería imposíbel tras a chegada dos ingleses. Unha nena do lugar chega correndo cun paxaro morto cuxo sangue mancha a capa de
Devorgilla. Ese sangue recórdalle a aqueloutra que foi derramada por
culpa súa e sente que ten que responder por todas as guerras que se
declararon pola súa causa. Agora o único que persegue é ser perdoada
por Deus e pola xente e, por iso, retirouse do mundo e vive orando.
Un trobador chega e, mentres se afanan en traerlle algunhas roupas
e algo de diñeiro, fala con Devorgilla sobre poesía e poetas e cóntalle
como o seu avó foi considerado un home sabio a quen todo o mundo
buscaba para que resolvese as súas dúbidas. A anciá señora formúlalle
entón a pregunta que estivo atormentándoa durante todos estes anos:
DEVORGILLA: Did you ever him say to any one that asked him, if a
sen once committed could be forgiven? (115)
[DEVORGILLA: Oíches algunha vez contestarlle a alguén que lle preguntase, se un pecado, unha vez cometido, podía chegar a ser perdoado?]
Esa pregunta recórdalle a historia do bardo de San Martín que todos
eles coñecen de memoria. Suponse que San Martín estaba unha vez
nun muíño cando viu algúns ratos trabando a fariña. Arroxoulles, entón,
un dos seus mitóns, que se transformou nun gato; o primeiro gato en Irlanda. O problema foi que, nin San Martín nin todos os santos de Irlanda xuntos, puideron devolver o gato á súa antiga forma de mitón. E iso é
o que pasa cos ingleses: tampouco se lles pode transformar nuns veciños amigábeis.
Os gañadores da competición volven a polos seus trofeos e Devorgilla entrégallelos. A petición deles, o poeta canta unha canción: a máis
dolorosa que podía elixir, a mesmísima historia de Devorgilla. Cántalles
como Diarmuid trouxo aos ingleses a Irlanda despois de que O’Rourke
alzou a Connacht contra el cando se levou á raíña de Breffny. Ao escoitarlle e darse conta do que dela se conta, a pena embárgalle e está a
piques de esmorecer. Flann, á vista disto, apura ao trobador para que
marche de alí. Este, bastante ofendido, decide marchar á zona dos ingleses para ver se as súas cancións son mellor recibidas alí.
Flann e Mona tratan de acougar a Devorgilla:
138
7/3/08
09:50
Página 139
DEVORGILLA: Oh, my sen, my sen has come upon my head! Why
did I come out from the Abbey walls? A cell is the only fitting place for me!
I should never have come out into the light of the day!
[DEVORGILLA: Oh, o meu pecado, o meu pecado volve rondar sobre
a miña cabeza! Por que tiven que saír de entre os muros da abadía? A
cela é o único lugar onde eu debo estar! Nunca debín saír á luz do día!]
FLANN: Ah, what does it signify? What is it all but a vagabond’s song
that was born in a minute, and will banish away like a wisp of smoke.
(121)
[FLANN: ¡Ah!, que máis dá? Non foi máis que a canción dun vagabundo que xurdiu nun minuto e que se esvaecerá como volutas de fume.]
Devorgilla teme ser descuberta e pídelle a Flann que busque ao músico no campo inglés e lle dea unha boa suma de diñeiro a cambio de
que abandone a provincia e deixe de cantar a súa canción. Da conversación entre Devorgilla e Mona podemos deducir que a Raíña de
Breffny nunca foi levada á forza, senón que elixiu, con liberdade e valor,
con quen desexaba estar.
DEVORGILLA: If Diarmuid MacMurrough had taken me by force, do
you think I would have lived with him for one day only? My hands were
strong then. I had my courage then. I was free to make an end of myself
or of him. (...) (123)
[DEVORGILLA: Se Diarmuid MacMurrough levoume á forza, cres que
podería vivir un só día con el? As miñas mans, entón, eran fortes. O meu
valor, tamén. Sempre tiven a posibilidade de poñer fin á miña vida ou á
súa. (...)]
De súpeto, óese un forte berro e Owen, un dos mozos contendentes,
chega con terríbeis noticias: cando Flann chegou ao seu destino, o bardo xa estaba facendo trucos para as tropas inglesas. O servente de Devorgilla tratou de levalo de alí rumoreándolle algo ao oído, o cal enfadou
aos ingleses e un deles atravesou o corpo de Flann cunha frecha.
A morte golpea de novo á anciá raíña. Trata de consolar a Mona,
quen, na súa angustia, murmura o nome de Devorgilla mentres lle grita
que nunca chegou a maldicila nin a culpala de traer a Hiel (os ingleses)
e que nunca o fará.
Agora todo o mundo sabe quen é a anciá dama. Ela afirma ser perdoada por Deus e, xa que logo, reclama que eles tamén o fagan. Con
139
VI. Outras lendas sobre mulleres
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 140
todo, un por un, aqueles contendentes que recibiran os agasallos das
súas mans, fóronos deixando aos seus pés, pois, como ela mesma dixo, “todo acto, unha vez cometido, non ten volta atrás”.
A obra remata coa voz do trobador cantando a canción de Devorgilla
mentres se afasta. A anciá señora non poderá evitar que a xente escoite
a súa historia. Non haberá ningún sitio onde poida descansar en paz.
140
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 141
7. Raíñas en Irlanda
a vimos a influencia da lenda de Deirdre no desenvolvemento posterior da literatura, non só en Irlanda, senón tamén en Inglaterra, Escocia ou Francia. Agora, con todo,
imos centrarnos no propio personaxe da heroína e no papel que adoptou en Irlanda como unha especie de musa
da personalidade irlandesa.
En 1649 Cromwell invadiu Irlanda tras consolidar o seu poder en Inglaterra. A represión que exerceu Cromwell sobre o país tivo como consecuencia o endurecemento das medidas contra os sectores católicos
da poboación. Este crecente descontento cara ao Catolicismo en Inglaterra forzou ao rei James II, católico, a abandonar o trono e fuxir a Francia, o que permitiu a William de Orange (William III) ocupar o seu sitio
no goberno. Mentres tanto, os irlandeses mantéñense leais aos Estuardo e James II regresa a Irlanda desde Francia en 1689 para axudar aos
católicos da illa. Así e todo, é vencido por William III na batalla de Boyne
en 1690. Desde este momento Irlanda será subxugada por Inglaterra e
durante a maior parte do S. XVIII a illa estará tan oprimida que, a finais
de século, protestantes e católicos uniranse en The Society of United
Irishmen, asociación fundada por Wolfe Tone, Hamilton Rowan e James
Nacer Tandy para loitar contra a dominación inglesa e comezar o seu
camiño cara á independencia.
Este momento de inquietude social e política reflectirase na literatura
nacional e no uso do personaxe feminino para ilustrar a opresión de Irlanda. Durante os séculos XIX e XX, unha das formas que tiña o nacionalismo irlandés de representar a súa terra foi o emprego dunha alegoría feminina en forma dunha moza e bela doncela virxinal. Esta práctica
deriva dun xénero poético irlandés chamado “aisling” que apareceu no
141
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 142
S. XVII, pero que foi amplamente desenvolvido durante o XVIII. Este tipo de composición ten unha fórmula fixa baseada no seguinte argumento: un poeta ou bardo, no seu camiño cara a algún lugar, atópase cunha
bela doncela aflixida por algún tipo de mal e do que espera ser consolada. A dama personificaba o desexo de Irlanda de ser rescatada dos invasores ingleses que os oprimían.
Thomas Kinsella traduciu un dos máis famosos poemas “aisling”, cuxo autor, Aogan Ou Rathaille, foi un poeta de principios do S. XVIII. Nesta obra, o trobador atopa a unha muller con poderes sobrenaturais que
espera a chegada dun rei exiliado que debe regresar a rescatala:
Pain, disaster, downfall, sorrow, and loss!
Our mild, bright, delicate, loving, fresh-lipped girl!
With one of that black, horned, foreign, hate-crested crew
And non remedy near till our lions return from the sexa!
(González 77)
[¡Dor, desastre, ruína, infortunio e perdición!
¡A nosa apacíbel, resplandecente, delicada, amada e sensual moza!
¡Rodeada desa negra, astada, estranxeira, odiada tripulación
E sen remedio próximo até que os nosos leóns regresen do mar!]
A relación entre esta composición do S. XVIII e os mitos celtas é evidente. Nese período, Irlanda deixou de ter un rei nativo e a personificación da nación perdeu a forza e a decisión de heroínas como Grania e
Maeve. Muller e nación aínda se identifican pero, agora, a situación de
sometemento do país reflíctese en personaxes femininos pasivos fronte
aos seus inimigos.
A dependencia política de Irlanda durante o S .XIX acentúa a importancia do xénero “aisling” como un medio para reclamar, aínda que de
forma velada, o seu desexo de independencia da metrópole.
Entre as composicións poéticas desta época debemos resaltar o poema de James Clarence Mangan, Dark Rosaleen, un dos nomes máis
frecuentemente usados para referirse a Irlanda na literatura nacionalista. Este traballo é un claro expoñente do modelo asiling, que está baseado nunha versión previa titulada Roisin Dubh ou Little Black Rose, nitidamente inspirado nas heroínas dos ciclos mitolóxicos. As diferenzas
entre Rosaleen e un dos mellores exemplos de heroína celta, a raíña
Maeve, son significativas: mentres a primeira esperará a que os acontecementos sucedan, a segunda toma a iniciativa e emprende a acción.
142
7/3/08
09:50
Página 143
As representacións alegóricas da nación están influídas por modelos
de castidade e pasividade, de acordo coa idea dunha nación pura, libre
de influencias estranxeiras que puidesen corromper a esencia irlandesa.
James Clarence Mangan foi un dos pais do Irish Celtic Revival, un
movemento que naceu como oposición á industrialización e secularización propostas por Inglaterra. Un dos seus primeiros propósitos foi crear, como xa se viu en capítulos anteriores deste texto, unha identidade
nacional independente baseada no emprego da súa mitoloxía celta.
W.B. Yeats foi, xunto con Synge e Lady Gregory, un dos autores máis
destacados no uso de mitos femininos para representar a nación irlandesa. Cathleen nin Houlihan é a obra máis famosa de Yeats pola identificación entre muller e nación (Irlanda), na que se observa como a xente
será capaz de morrer tanto pola muller como por conseguir a liberdade.
Outros exemplos de mulleres que necesitaron ser rescatadas das mans
dos seus opresores xa as vimos: a nosa protagonista principal, Deirdre,
e as súas versións posteriores, Grania e Devorgilla.
Padraic Pearse (1879-1916) developed even further this allegory
identifying Ireland like a mother in the character of Shan Van Vocht, personification of Ireland directly derived from the Poor Old Hag/Woman or
Cailleach Bheur. Pearse’s woman is non longer a beautiful young maiden, but a mother of nationalists who will obtain her freedom only with
the spilling of blood and the sacrifice of her own descendants as we can
see in the poem ‘I am Ireland’.
Padraic Pearse (1879-1916) levou aínda máis lonxe esta alegoría ao
identificar a Irlanda cunha nai no personaxe de Shan Van Vocht, personificación de Irlanda derivada directamente da Pobre Vella Feiticeira ou
Cailleach Bheur. A muller de Pearse non é unha moza e bela doncela,
senón unha nai de nacionalistas que obterá a súa liberdade só mediante o derramamento de sangue e o sacrificio dos seus propios descendentes, como podemos ver no poema ‘I am Ireland’.
I am Ireland:
I am older than the Old Woman of Beare.
Great my glory:
I that bore Cuchulainn the valiant.
Great my shame:
My own children that sold their mother.
I am Ireland:
I am lonelier than the Old Woman of Beare. (85)
143
VII. Raiñas de Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 144
[Eu son Irlanda:
Son máis vella que a Anciá Señora de Beare
Grande é a miña gloria:
Eu, que dei a luz a Cuchulainn o valente.
Grande é a miña pena:
Os meus propios fillos que venderon á súa nai.
Eu son Irlanda:
Estou máis soa que a Anciá Señora de Beare]
Yeats e Pearse non foron os únicos que usaron o mito da Nai Irlanda
para ensalzar as glorias nacionais. Algúns escritores posteriores, como
Seamus Heaney, utilizaron tamén o símil da musa nacional, feminina e
débil esperando ao seu salvador/opresor:
Act of Union
To night, a first movement, a pulse,
As if the rain in bog land gathered head
To slip and flood: a bog-burst,
A gash breaking open the ferny bed.
Your back is a firm line of eastern coast
And arms and legs are thrown
Beyond your gradual hills. I caress
The heaving province where our past has grown.
I am the tall kingdom over your shoulder
That you would neither cajole nor ignore.
Conquest is a lie. I grow older
Conceding your half-independent shore
Within whose boarders now my legacy
Culminates inexorably.
And I am still imperially
Male, leaving you with pain,
The rending process in the colony,
The battering ram, the boom burst from within.
The act sprouted an obstinate fifth column
Whose stance is growing unilateral.
His heart beneath your heart is a war drum
Mustering force. His parasitical
And ignorant little fists already
Beat at your borders and I know they’re cocked
144
7/3/08
09:50
Página 145
At me across the water. Non treaty
I foresee will salve completely your tracked
And stretch marked body, the big pain
That leaves you raw, like opened ground, again
(Heaney 98-101)
[Acta de Unión
Esta noite, un primeiro movemento, un latexo,
Tal como se a acumulada choiva nos pantanos
Fixérase inundación e corga: o pantano rebenta,
Un corte crébase abre o leito de fento.
As túas costas é un contorno definido de costa de levante
Alén os teus outeiros balizados. Acariño
Esta provincia palpitante onde o noso pasado fíxose adulto.
Eu son o reino grande que o teu ombreiro excede,
Ao que non has de afagar nin tampouco ignorar.
A conquista é mentira. Envellezo
Tolerando a túa costa, independente só a medias,
Dentro de cuxos límites agora o meu patrimonio
Culmina inexorábel.
E eu son imperialmente
Macho, que a ti che deixa o sufrimento,
O proceso esgazador da colonia,
O ariete, a barreira que estala desde dentro.
O acto retornou nunha pertinaz quinta columna
Cuxa postura crece unilateralmente.
Baixo o teu corazón o seu corazón é un tambor de guerra.
Chamando á asemblea da forza. Xa os seus parasitos
Ignorantes e raquíticos puños
Golpearon as túas fronteiras e cara a min sei que apuntan
Desde a outra ribeira. Non prevexo tratado
Que alivie por completo a túa aldraxe
E traballado corpo, a enorme dor
Que, como o campo aberto, unha vez máis che deixa descarnada.]
(Ardanaz 99-101)
No poema de Heaney, Inglaterra encarna o papel masculino que fala
coa feminina Irlanda. Inglaterra abandona a Irlanda para que esta loite
contra as sementes da violencia que a primeira colocara alí primeiro. O
narrador do poema é un macho inglés que está oprimindo fisicamente á
feminina e inferior Irlanda:
145
VII. Raiñas de Irlanda
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 146
“I am the tall kingdom over your shoulder (...)”.
[Eu son o reino grande que o teu ombreiro excede, (...)]
“(...)And I am still imperially
Male, leaving you with pain, (...)”
[E eu son imperialmente
Macho, que a ti te deixa o sufrimento,(...)]
Nun plano metafórico parecería que Inglaterra abusou de Irlanda, á
cal se compara cunha muller embarazada, pero que non desexa o fillo
que espera, porque é froito da dor.
“The act sprouted an obstinate fifth column
Whose stance is growing unilateral.”
[O acto retornou nunha pertinaz quinta columna
Cuxa postura crece unilateralmente.]
(...)
“His parasitical
And ignorant little fists already
Beat at your borders and I know they’re cocked
At me across the water.”
[Ignorantes e raquíticos puños
Golpearon as túas fronteiras e cara a min sei que apuntan
Desde a outra ribeira.]
Descríbese ao metafórico bebé como á ‘fith column’ (quinta columna), un inimigo que está na súa mesma terra, é dicir, son os protestantes tan odiados polos católicos.
“Non treaty I foresee will salve completely your tracked
And stretch marked body,” (...)
[Non prevexo tratado
Que alivie por completo a túa aldraxe
E traballado corpo, (...)]
Heaney móstrase claramente pesimista, xa que non ve solución á
loita, polo menos non unha solución política. Unha vez máis o corpo da
muller aparece marcado e danado pola dor e sufrimento.
146
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 147
Conclusión
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 148
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 149
Conclusión
primeira vez que lin a historia de Deirdre ou The Fate
of the sons of Usnach descoñecía o alcance que a
obra ten na literatura internacional. Pensei simplemente que se trataba dunha desas antigas e románticas
lendas tradicionais que se manteñen por formar parte
da cultura dun pobo. Así e todo, decidín facela obxecto central do meu
estudo ao darme conta de que aínda que a maioría da información
que posuía pertencía aos autores que participaron no The Irish Literary Revival, (Renacemento Literario Irlandés), é dicir Yeats, Lady Gregory, Synge, James Stephens, entre outros, a influencia desta traxedia
remóntase a épocas moi antigas e aínda permanece viva en moitas
obras posteriores.
Descoñecemos cal puido ser a orixe da lenda, pero se manuscritos
tan antigos como Book of Leinster (S.XII) ou The Yellow Book of Lecan (S.XIV), xa recollen nas súas páxinas a dramática historia dos
dous amantes, podemos asumir que xa formaba parte entón da tradición oral. Desde o momento en que foi escrita, a difusión da mesma
non cesou e como vimos alcanzou todo tipo de expresións.
Neste traballo de investigación só vimos algúns dos autores máis
representativos desde o S. XVIII ao XX, que se interesaron pola historia e escribiron a súa propia tradución ou versión da mesma. Pero, por
suposto, hai moitos máis que non apareceron nestas páxinas, mais os
traballos tamén merecen consideración. As traducións que realizaron
Theophilus O’Flanagan, Eugene O’Curry, Thomas Stott, Thomas Kinsella e A.H.Leahy, ou as edicións que Geoffrey Keating, Robert Atkison
e Padraic Colum publicaron, son esenciais e só un pequeno exemplo
dalgúns dos eruditos máis representativos cuxas investigacións sobre
Deirdre ou The Fate of the sons of Usnach , necesitarían un estudo
149
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 150
aparte. Non obstante, preferín investigar e dedicarme a aqueles autores que axudaron a reavivar o sentimento da ‘identidade irlandesa’
cando era máis necesario, e o grupo do Abbey Theatre é o mellor
exemplo, polo duro labor que realizaron, os éxitos alcanzados e a repercusión das súas representacións.
É sorprendente observar como autores de todas as orixes e relixións se sentiron cativados por estas lendas e mitos celtas e esquecendo as súas diferenzas xuntaron esforzos para restaurar a literatura
irlandesa. Pódese dicir que o exemplo máis representativo desta situación foi Douglas Hyde que, protestante de nacemento, estudou a cultura nativa e protexeu a causa irlandesa debido ao seu interese na antiga cultura do seu país. Deuse conta de que perder o idioma irlandés
significaba perder a súa cultura tamén, por iso dedicouse a promover o
seu renacemento. Poderiamos dicir que Douglas Hyde xunto con G. W.
Russell, contribuíron dun xeito máis político ca literario neste movemento cultural, porque a súa actividade política asegurou a continuidade dunha política nacional preocupada polas raíces e idioma irlandeses.
De todos os xeitos, eles xa plantaran as sementes do interese pola
cultura irlandesa noutros moitos escritores, que seguirían o seu camiño e contribuirían a esta restauración de xeitos diversos, como vimos
ao longo deste traballo.
Durante eses anos apareceron todo tipo de movementos coa esperanza de concienciar á poboación de que eran herdeiros dunha civilización ancestral que merecía a pena conservar: en 1887 fundouse
‘Society for the Preservation of the Irish Language’; Yeats inaugurou
‘National Literary Society’ en 1892 e a ‘Irish National Dramatic Society’
en 1902; Douglas Hyde fundou a ‘Gaelic League’ en 1893 co desexo
de preservar a lingua celta; en 1897 Yeats, Lady Gregory e Edward
Martyn concibiron a idea de crear o ‘Irish Literary Theatre’. As sementes empezaban a dar o seu froito.
Este grupo de literatos dirixiría o chamado ‘Irish Literary Renaissance’, onde se reunían persoas con moi distintas bagaxes culturais.
Algúns eran expertos no tema, por exemplo Samuel Ferguson, quen
estudou non só o idioma irlandés, senón tamén a cultura, arqueoloxía,
arte e historia, ou J. M. Synge que estudaría a cultura bretoa, o irlandés antigo e a civilización celta. Por outra banda, moitos outros se animaron a tomar parte no movemento debido ao interese que as lendas
e historias espertaron neles ao escoitalas narrar na súa nenez. E así,
Lady Gregory destaca por ser unha das persoas máis polifacéticas
150
7/3/08
09:50
Página 151
deste movemento cultural e literario: recompiladora de folclore, de versións de historias heroicas irlandesas, narradora de historias Kiltartan,
ademais de ser directora teatral e autora. Estes só son algúns exemplos de como a casualidade ou o destino reuniu a todos estes autores
cun obxectivo común: devolver a Irlanda o seu espléndido pasado.
Pero a influencia de Deirdre non chegou unicamente ao mundo da
literatura, tamén tivo expresión no terreo musical, por exemplo, cando
T.W. Rolleston compuxo unha opera chamada Deirdre en 1897, antes
de escribir Myths and Legends of the Celtic Race en 1911. E mesmo,
é posíbel escoitar un “aire” que se cre é un dos primeiros cantos aisling , que Deirdre adoitaba cantar, segundo se pode ler no Book of
Leinster , nunha curiosa páxina web chamada Ancient Anonymous
Airs1.
A importancia que a transmisión oral tivo na recuperación e posterior desenvolvemento do folclore irlandés foi tan importante que grazas
a esa tradición, a maioría destas historias puideron ser recollidas para
a súa publicación e non se perderon no tempo, para que hoxe en día
podamos gozar delas.
Un exemplo de como a historia de Deirdre chegou a outros ámbitos
da vida, atopámolo na nomenclatura topográfica da zona rural de Escocia, onde aínda existen varios Dun Deirdres, (dun= pequeno montículo ou outeiro). Un destaca no val de Nevis, preto de Fortwilliam e outro ocupa o cume dunha enorme roca sobre o Loch Ayrshire no condado de Inverness. Pero a pegada máis notábel é o gran lago que se atopa na zona oriental do val Caledonian, o Loch Ness. Segundo o antigo
Statistical Account (Informe Estatístico) de Inverness o nome do lago
provén dalgún personaxe mítico entre os celtas; crese que a persoa
era Naos (Naoise, Naisi). O lago Naos xace debaixo, e sobre el pendurada encóntrase a torre de Deirdre.
Se os lugares levan os nomes da famosa parella ou a historia está
baseada en lugares xa existentes é algo que non se pode asegurar,
pero o que resulta evidente é que esta lenda é unha das máis coñecidas da literatura irlandesa e escocesa.
1
Ancient Anonymous Airs, 7 xaneiro 2003, <http://perso.club-internet.fr/pybertra/ce-
ol/tunes.htm>
151
Conclusión
00. DEIRDRE GAL
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 152
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 153
Bibliografía
Dicionarios
BERRESFORD ELLIS, PETER. A Dictionary of Irish Mythology. London:
Constable and Company Limited, 1987.
BONNEFOY, IVES. Diccionario de las mitologías: Las mitologías de Europa. Vol. 4.París: Ensayos y Destino, 1981.
SAINERO, RAMÓN. Diccionario Akal de la mitología celta.
Obras sobre Manuscritos.
BEST, R. I. and M. A. O’BRIEN, ed. The Book of Leinster. Dublin: Dublin
Institute for Advanced Studies, 1967.
—— ed. Lebor na hUidre: Book of the Dun Cow. Dublin: Dublin Institute
for Advanced Studies, 1929.
SAINERO, RAMÓN, trad. Leabhar Ghabhala: El Libro de las Invasiones.
Barcelona: Akal, 1988.
STEWART MACALLISTER, R. A., ed. Lebor Gabála Érenn: The Book
of the Taking of Ireland. Dublin: Educational Company of Ireland,
Ltd., 1939.
Libros base
CHILDS, PETER. The 20th Century in Poetry. London: Routledge, 1999.
CRAIK, T. W., ed. The Revels History of Drama in English. Vol. 7. Methuen & Co. Ltd, London, 1978.
CUSACK, C.F. The Illustrated History of Ireland. From early times
400AD– 1800AD. Dublin: The Mansfield Publishing Co., 1986.
D’ARBOIS DE JUBAINVILLE, H. El ciclo Mitológico Irlandés y la Mitología Céltica. Barcelona: Visión Libros, S. L., 1981.
DEANE, S. A Short History of Irish Literature. London: Hutchinson,
1986.
153
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 154
DODSWORTH, MARTIN., ed. The Penguin History of Literature: The
20th Century. Penguin Books, Ltd., 1994.
FLOWER, ROBIN. The Irish Tradition. Dublin: Oxford University Press,
1994.
GANTZ, J. Early Myths and Sagas. Suffolk: Penguin Books, 1981.
GILLIE, CHRISTOPHER. Movements in English Literature. Great
Britain: CUP, 1975.
HOAGLAND, KATHLEEN. 1000 years of Irish Poetry. Connecticut: Devin-Adain Company, 1975.
HYDE, DOUGLAS. A Literary History of Ireland. London: Ernest Benn
Limited, 1899.
INNES, CHRISTOPHER. Modern British Drama 1890-1900. Cambridge
University Press, 1992.
KEATING, GEOFFREY. The History of Ireland . Vol. 2. London: Irish
Texts Society, 1908.
KEE, R. Ireland: A History. London: Abacus Editions, 1982.
KINSELLA, Thomas, ed. The New Oxford Book of Irish Verse. New
York: OUP, 1989.
MAC BETH, G., ed. The Penguin Book of Victorian Verse. Great Britain:
Penguin Books, 1975.
MACCANA, P. Celtic Mythology. London: Newnes Books, 1982.
MC HUGH, Roger and Maurice Harmon. Short History of Anglo-Irish Literature. Dublin: Wolfhound Press, 1982.
MEYER, KUNO. Selections from Ancient Irish Poetry . Great Britain:
Constable and Company, Ltd., 1959.
NICOLL, ALLARDYCE. English Drama 1900-1930: The beginnings of
the Modern Period. Great Britain: CUP, 1973.
O’BEIRNE, J. Breve Historia de Irlanda. Méjico: Fondo de Cultura Económica, 1983.
PERKINS, DAVID. A History of Modern Poetry . U.S.A.: The Belknap
Press of Harvard University Press, 1987.
ROLLESTON, T. W. Myths and Legends. London: Studio Editions, 1986
SAINERO, RAMÓN. La Literatura Anglo-Irlandesa y sus orígenes. Madrid: Akal, 1994.
—— Lenguas y Literaturas Celtas. Origen y Evolución. Madrid: UNED,
1994.
—— Leyendas Celtas., Madrid: Akal, 1998.
—— Los Grandes Mitos Celtas y su influencia en la Literatura. Barcelona: Edicomunicación S.A., 1998.
—— Sagas Celtas Primitivas. Madrid: Akal, 1993.
154
7/3/08
09:50
Página 155
SQUIRE, C. Celtic Myth And Legend. London: Newcastle Publishing
Co., 1975.
SHARP, E. A. and J. MATTHAY, ed. Lyra Celtica. Edinburgh: John Grant,
1924.
VANCE, NORMAN. Irish Literature: A social History. Dublin: Four Courts
Press Ltd, 1999.
WELCH, R. ed. The Oxford Companion to Irish Literature. Oxford: Oxford University Press, 2001.
Crítica literaria
ALBRIGHT, D. Quantum Poetics: Yeats, Pound, Elliot and the Science
of Modernism. Great Britain: Cambridge University Press, 1997.
BENSON, EUGENE. J.M. Synge.London: Macmillan Modern Dramatists, 1982.
BLOOM, HAROLD. Yeats. Oxford: Oxford University Press, 1970.
ELLMANN, RICHARD. Yeats. The Man and the Masks. Oxford: Oxford
University Press, 1979.
FINNERAN, R. J. ed. W. B. Yeats. The Poem. Hong Kong: MacMillan
London, 1983.
GONZALEZ ARIAS, L. M. “Otra Irlanda: La estética Postnacionalista de
poetas y artistas irlandesas contemporáneas”. Universidad de
Oviedo, 2000.
GREGORY, LADY AUGUSTA. Our Irish Theatre. Great Britain: Colin
Smythe, Gerrards Cross, 1972.
HARWOOD, R., traductor. Perceval, or the Story of the Grail: Chretien
de Troyes. New York: Pergamon Press, 1983.
LARRISSY, E., ed. W. B. Yeats. Great Britain: Oxford University Press,
1997.
LAWLOR, J., ed. Crisis in English Poetry. London: Hutchinson University
Library, 1967.
MONAGAN, P. The Book of Goddesses and Heroines. New York: Dutton, 1981.
REYNOLDS, CORINA. J. Teatro Irlandés: W. B. Yeats, J. M. Synge y
Sean O’Casey. Madrid: Editorial Nacional, 1983.
SAINERO, RAMÓN. Lorca y Synge: ¿Un mundo maldito?. Madrid:
UCM, 1983.
SIDNELL, MICHAEL. J. Yeats’s Poetry and Poetics. London: MacMillan
Press Ltd, 1996.
STOCK, A. G. W. B. Yeats: His poetry and thought. Cambridge: Cambridge University Press, 1964.
155
Bibliografía
00. DEIRDRE GAL
Deirdre: A orixe celta da traxedia amorosa
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 156
TRATNER, MICHAEL. Modernism and Mass Politics. Joyce, Woolf,
Eliot, Yeats. California: Stanford University Press, 1995.
UNTERECKER, JOHN., ed. Yeats. A Collection of Critical Essays. New
Jersey: Prentice Hall, 1982.
VON OBERG, Ellihart and Gottfried Von Strassburg. Tristán e Isolda.
Madrid: Siruela, 2001.
WELCH, R., ed. Changing States: Transformations in Modern Irish Writing. London: Routledge, 1993.
YEATS, W. B. Autobiographies. Hong Kong: The Macmillan Press Ltd.,
1955.
Obras literarias
ARDANAZ, MARGARITA. Seamus Heaney. Norte. (North) Madrid: Poesía Heperión 205, 1992.
FERGUSON, SAMUEL. Lays of the Red Branch. Dublin: The New Irish
Library, 1897.
GREGORY, LADY AUGUSTA. The Kiltartan Poetry History & Wonder
Books. London:Colin Smythe, 1971.
—— Gods and Fighting Men. Great Britain: Colin Smythe, Gerrards
Cross, 1904.
—— Irish Folk History Plays. London: Putnam, 1912.
—— Selected Plays. London: Putnam, 1962.
HEANEY, SEAMUS. New Selected Poems 1966-1987. London: Faber
and Faber, 1995.
HYDE, DOUGLAS. Contes Gaéliques. Mónaco: Editions du Rocher,
1995.
—— Selected Plays. Washington: The Catholic University of America
Press, 1991.
SYNGE, J.M. Collected Works (Plays II). London: Oxford University
Press, 1968.
—— The Playboy of the Western World and other Plays. Glasgow: Oxford University Press, 1995.
—— J.M. Synge Plays: Poems and Prose. London: Everyman’s Library,
1972.
STEPHENS, J. Deirdre. London: Macmillan and Co., Ltd., 1934.
Páxinas web
“Ancient Anonymous Airs”. 7 Enero 2003. <http://perso.clubinternet.fr/pybertra/ceol/tunes.htm>
“Book of Leinster: The Exile of the Sons of Uisliu”. Dublin. Trinity College
Lib. 7 Mayo 2003. <http.//naoise.c.oka-pu.ac.jp/12.pdf>
156
7/3/08
09:50
Página 157
“Deirdre or, The Exile of the Sons of Usnech”. Book of Leinster. 7 Febrero 2003. <http.//www.geocities.com/branwaedd/usnech.html>
Del Collo, S. “Yeats, Fergus(on), O’Grady, and Deirdre”. 16 Mayo 2002
<http.//www.clemson.edu/cach/Ireland%20PDFS/158 Delcollo.pdf.>
“Encyclopedia of the Celts: D’Aulnoy-Dywel”. 6 Mayo 2002.
<http.//www.celticgrounds.com/chapters/encyclopedia/d.html>
Gregory, Lady Augusta. “Fate of the Sons of Usnach”. 6 Mayo 2002.
<http.//www.sacred-texts.com/neu/cuch/lgc07.html>
Gods and Fighting Men . 31 Marzo 2003. <http.//www.blackmask.
com/books28c/godsfighting.htm>
Hyde, Douglas. “The Three Sorrows of Story-Telling” 15 Mayo 2003.
<http.//naoise.c.oka-pu.ac.jp/Hyde.1895.rtf>
Leahy, A. H. “Heroic Romances of Ireland”. Vol.1. 2 vols. November February 2000. 17 Enero 2003. http.//www.sacred-texts<.com/
neu/hroi/hroiv1.htm>
Mac Pherson,J. “James MacPherson’s Ossian: (Lathmon, etc.)” 17 April
2002. <http.//solomonspalding.com/SRP/Ossian/ MacPhr04.htm>
National Librar y of Scotland. Edinburgh. 12 Abril 2003.
<http.//www.nls.uk>
Russell, George William. Collected Poems. “The Twilight of Earth”. 25
Mayo 2003. <http.//www.bartleby.com/45/127.html>
“An Irish Face”. 25 Mayo 2003. <http.//www.bar tleby.com/253/
127.html>
“The Earth”. 25 Mayo 2003. <http.//www.bartleby.com/253/45.html>
“Táin Bó Cuailnge. The Cattle raid of Cooley. The Curse of Macha”. 23
Julio 2003. <http.//www. legendarytours.com/tain.html>
“Yeats Society Sligo W.B. Yeats”. 17 Marzo 2002. <http://www. yeats-sligo.com/html/wbyeats/influences.html>
157
Bibliografía
00. DEIRDRE GAL
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 158
.
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 159
Índice
Agradecementos......................................................................................................7
Prólogo.....................................................................................................................9
Introdución .............................................................................................................15
PARTE I
1. Orixes da Literatura en Irlanda..........................................................................19
1.1. Antecedentes Gaélicos............................................................................. 19
1.2. Primeiros escritos Irlandeses ....................................................................23
1.3. Os Ciclos principais ...................................................................................27
1.3.1. O Ciclo Mitolóxico...........................................................................28
1.3.2. O Ciclo do Ulster ou da Rama Vermella ........................................32
1.3.3. O Ciclo dos Fianna .........................................................................37
1.3.4. O Ciclo Heroico ..............................................................................40
PARTE II
2. Fontes manuscritas sobre a lenda de Deirdre ................................................. 45
2.1. Book of the Dun Cow.................................................................................46
2.2. Book of Leinster.........................................................................................46
2.3. Yellow Book of Lecan ................................................................................57
2.4. O manuscrito Glenmasan..........................................................................58
2.5. Manuscrito do Museo de Belfast ...............................................................59
3. A Lenda de Deirdre............................................................................................61
4. Traballos Escoceses e Irlandeses sobre Deirdre ..............................................67
4.1. ‘Dar-Thula’ (The Poems of Ossian), de James MacPherson ....................67
4.2. ‘Deirdre’, ‘Lays of the Red Branch’, de Samuel Ferguson .........................74
4.3. ‘Deirdre’ (The Three Sorrows of Story-Telling), de Douglas Hyde.............84
4.4. Collected Poems, de A.E............................................................................92
00. DEIRDRE GAL
7/3/08
09:50
Página 160
4.5. ‘Fate of the Sons of Usnach’ (Cuchulain of Muirthemne),
de Lady Gregory........................................................................................94
4.6 ‘Deirdre’s Lament for the Sons of Usnach’ (The Kiltartan
Poetry History & Wonder Books) ,de Lady Gregory ...............................100
4.7. ‘Deirdre’, de W.B. Yeats ...........................................................................100
4.8. ‘Deirdre of the Sorrows’, de J.M. Synge..................................................105
4.9. ‘Deirdre’, de James Stephens .................................................................112
PARTE III
5. Influencia da lenda de Deirdre na literatura posterior .....................................121
6. Outras lendas sobre mulleres......................................................................... 127
6.1. Maeve ......................................................................................................129
6.2. Grania ......................................................................................................132
6.3. Devorgilla. ................................................................................................137
7. Raiñas de Irlanda. ...........................................................................................141
Conclusión ........................................................................................................149
Bibliografía .........................................................................................................153