afxazeTis avtonomiuri respublikis ganaTlebisa da kulturis saministro
Transcrição
afxazeTis avtonomiuri respublikis ganaTlebisa da kulturis saministro
afxazeTis avtonomiuri respublikis ganaTlebisa da kulturis saministro F(CYSN~B FDNJYJVN~ HTCGE<KBRF FQFHTB> FREKMNEHTB FVBYBCNHHF redaqtorebi salome baxia-oqruaSvili istoriis mecnierebaTa doqtori merab Cuxua filologiis mecnierebaTa doqtori Targmani irma osia dizaini da dakabadoneba Tamaz abaSiZe Fhtlfrnjhw`f CFKJVT <F{BF-J^HEFIDBKB f0jehs[n` 0qffhflshhf6`f fljrnjh VTHF< XE{EF fabkjkjubfn` 0qffhflshhf6`f fljrnjh Fbfuf8 BHVF JCBF Flbpfbyth _ fb6`shi`f8 )FVFP F<FIBOT nugzar anTelava afxazuri miTebi da ritualebi YEUPFH FY)TKFDF F(CEF FVBA^~TB> FQFC^~TB l. buTba. seriidan `afxazuri miTebi da legendebi~ K. <s0`,f. “F9cef fvba6`tb> fktutylf6`tb” fcthbf f7ysn` avtorisagan winamdebare wigni afxazi xalxis miToSemoqmedebisa da ritualuri praqtikis mokrZalebuli nawilis saleqsikono aRweris cdas warmoadgens. misi mizania, qarTvel (da aramarto qarTvel) mkiTxvels gaacnos afxazTa sulieri kultura, msoflmxedvelobrivi mrwamsi, maT mier Seqmnili miTologiuri saxeebi da siuJetebi, xalxuri rwmena–warmodgenebi da wes– Cveulebebi, romlebic arcTu iSviaTad Sesabamis qarTul monacemebTan genetikur naTesaobas avlenen. es arc aris gasakviri, radgan es ori xalxi uxsovari droidan (yovel SemTxvevaSi, sul mcire ori aTasi welia) gverdigverd saxlobs. Tamamad SeiZleba iTqvas, rom erTian sociokulturul sivrceSi xangrZlivi Tanacxovrebis manZilze Camoyalibebul qarTul– afxazur sociokulturul erTobas safuZvlad edo eTnikur faseulobaTa ormxrivi infiltraciis Sedegad warmoqmnili kulturis erTgvarovani paradigmebi, identuri Rirebulebebi. wignis gacnobis Semdeg Tuki am azrs mkiTxvelic gaiziarebs, CavTvli, rom dro uqmad ar damikargavs. wignSi gamoyenebuli ilustraciebi Sesrulebulia cnobili afxazi da qarTveli mxatvrebis mier. am reproduqciebis mniSvnelovani nawili specialurad winamdebare gamocemisTvis Seiqmna da qveyndeba pirvelad. FDNJH B&YSN~ Fhb fi`7`s f9ceff ;`kfh> hvbafyqfv0f6`tb> hqfcv8f9ufhf6`tb bffhrmf=e [e0fr> f;`fh fyqfv0f f9imfufhf feg. Eb vpspc bfvjeg f6sh0ef (f6sh0eff hsvfwfhf hfrev) f9[mf8w`f f9cef flje]fn`b frekmnehf hshlshhf> hleytb[ef9ihfn` [fqfhf> eh0 bimf6`lshuskfp fvban`b f[f=6`tb> fcbe;tn6`tb> fvbkf0n`b hlbyn`-fu`ffyfufhtb> fqfcn` - ys7`ufhf6`tb> lshhf6`f hskf> eh0 bvfzsvref f6sh0ef bpffbu`je futytnbrfn`b fbefhf hs,;mjeg. Eb efvfi`f b,fn`sv> bp,fypfh fh0 f8vbkf0 yf[myfn` ff[sc (bf]]`jpfh> ptums htb]f bvfze 8ysp6m is6`cf) hufy6`f tbdfqfys tbwsy[jy. {fqfqfc bf]`fh 7fkjbn> tbpfre fcjwbjrekmnehfn` 6`s9ishf f7ys byfuofp fbwsy[fhf ffv0f f,;mfhf bimf6`uskfp f6sh0ef-f9cef fcjwbjrekmnehfn` frhf bimfu`s0ys bfvjeg ftnybrfn` frsh bf9cje f8ufyrn`b fbyabknhfwbf fkqi`fkf bimf6`uskfp frekmnehf tbptb9ie fgfhflbuvf6`f> tb9ie f]hfrshf6`f. Fi`7`s flshhf ffvsim0f[m> f,fc tb9i b7je fu`ffyfufhf f9[mf8ums bpw`shqsh> bcs9[mfojbn ffv0f ,fif byscsv[bn ]`f. Fi`7`s bfyskfp fcf[mf0fhf6`f twlshe f9cetb> f6`sh0etb fcf[mf0s[8w`f bhn`eg. Fh0 fcf[mfhrshfn`b fh=bfv0f6`f htb]fhfr zslfkf fhb fi`7`s fps bf9qfy> hf9[mfof brms9[meg. e. qavSbaia. `aTlar Copa~ T. ^fdi,fbf. “F0kfh Xjgf” a F adami da anami _ dedamiwaze gaCenili FLFVB> FYFVB _ flumsk f7ys pirveli adamianebi (col-qmari) afxazur hf9[mfof b6`kfp feff ([fqtb9]`scb) f9ceff etiologiur gadmocemaTa mixedviT. col- htnbjkjubfn`b lshhf6`f byhs6`sh9iys> qmars sami vaJi SeeZina, da, radgan im [fqtb-9]`scb [8sr fzreyw`f h[skqbn> uxsovar droSi saWmeli jer kidev ar ec7fyn`b ffv0fps fafn` s7fvpn> h[skq iyo, Svilebs haeriT kvebavdnen. erTxelac f]fef h=fhqjy. _yfr pys f8c0ff Flfv eSmakma adams wiTeli vaSli misca. q`f7f9imsr bb0bn. Fq`f pafp Flfv bvaSlnaWamma adamma Caisvara. ufrosma b7mimbn. Bzrsy tb]f,w`f hf, fc tb9i Svilebma aseT mdgomareobaSi myofi mama rom ixiles, izizRes da gareT gavardnen; lfysh,f> l[`svufimfys fl`f[ms bl`skqbn> mxolod umcrosma dabana igi. adamma fzrey tbq,s eb lbq`q`tbn. Flfv bzrsy ufrosi vaJebi dawyevla,Sroma ar mogakloT tb]f,w`f bi`bbn> \mf,ff i`subvs;mffbn RmerTmao, xolo umcrosi daloca, jafa fyw`f ]`f> fbq,s lbys]`tbn> \mf,ff e[ffy numc genaxos, Tavi ise gerCinoso. ase rom, bev,fref e[s e,fkffbn ]`f. E,hb f7ysn` f\ bevris mSromeli adamianebi adamis ufrosi mf,ff hfw`fys bp,j feff Flfv b[skq tb] vaJebis STamomavlebi arian, ujafod Tavis f,w`f hsim0hf hjeg> ,pf,ffkf by[j> fbq,s marCenelni _ umcrosisa. bjeg. _ narTul gadmocemaTa epizoduri personaJi, erT-erTi uxucesi narTi, romlis movaleobaa Seenacvlos narTebis sagmiro saqmeebze moyoliT daRlil naSbaTayvas (ix. `naSbaTayva~). rogorc Cans, igi, naSbaTayvas Semdeg, narTebis warsulis Cinebuli mcodnea. F)KFUMS&~F _ Yfh0ff h]`fv0fn` [f=eg> Yfh0ff hsim0hf bf;`oje hefo`s> eb lb9cf[efy Yfim,f0f7`f> Yfh0ff b7fhqjp fash[fqfhf fb0f]`f8 (bu. Yfim,f0f7`f)> bpkf],j fkf> eb Yfim,f0f7`f bffvsim0f[m Yfh0ff hs9c0fpffhf lffhfof b,pbfys bplshep bfrey. aTlaguca _ narTul gadmocemaTa iSviaTi personaJi, menaxire, romelic narTebis dedis – saTanei-gvaSas `rCeuli~ da sasriyvas biologiuri mamaa (genitor). F)KFU~WF _ Yfh0ff h]`fv0fkf eb efvfi`f be,fif [f=sy> f[mxf> eb Yfh0ff hfy _ Cf0fytb U`fimf `kw`s,pf~> Cfchs7`f bf, u`frmf bfrey. aTlar Copa, eTlar Copa F)KFH XJGF> T)KFH XJGF _ Fqfc fyfuofhf ffpsh9ief> fhr`fifufn` fi`f> fusui`suw`f pi`e> fu`sui`su vf fqkf bfr`ief byfhsuojbn> [(bfhf e,fc f8sy6`tb> f;`u`fhb f7yums byfhsuojy> bfyfr`spffkfum> flsl fchtb> ffh8fhb> fhs[e fim[fim0htb> bfylsh[`sy]`efpb ffy> fxsvfpfhf6`f> zslfkf: aTlagiyva _ rituali da saweso saferxulo simRera, romelic mexnakravi adamianis, cxovelis an xis garSemo sruldeboda [icodnen aseve sacxovrebel Tu sameurneo nagebobebze, nebismier saganze mexis dacemisa da gvalvis SemTxvevaSi, ialaRebze saqonlis garekvisa da ukan mobrunebis Jams,zogierTi 8 afxazuri miTebi da ritualebi daavadebebis _ epileffuhfn`hf> f9cvfz[fhf> siis (krunCxvebis), gonf,sk[fqums;mhf ffy> wasvlis, gulSeRonebis f,;mseffn`b f9cdros. abJuis afxazebi eff f0kfh xjgf fi`f aTlar Copas mRerodnen h]`jy f,zs xsvfpfhf yvavilbatonebis mfarps[mxefp f9ffbv,fh veli RvTaebebis (ix. fgfne b6`qfhfps]. `a-xi zosxani~, `xania Flsl f[ms6ifp f0s9 Sqvaqva~) pativsacemad]. f7ys f6s0f ptums tbmexis dacemis adgilze mTeli sofeli Seipjy. Eh0 fw`f p[sh9fp kribeboda. isini mexfo`s vf f]fbefyr nakravi adamianis an bffr`hifys buskjy yfc cxovelis garSemo wres fqfc fkf fys7`fhtb> Sekravdnen da iwyebdnen fi`f]`fhtb bfkfujy saweso svlas da simRe8us9rys> frn`b fu`s9 ras or gundad. pirveli hs,;ms lshujy> `effb gundis moZaxilze `vai, eTlar~, meore pasu- ferxuli wminda xis garSemo (kviprosi. Zvw. 1000w) t0kfh~, f0fr 7fhqjy xobda _ `aiTar eTlar~, Fb,fhrshf fqkf 9imf fr`ifhf (Rbgh> f;`.fi6`. 1%%%i.) f8,fn`b fu`s9 `fb0Semdeg _ `eTlar fh t0kfh~, yfc `t0kfh Coupar~ _ `Coupar xjegfh~, `xjegfh t0kfh~, f,fc byfhsuojy. eTlar~ da a.S. (aris simReris teqstis sxva ( Fhb fi`f f;`f6`f lf-frsums s7jeg). B[`e variantebic). daWrilis an mkvdris garSemo ramdenime Semovlis Semdgom mexnakravs vf b9csp frshsyn` breijy yfc f0kfh xjgfh aTlar Copas simReriT maRla aswevdnen, fi`f ]`j flsl pscsp fef8s lsim0sh[efy or metramde simaRlis oTx boZze Semdgar 8vtnhfr f]hfrshf pvje 9imq`sr pofuskje ficarnagze _ aSvamqÁaTze daasvenebdnen da f/`s fi`sv6mf0> ef7f lffyhs;mefy [b9ciqve datovebdnen [gardacvlil adamians sp fef8s frsh fyqkfum fr`,f l0fhqjy> f[f mogvianebiT kuboSi Caasvenebdnen, magram b0s9 hs9cf[efvpn> b7fkfh 7fkjy fqkf f7ys adgils ar Seucvlidnen (SeiZleboda xeze Camokideba), vidre gvami ar gaixrwneboda. lfyryfh]jpums> f9cs,f8 f,ffhf bfkfuffyof. aseT SemTxvevaSi micvalebulis Zvlebs Ec7fy b9csp b,8f fysi`f0fhfn`b fqfc6`f Cveulebriv dakrZalvasTan dakavSirebuli hskf fysi` lfh0jy. F,fc hlshefy f9cseff yvela wesis dacviT daasaflavebdnen 2% n`b fi`sis6`cf fkfufv0f f7ysyof). F\ (ase icodnen afxazebma XX saukunis mf,f8w`f fpby hsvfvpn hs9cs bw`sefhtb> dasawyisamde). Wirisufals ekrZaleboda fu`sh8fhtb. Flsl fchf fvi f0ffw`fhf hps micvalebulis tirili da glova. mexis fviimfhfys bf9shqjy> hs9cs himjy> dacemis dRes ojaxi tabuirebul dRed iwesebda, uqmobda da saxlidan arafers f8ysvn`b frums l`skshujvpn. (bu`. `Fviimfhf~)]. gascemda (ix. `a-mSSara~)]. aiTari _ nayofierebisa da Sinauri cxovelebis mfarveli, farTo agraluri funqciebis mqone RvTaeba. samlocvelo teqstebis mixedviT, aiTari aris Svidsaxovani, Svidwilovani, mimarTaven sadidebliT: `o, aiTaro, Svido aiTaro, romelsac geqvemdebareba Svidi RvTaebrivi Zala...~ (misi wilebia: Jvabrani, jabrani, aliSkintiri, aCiSaSana, anafanaga, amza da FB)FH _ f[sh]fufhtb> f8yfn` f9cn`b f[skf9i8s> byfh0,ffe f6s0fy[fv8fn`b faeyrwbf6`f pvje 9ffbv,fheg. Fys]`fhfn`b f;`f6`f byhs6`shi`fys> Fb0fh ,s;m[f=sb> ,s;m[e0fr pvje bjeg> bfhf bf[m h[s lsh[jy b[mso fh]frshfps> `Ef> Fb0fh> ,;m-Fb0fh> efhf eyfgs fq7f b7jeg ,;m-9fbv,fh hsvx...~ (eb b[e0f6`f: ;`f,hfy> \mf,hfy> fksimrm- F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB amra). marTalia, mwyemsebi aiTarisTvis wlis nebismier dros loculobdnen da Txebsa da cxvrebs swiravdnen, magram yoveli afxazis ojaxi valdebuli iyo misi saxelobis locva anu `aiTarnihva~ didmarxvis pirvel orSabaTs aucileblad aResrulebia. saamdRisod xorcielis kviraSi specialurad momzadebuli saritualo comisgan acxobdnen mrgval an konusis formis kverebs (axuaJvebs), mzis, mTvaris da Camuris gamosaxulebis mcire zomis TiTo purs; amzadebdnen aseve lobiosa da WinWris SeWamads (am dRemde sakvebad vargisi balaxeulis Wama ikrZaleboda). saRamos, roca saqoneli Sin mobrundeboda, ojaxis ufrosi jer uzenaesis sadidebels ityoda (ix. `a-ncva~),Semdeg aiRebda sam kvers da aiTars mimarTavda: `o, aiTaro, Svido aiTaro, romelsac Svidi RvTaebrivi Zala gemorCileba da romelsac Svid sanTels ginTeben,Sen daifare Cveni saqoneli,gaamravle ise, rom TiToeuli Svidi kacis wil rZes iwvelebodes, baraqa mogveci!~ `aiTarnihvaSi~ garda sakuTvriv aiTarisa, aucileblad ilocebdnen mis daqvemdebarebaSi myof Svid RvTaebriv Zalaze (ix. `Jvabrani~, `jabrani~, `aliSkintiri~, `a-CiSaSana~, `a-nafanaga~, `a-mzanihva~, `a-mranihva~). erTi sityviT, iTarnihva~ aris farTo agraluri xasiaTis dResaswauli. RvTaeba aiTari yvela niSniT im funqciebis matarebelia,romlebic qarTuli da aramarto qarTuli (gansakuTrebiT evropis xalxebis) eTnografiuli masalebis mixedviT, wm. giorgisa da wm. Tevdores hqondaT. am wmindanebis darad aiTari aris saqonlis (ix. `Jvabrani~,`jabrani~),ZaRlebis (mglebis. ix. `aliSkintiri~), cxenebis (ix. `a-CiSaSana~) da mosavlis (ix. `a-nafanaga~) mfarveli RvTaeba. wm. giorgi, wm. Tevdore da aiTari astraluri kalendris erTi ciklis Semkvrelebi arian. maTi saxelobis dReebs ukavSirdeba pleadebis gauCinarebagamoCena. amitom SemTxveviTi araa, rom aiTaris, rogorc imavdroulad astraluri RvTaebis wilebs warmoadgenen udidesi mnaTobebi _ mze (amra) da mTvare (amza). Tu ar miviRebT mxedvelobaSi aergis _ wm. giorgis kults (ix. `a-ergi~), afxazur miTologiaSi ver SevxvdebiT aiTaris msgavs mravalfunqciur RvTaebas. 9 synfh f-sififyf> fyf9fyfuf> fvpf> fvhf). Fvfkf f[mimw`f Fb0fh bps fis6`c fvi6`f ptums hffy bys]`etbn> fefctb> f\mvtb himetbn b[mo fkf> f[f f9ceff 0ffw`fw9[mfof bhefksy eb b[mofkf fys]`fhf> `fb0fhys]`f~ fxufhf le frn`b fi`f[ms [sv9flf byfhsuofh fr`sy. E,hb fps fr`fw vxs,;m ffy zslfkf fvf;`f hr`f]jy> fqfc bpf9e tb9i bums;me vf tbps[[je f[`f;` lshvfptbefy. Fvhtb> fvptb> f9ihf f0fys b[sze fxf6`f hojy. Bfhf e,fc f7`slb> f[`swb bfk[ys fafn` lshvfptbefy (fhb fvisyof fe0hf0s[ ftq`fhf fafhf 7fkjvpn). {`sk,s-[fy fhf[e f8ys7f bfys[`sy]`kfum> f0ffw`f htb]f,s pys fyw`f bimfgs brefy> yfc f[`f;`6`f [9f ffim0[ys Fb0fh bf[m b[s bh[jy> `Ef> Fb0fh ,;mfb0fh> ,;m9fbv,fhr hsvx psvxe> ,;mw`fimsr ppflshrj> efhf b[mxf ]fhf ]fhf[e> bh=bf eh0> ,;m8sr hs[`0f f[i ;`sr bfvqhfn`s> f[fi`fkf ]f0!~. `Fb0fhys]`f f7ys~ zs-lfkf Fb0fh blfums> [sv9flf bys]`efy bfhf bfyfgfq7f b7je ,;m9fbv,fhums hsvx fps. (bu` `;`f,hfy~> `\mf,hfy~> `fksimrmsynfh~> `f-sififyf~> `fyf9fyfuf~> `fvpfys]`f~> `fvhfys]`f~). F;`frfkf `Fb0fhys]`f~ f6s0f ffufks[hfn`b f7spimf pvje ys]`jeg. F9ffbv,fh Fb0fh bpkf],j fkf> fushetb> f6sh0etb flfums (zslfkf Tdhjgfn`b feff;`kfh) htnyjuhfan`b fvf0`f[6`f hskf Umfhum fw6mtb> )tdljht fw6mtb lhtb9ieg. F,fh0 fw6mf6`f htb9i Fb0fh fhf[`b> (bu`. `;`f,hfy~> `\mf,hfy~)> fkf6`tb (f6`s\ mvf6`tb. bu`. `fksimrmsynfh~)> f-6`tb (bu`. `f-sififyf~)> ffufks[b (bu`. `fyf9fy-fuf~) bh[skf9ief 9ffbv,fheg. Umfhum fw6mtb> )tdljht fw6mtb> Fb0fhb fcnhfkn`b fvpfh fbreifhf6`f hefrs tblsprskj hjeg. Eh0 hs[mso fl]`fkjeg Gktflff hsohtb> hw`shqhtb. E,hb f7ysn` bvfi`shv Fb0fh> fcnhfkn`b f9ffbv,fhw`f hs[e0f6`f f[f0syhfrw`f fqfrs le pbvje> fvhf> fvpf> yfcums fp9[mfu`f0fhf fpf]eh Fthum> Umfhum fw6`f brekmn (bu`. `Fthum~)> f9cef fvbajkjubf f7ys be9skjv Fb0fh tb9i faeyrwbf hfw`f pvje f9ffbv,fh. Fb0fh lbtb9ieg f]fbefy bf[`skf9ief> ushn`skf blshe> f9ffbv,fh :by Fy0fh> 10 afxazuri miTebi da ritualebi aiTaris identuria saqonlis mfarveli, samegreloSi cnobili, RvTaeba Jini anTari _ `zeciuri anTari~ (`zeciuri~, rogorc Cans, aiTaris epiTetic aris. ix, `xixi~). es ukanaskneli aSkarad wm. giorgis kults ukavSirdeba, rac, garda sxva monacemebisa, kargad Cans Jini anTaris epiTetSi `batoni gamarjvebuli~ (Sdr. `aiTar eTlar// aTlar~ _ `aiTar batoni~. aTlar//eTlari momdinareobs osuri aldaridan da `batons~ niSnavs. ix. `aTlar Copa~). termin `aiTaris~ warmomavlobis Taobaze ramdenime, Cemi azriT, araswori Tvalsazrisi arsebobs (zogi mas skviTuridan momdinaredac ki miiCnevs). vfiqrob, rom termini `aiTari~ megruli `anTaris~ afxazuri formaa; sakuTvriv `anTars~ ki aSkarad berZnul-romauli elferi dakravs (berZnuli antārius – `amaRlebuli~, `amamaRlebeli~; laTinuri anterior, ius _ `winamZRoli~. SesaZloa, igi wm. giorgis epiTeti iyos). `[s[m f;`8fyn`b Fy0fh~ ( `[s[m f;`8fyn`b~) biff,j fkf Fb0fh b[mso zslfjeg. (bu`. `{s[m~). Fhf kf,=f,f be,jbn Umfhum fw6mf brekmn bifl]`fkje> eb fhf bffh9ie flfums> b,pbfys bff9ijbn :by Fy0fh btgbntn f7ys `}f0sh p6`e fash[fqf~ (tb6`. `Fb0fh t0kfh> f0kfh~> `Fb0fh ]f0sh p6`e~. F0kfh> t0kfh bfkfhq`jeg fef9cn`b Fklfbhb f7ysn`> eb ] f0sh p6`e ffyfujbn. (bu`. `F0kfh xjgf~). Fnthvby `F0kfh~ f[`skqim0hf> cfhf cu`ffyfufhfkf> bbfifv fu`ffyfufhf6`f s7jeg (imjers eb crdbnehsyn`b bffbn ]`f bhs9[mfojbn). Bpkfplshj fkf fnthvby `Fb0fh~ fu`shefn`b `Fy0fh~ f9cef ajhvf feg. F[f0fn`b `Fy0fh~ [sv9flf f,shptyn`b> hbvn`b f[skqim0hf fvjeg (f,shptyn`b antārius> `bim0s[e~ `fim0s[8s~> hbvn`b `f9[mfuskf8s~> b7fkfh 7fkjbn eb Umfhum fw6mf btgbntn fr`pshums). FBYFH F:MB _ Yfh0ff htgjc f9cef ainar iJi – ainar mWedeli. narTuli eposis afxazuri versiis mixedviT, mWedeli, fdthcbf byf6`sh9iys> f;mb> Yfh0ff hfy> Cf0fytb U`fimf _ f[msyfgs _ b[moskqbn. F\ shn`b bimsv[s6`f b;mbh0f feg> bfh/mf yfgs-f\shn`b ;mf]`jeg> bfhvf-hs0`jeg. Fbyfh e. qavSbaia. `ainar iJi~ T. ^fdi,fbf. “Fbyfh f;mb” Yfh0ff hps f,\mfh bhvfptbefy. Eb bhvfptbn Cfchs7`f bps fb[fn`s fufh> eb fufh Yfh0ffums f0s9 f7ysn` bhpsim0[efvpn> f[fkf bqscefy. Fbyfh b;mbh0f f7ys lbohs;`bn Cfchs7`f. F,f8n`s r`shif fps7fbqbn {`s;`fh9sc bb[esp Yfh\m[mje b[s. F;mb Fbyfh Cf0fytb U`fimf ksvfof plshefp bfrey> eb lqfc bk0jp ptums yfbuojy> Yfh0ff hfy _ f[msimfhu`sqf _ ]`f ktb]`jy. Cf0fytb U`fimf kps eb _ b[s frs fps ltbuojvpn> lffimjvpn> f[f b;mbhf tcyfum bvfptby> bf/f fkf f;`tb9imff fvwfhswhtbqjy> b]`jeg frms9[mhfr f7ys. F]`fv0f byf6`sh9iys b9chf fbffyof eb fyw`f lb]`tbn> blshhf feff hf[m bbfcshw> f[f bfhf bfqrmsc tb/e l7fvkfhw> fyw`f eb b]`fhf yfbuotbn> _ `e,hb fpjeg> ]6`f,6`f h=s fb9imsh0f pe,j~, _ b]`jeg f;`f f7ys. Yfh0ff hf;`f,;m flfums> f;mb Fbyfh f9ceff kfccs lshu`fkflshi`jbn hqfc ffpsh9ief bjeg fgjtpbf f7ys> eb b[f=s F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB romelsac narTebis deda _ saTanei-gvaSa axinaps _ oqrosxelians uwodebs. foladis muxlebi misi grdemlia, marjvena muSti _ Tujis uro, marcxena _ marwuxi. ainari narTebisTvis iaraR-saWurvels amzadebs. man gaakeTa sasriyvas rkinis akvani, romelsac narTebic ki adgilidan ver Zraven da TavisiT irweva. ainarma awrTo Tavis quraSi sasriyva; spilenZis firfitiT SeukeTa Tavis qala narjxeus mier daWril xvaJarfiss. mWedeli ainari saTaneigvaSas mesaidumlea, mis yovel davalebas uyoymanod asrulebs da narTebis dedas `axiSarguwas~ _ oqrosterfians uwodebs. saTanei-gvaSas gulisTvis mas `Sroma-garja ar ezareba, uros ar zogavs, xolo grdemli mudam mzad aqvs da mters aJveifSas cecxls ayris~, _ ambobs erTi gadmocema. Tqmulebis Tanaxmad, sikvdilis win mWedelma RmerTs SesTxova, misi xeloba adamianebisTvis gadaeca ise, rom maT liTonis daCrCilva ar SeZlebodaT; RmerTma Txovna Seusrula; `mitom emCneva Cvens qvabebs nakeri~, _ naTqvamia gadmocemaSi. narTul gadmocemaTa garda,ainar mWedeli xSirad ixsenieba afxazur sawes-Cveulebo poeziaSi, rac misi saxis arqaulobaze miuTiTebs. narTuli eposis osuri versiis qurdalagonTan da adiReuri gadmocemebis TlefSTan erTad,igi msoflio folkloris iseTi didi mWedlebis gverdiT dgas, rogorebic arian berZnuli miTologiis hefesto, `kalevalas~ ilmarineni da sxvebi. 11 g. xubua. `ainar iJi~ U. {e,ef. Fbyfh f;mb f;`sn`hf bifn`e ffysh9ietbn. Yfh0ff htgjc fef9cn`b fdthcbf ^`hlfkfujybb> flsun`b f]`fv0f )kt9imb lhswys> fleytb fajkmrkjhn`b f;mb le6`f hufy f7ys luskjeg> bf]]`jpfh> f,thptyn`b fvbajkjubfn`b Utatcn> `Rfktdfkfc~, Bkvfhbytyb e,fc tumsh0ums. aioba _ bzobis (baiobis) wina kvira. am dRes afxazebi TavianT sacxovreblebs gazafxulis pirveli yvavilebiT morTavdnen, msxverplSewirva an sxva ram sakulto msaxureba ar icodnen; dilidanve sazogadoebrivi TavSeyris adgilebSi ikribebodnen da saRamomde burTis TamaSiT, WidaobiT, qvebisa da iaraRis mizanSi sroliT, cxenebis jiriTiT erTobodnen. FBJ<F _ Fisw fviys]`f ffbffyofn`b fvxs,;m. Fhb fvi f9ceff hs8y6`f ff9syn`b> hf9[mfn`b fi`06`f hskf bh8sxjbn. F9cf0fn` vf tumsc fimn`f himjvpn. Ims;ms byfhrys fbpfh0f 0s9 f7ys tbpjy ef7f [`kffyof fvgsk bfcefy> tb6`9jy> f[`f]`b> f,\mfhb hskf fq`f7mf tb[cefy> fshs8hhf v8f9shujy. aiSvargilara _ tablis dadgmis wesi, FBI~FHUSKFHF _ fbi`f fhuskfhf fqfc> fef8s lsy9ckfum byfhrys b[s f7ys fbi`f lshuskjbn> brmf=e tbps[`[`je fbi`f f7ys b9cs fy0fp ,pbf bb,jp fafn` b6`shqjbn> f0f0sy bf[efp bfrpfh f0f0sy;`uf fhrys sakurTxis dadgma. gardacvalebisTanave micvalebulis TavTan grZel, viwro da dabalfexebian tablaze gaawyobdnen sufras, romelzedac mis sicocxleSi sayvarel kerZebs daalagebdnen; aqve 12 afxazuri miTebi da ritualebi aiSvargilara Fbi`fhuskfhf debdnen cecxlmokidebul yalions (Tu mweveli iyo) da Tu qristiani iyo sanTels aanTebdnen. aseTi sakurTxis dadgma ormoci dRis ganmavlobaSi yovel sauzmesa da sadilobaze icodnen, ormocis Semdeg micvalebulis ulufas saerTo magidaze debdnen, amasTan yoveli SabaTis (SabaTi micvalebulTa dRed iTvleboda) wina saRamos saukeTeso kerZebs amzadebdnen (marxvaSi samarxvos). tablas Ria karebTan gamarTavdnen da sakmevlis dadebisTanave ojaxis ufrosi micvalebulis suls vaxSamze moiwvevs, Tan pursa da xorcs Rvinos moasxurebs. amasve akeTeben ojaxis danarCeni wevrebi. aTi wuTis ganmavlobaSi yvelani Cumad arian; karebidan arc gasvla SeiZleba da arc Semosvla, raTa micvalebulis suls xeli ar SeuSalon. micvalebulis `niSanTan~ specialuri tablis dadgma ician wlisTavzec. akun-ifa (akun-ifa xaTaJiyva – akuni xaTaJiyvas Ze) _ afxazuri folkloris gmiri, romelic nadirobis dros xSirad xvdeba anana-gundasa (ix. `anana-gunda~) da aJveifSaas (is. `aJveifSaa~), stumrobs am ukanasknels da jildovdeba saukeTeso nadiriT; ixsenieba aergisa da aJveifSas gverdiT im teqstebSi, romlebic vaJkacTa sagmiro saqmeebis sadideblad imRereba. b6`shqjbn> l6mshcbfypsh fw`fims flshrefy. Fc tb9i b7je fbi`f 4% vis qffyof bflshretbn> by8f;`f vis ffvsim0f[m> f9cs b[`s tbptb9ie fbi`f f[m bbfhujbn> bfhf e,fc tccs cf,if (fcf,i f9cw`f hsvi ]`f b9[mfojeg> bhtb/me fafn` lshvfptbetbn) fxufhf ffy> „fxufhf fafn`s b6`shqjbn“ fbi`f fhrhf ffy fi`6`f ffhneg> fafn` f6`qfhf ffvsim0f[m f0ffw`f htb]f,s b9csp b9cs f[`[mfafhf lffb9[mjbn> fxtb> f8sb f[`sh]`hf fpbetbn> eb ffvsim0f[m f0ffw`f ptums b[sh0`fkjbn> frsh ffv0f =sv0ofref bn`jeg> fi` f7ys fbfchf 7fkjv> f9cs f9sh[fuf bvfvref ls8yfkfw> f9cs b0s9 zslfkf bfpu`f0jeg> fis6`c ffy bzslje fbi`f lshuskjbn. b. jopua. `afxazuri kapriCio~ <.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” FR~SY B(F (r`sy b9f [f0f;`s7`f) _ F9cef fajkmrkjh fash[fqf> eb fi`fhfwfhf ffy kfccs lhs6`i`efy Fyfyf-Usyltb> F;`tb9imfb. F;`tb9imff cfchf lfyybptbkfum flsh8fn` ,pbf bfefy ]fv0fc. Eb fn`s ffh9ieg> fash[fw`f bhspre fi`f6`f Fthumb> F;`tb9imffb lhslshuskfys. FK)FH )JKSV<FRM _ Yfh0ff h]`fv0f _ narTul f9cef dthcbf f=s> p[skqim0hf lshsv gadmocemaTa afxazuri versiis personaJi, alTar Tolumbaki F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB ucnobi warmomavlobis goliaTi, romelmac sasriyva gulis jibeSi Caisva, misi cxeni _ bzou ki Sekra da sakuTar unagirs qaTamiviT Camohkida; mogvianebiT cxenTan erTad gaanTavisufla igi da damcinavad uTxra: `jandabamde gza gqonia gmiro sasriyva!~ Seuracxyofilma sasriyvam saTanei-gvaSas daxmarebiT iZia Suri. 13 flfes> eb Cfchs7`f bu`s f\ms,f l0fbhn`tbn> b-s <pje> =tb]`fy breflsh frens tb9i b[sbimbn> frsh fyqs b[s lf6`b0bn`bn> lb[sxxfys tb]`tbn> „\mf]ysv ewffbn fash[fqf Cfchs7`f>“ f9[fimfhf bf6`i`fp Cfchs7`f Cf0fytb U`fimf lbw[hffy bimf bebn. aliaSva _ ukeTur xeTa mfarveli suli. FKBFI~F _ B-tbv fqkf6`f bh[skf9ief afxazTa warmodgeniT, ubedurebis momtan fyw`f[`s. F9ceff h]`fv0fkf fu`sh8f ffpuj xeebs ganekuTvnebian: alvis, wvrili xurmisa qkfys b9[mfojeg> f/i> f9cksi> f[`shvf da TuTis xeebi, tirifi da ccf> fv;`f bfhf e,fc tumsh0. sxva. Tu sacxovreblad Fy[fh0f 0s9ys bf[mfksh[j SerCeul adgilze romelime maTgani xarobs, aucifh0 fqkf6`f hefrs uskfleblad moWrian; Tumca pfh> [sv9flf b[`shq`jbn. tradiciad hqondaT da F[f bf[mfums qfcys bhsaqvT dResac saflavebze vjeg fysi`sy0hf6`f tirifisa da alvis xis h7ys f9cksi fkfqfhf. dargva. Tu wminda xeebiFqkf 9imf6`f hskf blshsagan mzaddeboda avi Tvalis, mexisa da sxva vfptefp0ums fkf9ii`7`s> ubedurebisagan damcavi fkf9i[sh9fuf> fllb amuletebi (ix. `xiZiri~), fvfw`scb tumsh0 fhsw] ukeTur mcenareTagan mxofhf6`f h7`sufhfps> b-tbv lod magiuri Tvisebebis fi`f9s\mf9 fkf fvfubf fvx mqone mavneblobis momtani avgarozebi keTdeboda. pvje> b-tbv f6`i`fhf ffpualvis xisa da tirifis jp fkf9ii`7`6`f lshvfptmimarT igive damokidebubefy. F/i fqktb> f9cksi lebas iCenen abazebi,Tumca qktb hf[m f,fc tb9i b7je am ukanasknelebTan da fpytbimf hsvjeg f,fpffums> afxazebTan axlo mdgomi ubixebi TeTrfoTlebian f[f eh0b> f9ceffb hffbu`fhf b. jopua. `afxazuri kapriCio~ alvas (TeTri xvalo _ buskje fe,kff f,/ms Populus alba) wminda <.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” ir`fr`f pvje f/i b9imje xed Tvlidnen. am xis qveS fqkf ]`f bh9[mfojy. F,hb gaimarTa cnobili kreba, romlis gadawyvetilebiT ubixebi TurqeTSi fqkf fv9fy bv8f9scbn tbwlshe fbpfhf> gadasaxldnen. alvis xeze afxazebisa da ef7f bhufp flrskfhfkf fe,kff )hs6`n`skf7f abazebis warmodgenebis msgavs suraTs b6`qbn. F/i fqkfps f9ceffb> f,fpffb bhsvxvdebiT berZnul miTologiaSic (Sdr. vje fpytbimf ]fhf bf]9skjbn f,shptyn`b persefonas koromi aidaSi, apolonis mier fvbajkjubf f7syums. driopas gadaqceva alvis xed da sxv.). aliSkintiri _ ZaRlebis mfarveli suli, RvTaeba aiTaris erTerTi wili, romlis saxelze didmarxvis pirvel orSabaTs e.w. `aiTarnihvaSi~ FKSIMRMFYNFH _ fkf6`f ps[mxj f9cs> f9ffbv,fh Fb0fh b[`0f6`f hefrs> eb b[mofkf fxufhf le> hf9[mfn`b f8fi „fb0fhys]`fhf“ bys]`efy. F0ffw`f htb]f,s 14 afxazuri miTebi da ritualebi (aiTarisadami miZRvnil wes-CveulebaTa rigi) loculobdnen. ufrosi mamakaci xelSi daikavebda sam kvers (ix. `a-kvakvari~) da aliSkintirs ojaxis keTildReobis modaraje ZaRlebis gamogzavnas SesTxovda; Semdeg Romis naxarSs xan zRvis, xanac mTis mxares Rvrida da ambobda: `uoocv! enaborots ena mouwvi, Tvalborots _ Tvali!~ gadmocemis Tanaxmad,tyvarCelis raionSi erT-erT mTaze aliSkˆntiris salocavic ki yofila, sadac mTaSi saqonlis garekvisa da misi mobrunebis dros loculobdnen (`aliSkintir, dagvifare Cven da Cveni saqoneli, nu mogvakleb Sens wyalobas~); swiravdnen erT qila mawons da axalamoyvanil yvels. xalxis rwmeniT, aliSkÀntirs didi Zala da simarjve aqvs, SeuZlia wamieri SexedviT moklas, daadumos an ukurnebeli seni Sehyaros ZaRls. e. qavSbaia. `aliSkintiri~ T. ^fdi,fbf. “Fksimrmfynfh” ZaRlebi laSkendaris taZris kedelze Kfksimrmsynfh fef[`fvf bfye fkfc,f6`f h0socf[mf alxuzi _ narTul gadmocemaTa personaJi alxuzTa gvaridan. man narTebis erTaderTi da _ gunda mzeTunaxavi rZlebis mier mowamluli da Rrma xevSi gadagdebuli i pova, sikvdils gadaarCina da Sin waiyvana; mogvianebiT narTebs gaecno f[fqf [-r`fr`fhr ffyrskfys Fksimrmfynfh b0ffw`f f,pbfhf hf6`i`fhfps> bps[mxfif fkf6`f hf0`fimfhf lb]`jy. Yfc f7mfn7mfn rtb0`jy> fvisy fufyf[mb> fim[f fufyf[mb> „Ejjw`> ps,sp -tbv - b,p b=s8hffbn> ps,kf –-bv b,kf“. F]`fv0f byf6`sh9iys> N7`fhxfk fim[f6`f hefrs f7ys Fksimrmfynfh bys[fums s7fy> fim[f7f fhf[e fyrfhwjpb> effyn` bfys[sy]`efpb ef7f bys]`efy. „fksimrmsynfh ]f[mxf> ]fhtb> ]fhf[`sb ekf9i[skfhf ]fu`sv[ffbn“> ,f7`skr f[shq`sb> fi`fotb ffyhs;mefy. Feff bpkf[fhqjp fkf Fksimrmfynfh fvx leb> fkifhtb bvjeg> eb bkf9iskf bfhfpyfr fimhtb> fh=f]fhtb vf bpksvufif fxsvfpfhf hskfqfhf bkijbn. TK{~SP _ Yfh0ff h]`fv0fkf Tk]`spff hs;`kf bfn`e. Eb pfw`sr bjeg> Yfh0ff hf]`imf pfq`s U`sylf 9iof> k0fwfw`f fhs8imsuf ks0fys yfc f8[ff qffekf f7ys b0fhs;msp lps9iffp> f9chf lf[bh9tbn yfc ks8ys7f lytbubn> vfzr fyqs bfhtb Yfh0ffb tb,flshbn> f8ys7f lhs9[mtbn> F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 15 da ojaxis daTvalierebis mizniT saxlSi dapatiJa. stumrad wveuli asive narTi alxuzma daasaCuqra cxenebiT, xarebiTa da ZroxebiT,as-asi suli wvrilfexa saqonliT; narT siTs, rogorc ZmaTa Soris ufross, rqebdagrexili jixvi uboZa, danarCenebsac jixvebi, arCvebi da taxebi, narTebis dedas _ saTanei-gvaSas _ taxi, xolo sacoles kakabi da kverna. mogvianebiT alxuzi borot goliaTTan brZolaSi daiRupa. damwuxrebulma gundam saqmros cxedarTan fici dado, rom colad mxolod im rainds gahyveboda, vinc mas orTabrZolaSi daamarcxebda. lisy[jp lbh,fhw. Cfchf bpytbp Yfh0ff fi`8sr fbimw`f ]fv0fc f-6`tb> fw`6`tb> f;`6`tb> i`rs> i`rskf fef[mflb hb0tbn. Yfh0 Cb0 ftimw`f htb]f,s fn`s8f tbrehfif f,/f, ler bf0`tbimtbn> tumsh0ums f,/ f,6`tb> fimf,c0tb> f,sy]`f6`tb hb0tbn. Yfh0ff hfy Cf0fytb U`fimf> f,sy-s> bb]`fp Usylf fimf,c0tb> f,syrnsb kb0tbn ]fv0fc. Frsh fyqs ffvsim0f[m Fk[`sp flfef9im lbf,fimsy l0f[bn. Fu`sh8f bf6`i`fp Usylf l]`fys lspvfp b9cs,f8 f7ys lje]fkf l6`bn> 9]`scc> fash[fqf bfrsvpfh ef]f fo`ums lsibwsvwjp> eb bkf6`9fys bkbffbp blf ef]f fo`ums lsibwsvwjp fkf. amfari _ narTul gadmocemaTa persona- FV(FH _ Yfh0ff h]`fv0fkf> Yfh0ff hfy Cf0fytb U`fimf kfimf bjeg> imjers hu`ffyfufhfkf ksvf]`> <hfyba k[fqf> )f0hfim bf,> (=sh9. U`lj0f fhfbjy f6s. Rfklf[efhf by[. Fv9fhff hs;`kf). Ji, narTebis dedis _ saTanei-gvaSas Zma, zogi variantiT siZe _ branifis qmari, TaTraSis (TeTraCis) mama (Sdr. gudauTis r-nis sof. kaldaxvaraSi mcxovrebi amfaris gvari). amfarebis sagvareulo locva Fv9fhff hs;`kf fys]`fhf 16 afxazuri miTebi da ritualebi anana-gunda _ nadirobisa da mefutkreobis mfarveli qal-RvTaeba, romelic abJuis afxazTa warmodgeniT, nadirobisa da nadirTmfarveli RvTaebis _ aJveifSaas dedad iTvleba (Sdr. svanuri dali _ afsasTis deda). zogierTi gadmocemiT, anana-gunda `anan-Sacvadac~ iwodeba da ojaxis gamravlebis mfarvelic aris, SesTxoven Svilebis gaCenas; warmodgenili hyavT deda futkris saxiT. mis sabrZanisad anu `ananTvarad~ (ananas sajdomi), erTi variantiT, md. gumisTis xeobaSi mdebare dous kldea miCneuli, meoreTi _ dalis xeobaSi arsebuli quanaCxiris mTis mwvervali. gadmocemis Tanaxmad,anana-gundas mxolod erTaderTi monadire, afxazuri folkloris cnobili gmiri _ akun-ifa xaTaJyva Sexvda maSin, roca qal-RvTaeba wylis pirad ijda da Tmebs ivarcxnida (Sdr. tyaSi mafa, wylis ali). uZvelesi droidan nadiroba da tyiuri mefutkreoba (es ukanaskneli afxazebs bolo dromde SemorCaT) erTmaneTTan mWidrod dakavSirebuli saqmianoba iyo da, bunebrivia,rom nadirobis mfarveli RvTaeba imavdroulad mefutkreobis mfarvelic iqneboda. am mxriv sainteresoa warmodgenebi mefutkreobis mfarvel osur (digorul) RvTaebaze _ ani-golze. zogierTi cnobiT, ani-goli aris monadire, romelmac pirvelma SeZlo futkris daWera da moSinaureba. roca afxazi monadire tyeSi, xis fuRuroSi napovni futkris ojaxis saxlSi gadayvanas daapirebda, upirveles yovlisa, aJveifSaas sadidebel simReras ityoda, Semdeg ki anana-gundas SesTxovda xelSewyobasa da mis gamravlebas. mravalricxovani masala imaze mowmobs, rom pirveli mefutkreebi swored monadireebi iyvnen (saqarTvelos mTianeTSi, gansakuTrebiT svaneTSi da guriis mTian regionSi ukanasknel dromde SemorCa tyiuri mefutkreobis erT-erTi forma, romelsac monadireebi misdevdnen. futkriT mdidar tyeebSi monadireTa jgufi 8-10 dRiT midioda, nadirobda da TaflsanTlis wliur maragsac amzadebda). anana-gundas saxelze locva e.w. `futkris locva~ (ix. `Sxanihva~) weliwadSi orjer _ gazafxulze da zafxulSi icodnen. aqve unda iTqvas, rom mefutkreobis mfarveli RvTaebisa da mefutkreobasTan dakavSirebul FYFYF-U~SYLF _ fi`fhswfhtb> fim[tb h9ffbv,fh-9]`sc kjeg> eb f,;mseffn`b f9ceff hu`ffyfufhfkf> fi`fhswfhtb> fusui`sub h[skf9i8s f9ffbv,fh> f;`tb9imff bfy ]`f lsh9[mfojbn. Tumsh0 f]`fv0f6`f h7ys Fyfyf Usylf „ Fyfy – Imfw`slfw“ ks[moeg> f0ffw`fhf f=bfhf f[skf9i8s ]`f lhs9[mfojbn> f[skq fbehfps> f=bfhfps bks]`jbn. Fim[fhfy k[s=cf[mf ]`f lh9[mfojy. Eb ksy[fh0f f0s9> „Fyfy kn`fh0f“ ]`f b9[mfofy fo. U`svc0f f8[ff Lje fwf7mf f7ys> lf-f u`ffyfufhfr fkf> Lfkn`b f8[ff b7je ^`fyfx[mshn`b fim[f f6`w`. F;`f]`fv0f fkf Fyfyf-Usylf fo`s pfq`sr lsp9skf[mfp> F9cef fajkmrkjh f[f=cf[mf Fr`sy-b9f Cf0f;`s7`f bfrey> ec7fy fyw`fhf]9]`sc fobfc f[s6` ls6`n`fy> k[f[`s k]`jy. :`sn`yfn` ff[sc fi`fhswfhtb> f,yfim[f f[skf9ihtb> (eb ef;`ffyofums bffy[fys b7jeg)> lffhfof tbpffbu`je ec6`jeg. Efvfi`f b,fn`sv e,hb f7ysn` fi`fhswfhf f9ffbv,fh> fim[svpf yqfhf f[skf9i8sums pkfre. F,hb fufy fkf efvfi`f be,fhfn`s b7jeg fim[svpf f9ffbv,fh> fef9cff h9ffbv,fh> „Lbujhek“> Fyb- ujkpt. B7je flshhf6`f imjers hskf Fyb-ujkpt> li`fhswf8eg> ptums hf9[mfof eb bjeg bpskifp fim[svpf frhf> eb f8yfhn`hf. F9cef fi`fhswf8s f,yf fim[svpf f0s9 ,fys f8ys7f fbfufhf bu`s by0tbrkfum> F;`tb9imff fi`f bpsb]`efy> yfc FyfyfUsylf lks]`efy lksw[hffhw> bim[svpf =bfhw. Ef;`ffyof bffy[fys b7je flshhf6`f hskf> hf9[mfn`b fim[svpf fyspqfp fi`fhswf8w`f hjeg. (^sh0n`skf fim[svpf 0s96`f> zslfkf Fi`fyn`sktb> U`hbbtb h7ys ef;`ffyofums bffy[fys b7fy fim[svpf fyqfhf fajhvf f,yf f7ys> eb fi`fhswf8w`f fim0fy. Fim[svpfkf b,tbje f,yf f7ys fi`fhswf8w`f # - 1% vis bi`fhswjy> fw[tb> fw[fw`tb is6`csr bhsp[fifp tblshrskjy ) Fyfyf-U`sylf ks[mofkf fys]`fhf> „fim[fys]`f“ ps[moe> is6`csr 8syn`> ff9syhtb> f9[syhtb bhlshefy. Bfhf f,hf b]`fn`eg fim[svpf 9ffbv,fhb> fim[svpf bfl]`fkje f[skf9i8s f9ffbv,fhb bhsprys lffhfof blesp fqfc6`f fyqfys bhsvfy> bfhf e,fc fw[f bafn`ys F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB mdidar wes-CveulebaTa arseboba, aseve Taflis produqciis farTo gamoyeneba rogorc sakvebad, ise sxva saWiroebisaTvis, am saqmianobis amsaxveli uxvi terminologia miuTiTebs mefutkreobis (tyiuri da Sinauri) siZvelesa da afxazTa sameurneo yofaSi mis gansakuTrebul rolze. RvTaebis saxelis pirvel nawils (anan, anana) mecnierebi afxazur enaSi dedis aRmniSvneli sityvidan (`an~) momdinared miiCneven, xolo meore nawils (gunda), zogi avtori, qarTul `gunds~, zogic somxur gund-s (ska) ukavSirebs da `anana-gundas~ Sifravs rogorc `skis dedas~, zogic am ukanasknelSi narTul gadmocemaTa personaJis _ gundas saxels xedavs. v. abaevi Tvlis, rom mefutkreobis mfarveli osuri (digoruli) RvTaeba ani-goli ti pologiurad, SesaZloa materialuradac axlos dgas afxazur anana-gundasTan. anana-Sacva _ qalebis mfarveli da Svilierebis momniWebeli qal-RvTaeba. am saxeliT zogjer anana-gundasac mimarTaven (ix. `anana-gunda~). anana-Sacvas saxelze yovel afxazur ojaxSi hyavdaT rZlis mSoblebis mier dayenebuli uSobeli (ix. `a-Zatvi~), romlis monagebs ritualur kverebTan (ix. `a-kvakvari~) da e.w. `aCa-RuazalTan~ (pur-Rvezeli) erTad weliwadSi erTxel (sasurveli iyo da ara savaldebulo, mariamobaze) qalebi ananaSacvas swiravdnen da umtkivneulo mSobiarobasa da gamravlebas SesTxov-dnen. anana-Sacvaze iyo damokidebuli janmrTeli Taobis gaCena. Tu msxverp-lSewirva da locva maria-mobas daemTxveoda, mas `nanhva~ (dedis locva) erqva. rogorc Cans, ananaSacvas qveS RvTismSobeli igulisxmeba. 17 f[sfh[`fhtb> tumsc f[sfh[`fhtb> f,fh0 fec6`f ffpsh9ief lffhfof bhfw`je fnthvby6`f s7jeg (f,yfn`bb>f8ysn`bb) ;`sn`yfn` byfhrys f9cef f6s0fy[fv8f f=s eb bzslje f0s9 ffyyfrskjbn. F9ffbv,fh [mos f9[mfn`b f7`if (fyfy> fyfyf) fqfhf0qff8w`f bifpu`fh0j fkf f9cef ,spi`f f7ys „fy“ ffyfujbn> f8,fn`b f7`if (u`sylf)> imjers h]`fv0fkf> f6sh0ef „usylc“> fthvfyw`f imjers „ueyl“ „fim[f0s9“ bflsh]`fkjbn> e,hb f7ysn` „Fyfyf-U`sylf“ „fim[fhfy“ ffyfujbn ]`f bhs9[mfojbn. Imjers[ fqs[`n`syn`b fdthcbf Yfh0ff h]`fv0f f[f=s U`sylf ks[mso h,jbn. D. F,ftd b9[mfojbn fim[svpf f[skf9i8s fef9cn`b „ubljhek“ f9ffbv,fh Fyb-ujk bf[skqim0hf feg> b7fkfh 7fkjbn vf0`fhkfums bffbu`fys buskfpfh f9cef Fyfyf-U`sylf k=s. FYFYF-IFW~F _ f]`cf h[skf9ib> f[skqfbehtb f9ffbv,fh - 9]`sc. Fhb f[mo fkf psys psykf Fyfyf - U`sylf kf[mums h[s lsh[jbn. Fyfyf-Ifw`f ks[mofkf f9cef 0ffw`fw9[mfof bhsvjeg h0fwf k0ffw`f h7ysn` bhjep f;`> „fofn`“ eb bf[ifp fr`fr`fhb> fi`xfi`b hskf is6`csr pysr f]`cf6`f FyfyfIfw`f ks[mso fkf bv8f9shujbn fys]`fhf (eb yfy]`f vpf tb/eg> f[f b[sv9flfv)> [mfflf f[skq fbehf bf]`jbn. Fyfyf-Ifw`f lfl]`fkjeg u`s,pbfhfkf f[skq fbehf. Fhb fvi yfy]`fvpf bf6`i`fh eb fvi „yfy]`f“ f[moeg. Biff,j tb9i Fyfyf-Ifw`f ks[mso bfpu`fyf0jbn fyw`f bfy. iveriis RvTismSoblis xati bdthbfn` fyw`f bfy kys[f 18 afxazuri miTebi da ritualebi anan lZaanixa _ ase uwodebdnen afxazebi biWvinTis RvTismSoblis taZars, ufro zustad taZris mimdebare teritorias, sadac Tavis droze ramdenime muxis xe idga. xatis sabrZanisad miiCnevdnen ara taZars, aramed xeTaSoris adgils. swored aq, taZris gareT, yovelwliurad kvira dRes loculobdnen da anan lZaanixas msxverpls swiravdnen; imarTeboda saxalxo dResaswauli `qadaCis~ saxelwodebiT; klavdnen Txas an cxvars, sanTlebs taZarSi yidulobdnen. momaval kviras kvlav loculobdnen. am locvas `xianhvi~ erqva. afxazebma aqve icodnen ficis dadebac. danaSaulSi eWvmitanili piri muxis xeebs Soris dgeboda, xelSi muxis xis tots daiWerda, maRla aswevda da ityoda: `vficav am salocavs, rom me ar var damnaSave imaSi, rasac dRes momaweren~, tots Zirs agdebda da gverdze gadgeboda. ase daficebis Semdeg eWvmitanils gamarTlebulad CaTvlidnen. anan laZaanixas, afxazis azriT, raime garkveuli saxe ar hqonda. es iyo `Rrublis msgavsi~ Zala, romelic `didrifS anifsnixasTan~ (didrifSis RvTismSoblis miZinebis xati) gafrenisas cecxlovani sferos saxes iRebda, hqonda Tavi da kudi da naperwklebs hyrida. aqve unda iTqvas, rom afxazTa umravlesobam XIX s-Si mariam RvTismSobelze TiTqmis araferi icoda (marTalia, anan lZaanixas qalRvTaebad miiCnevdnen, magram didrifSi anifsnixas mamrobiTi sqesis RvTaebad Tvlidnen). FYFY KOFFYS{F _ f,fc bfim0jeg f9ceff Gbweylfn`b fyw`flps[ifp kef[efvf> tb] f bbfijeg bf]]`fh fef[efvf fr`ifvsr`if> ef7f f\mqkf6`f uskfy. Fys[f ]`f fef[efvf fr`svr`f fqkf6`f hs,;mfhf f0s9 fr`sy bhs9[mfojp. Bfhf f,hf fef[efvf fl`s f7ys> tccsis6`cf fv-si f-ys> bys]`efy> FyfyfKoffys[f fimn`s fpshimefy> bv8f9scefp fys]`f „6flfx“ f[mosy> bhimefy f\mvf vf fefcf> fw`svpf fef[ef f7ys bffh[jy. Bffbefp fv-sifums bys]`jy> fhb fys]`fhf „[mfy]`f“ f[mosy> f9ceff fhb f0s9 f7ys f0je,f im0fqfhfums hlshefy> f[fhf f6`qfhf ffy f[fhf plsp f\m qkf6`f hs,;mfhf luskjy> byfgs bfrsy f\m fvf[`> b]hfrys bim0b[jy b]`jy> „cs6`etbn f,hb fys[f f=f9[mf> cfhf bf[mf bcs6`shqj f[fhf icslsv fkf“> fvf[` flumsk b6`b;mefy> fufy f[m lbfcys luskjy. F,fc tb9i f6`hf ffvsim0f[m f[fhf ple lbfijeg ]`f lh9[mfojy. Fyfy-Koffys[f f9ceff bish9[mfoj fkf bzslje cf[mf fvfv> eb fyf7` tb9ie vxeg> eb „Lslhs9im fykys[f“ (Lslhs9imn`b fyw`flps[ifp ks9chf fys[f) f[m bfybfcef fvwf f=7mjbn> eb f[s> fqs[`b fvjeg> fvwf,p f7`sqetbn. Bfhf f,hf b]`fn`eg f9ceff htb] fhf8sr 1$n`b fi`sis6`cfps Vfhbf fyw`f lps[ifp kps frums hsplshefvpn (FyfyfKoffys[f fyw`f9]`sc ]`f lhs9[mfojbn f[f Lslhs9im fys[f f[fqf im0hfn`b f9ffbv,fh ]`f bhs9[mfojbn). ficis dadeba biWvinTis taZris ezoSi mdgar muxasTan F0je,f fim0fqfhf Gbweylfn`b fef[`fvf fi0f= buskje f\mqkf f7ys F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 19 anihamca _ afxazuri folkloris personaJi, miwisqveSeTis sulis qaliSvili, refruasa da beRerefsTas da. miwisqveSeTis suli rkinis iaraRis ubadlo mWedelia. anihamca da misi debi saWmelsa da samoss umzadeben Zmasa da im meomrebs, romlebic afxazeTSi Semosasvlel erTaderT gzas icaven. mWedlis uecari sikvdili gamo, uiaraRod darCenili mcvelebi mterTan uTanasworo brZolaSi iRupebian. Zmis sikvdiliT damwuxrebulma anihamcam ise itira, rom misma cremlebma zemoT amoxeTqa da mdinared iqca. es mdinare, romelsac anihamca qvia gagrasTan axlos dResac miedineba. FYS}~FVWF _ f9cef fajkmrkjh f[f=f> flumsk fq7fn`b fyw`f[`s b9]f> Ht9hefb> <t/ thb9c0tb hf]`imf. Flumsk fq7fn`b fyw`f[`s fb[fks[ fvf0`f[` pslf s7fv f;mb8s bfrey. Fys]`fvwf> kf]`imw`tb> kfhtb fafn`b> fi`qfn`b> lshvfptbefy kfimtb> F9cys7f bytbefp fv8f pfq`s ps[mxjp fb,fimw`tb hps. F;mb bffb6`i`fys b9chf ffvsim0f[m> f,\mfhlf bffy[fp f[mxf8w`f f/f hfw`fhf bfyhbf,fimefp b0f[bn. Pfimf b0f[fhfkf fu`sh8f pvfp Fys]`fvwf e,sc7fr lq`sefy eb kskf/msho flumsk tb7`yf;`fy bobfcys b7fkbn. Eb fobfc Fys]`fvwf f[msoys bf[mfums Ufuhf ffbu`fhf bbfcetbn. anSfa _ narTul gadmocemaTa centraluri personaJis _ sasriyvas metsaxeli. ase mimarTaven an ixsenieben sasriyvas narTebi, romlebmac ar ician, vin aris misi mama. termini `anSfa~ (`dedis vaJi, Ze~), rogorc Cans, qarTul `nabiWvars~ Seesabameba. FYI(F _ Yfh0ff h]`fv0fn`b fash[fqf Cfchs7`f b[mso zslf feg> f,fc b[mso himjy Cfchs7`f Yfh0ff ptums eb lsp[skqsp bf, lf[mshpsvlshefp fps. Fnthvby fyi9f (fy kszrsy)> f6sh0ef „yf,bzdfhb“ (fw`s,pf[if) bf6`yfujbn. e. qavSbaia. `anSfa~ T. ^fdi,fbf. `fyi9f~ 20 afxazuri miTebi da ritualebi ayvlan ayvlanqeri _ narTul gadmocemaTa personaJi, gaurkveveli warmomavlobis mamaci raindi, romelmac narTi didis Seyvarebuli lZaaTa asuli erTkviriani brZolis Semdeg gaitaca da mTebSi miimala. mogvianebiT narTma miagno mis kvals, daamarcxa ayvlan ayvlanqeri da Seyvarebuli ixsna. F7~KFY F7~KFY^~THB _ Yfh0ff h]`fv0fkf p[skqim0fhf hpsvlshefp fu`svi`f [fqfr bfresy> Yfh0 le ,pbf bb,jp Koff h0s9]f> vxs,;msr hf,fimhf ffvsim0f[m lsvqfhcys fim[f7f ls,yfkbn. Frsh fyqs Yfh0 eb bim0f b9iffbn> lfqfbh[bn F7`kfyF7`kfy6`thb> ,pbf bb,jp l=b[bn. axuSba _ narTul gadmocemaTa personaJi, F{EI<F _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0 b9]f> Cbe ,pbf bk,jp> bfhtb b]`fys bvfpb fyt6`9jp ls[eys lskimbn> ps9i`vf b9chf p,fp f-s [fuf[tbn> eb f[fufhf psh0syxsp> F[ei,f b8spfw`f bpsh]`fp „fefp“ fi`f jeg. narTi qaliSvilis _ sius Seyvarebuli,romelic sacolem orTabrZolaSi sasikvdilod daWra. momakvdavi patronis Semyure cxeni _ zari mxolod megobrebis mier axuSbasaTvis namRerma simReram daamSvida (ix. `zari~). ahdu _ uzenaesi; ancvas _ RmerTis epiTeti, romlis paralelurad gamoiyeneba mimarTva `adouha~ (ix. `a-douha~). F}LE _ [s[m b7je> fyw`f> btgbntn feg> eb byf6`sh9iys h[s bflsh[`jbn „flje]f“. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 21 e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` 22 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 23 b < a-baanixa _ oCamCiris raionis sof. jgerdaSi mcxovrebi aSubebis sagvareulo xati, romelic fsxunixas (ix. `fsxunixa~) `ganayofs~, `nawils~ warmoadgens. gadmocemis Tanaxmad, aSubas gvari sof. jgerdaSi CrdiloeT kavkasiidan fsxus gavliT gadmosaxlebula. fsxuSi SeCerebul aSubas qals, romelsac Svidi vaJidan oTxi gardacvlili hyolia, adgilobriv mkvidrTa darad fsxunixas saxelze ulocia da misTvis sami Svilis keTilad yofna uTxovia. fsxunixas Seusmenia dedis Txovna, aSubebi gadarCenilan da gamravlebulan. mas Semdeg am gvars fsxunixas `wilis~ _ abaanixas saxelze yovelwliurad dauwyia locva. ramdenadac Cveulebis ZaliT, afxaz qalebs qmris sagvareulo xatis saxelis warmoTqma ekrZalebodaT, aSubebis colebs abaanixasTvis `akaka~ SeurqmeviaT, xolo akakas saxelze locvisTvis _ `aSva-akaka~. abaanixas saxelobis locva anu aSvaakaka aSubebma martis TveSi icodnen; amzadebdnen kverebs (akvakvarebs), romelTagan eqvsi umarilo,xolo danarCeni damarilebuli iyo; loculobdnen mxolod mamakacebi pirisaxiT sacxovreblis marjvena kuTxisken. aSubebis gaTxovili qaliSvilebi avadmyofobis SemTxvevaSi valdebulni iyvnen mSoblebis saxlSi abaanixas saxelze elocaT da misTvis orwliani Txa SeewiraT. F<FFYS{F _ Jxfvxshfn`b fhfbjy f6. |mumfhlf by[j Fi`ff hys[f feg> eb ((c]`sys[f „f7`if“ „f[`0f“ feg. B7je f;`f,;m fkf |mumfhlf by[j Fi`ff fvhfuskfhfn`b Rfdrfp f7ysn` (c]`s bfkcys bffbn. (c]`s bffby=fcsp Fi`ff hs9]`scr> eb ,s;m8sr kzreyw`f h7ysn` 9im8sr 9c[mfy> f0s9syn`b feff h]`fv0fkf fy (c]`s fys[f f7ys lys]`tbn> f]`fhf 7fkqbn bkpffy[fp f[8sr frums hvs[mshw. (c]`s fys[f bf]fbn fy ks]`fhf> Fi`ff [mxf[bn> f=bfhfums hjebn. E,hb byfhrys fhb f;`kf (c]`s fys[f f[e0fr ]`f> F,ffys]`f f[mofkf tccsis6`cf fyw`f bimfgrhf v8f9shujbn. Bif9e tb9i f9ceff hs]`cf h[fw`f hs;`kf fys[f f[mso fkf fys]`fhf fpby hsvfv. Fi`ff hs]`cf6`f F,ffys[f f[mso imfys „frfrf“ ]`f bfim0jeg> Frfrf f[mofkf fys]`fhf> „fi`ff-frfrf“ f[moeg. F,ffys[f f[mofkf fys]`fhf vfvpfhums fi`ff-frfrf> Fi`ff kfqfhfvpfps bhlshetbn> blshvfptbetbn fr`fr`fh> eh0 h7ysn` a,f f\msr[silf bhvfptbeg> tumsh0 f\msr[si hsvjeg. F[fw`f vfwfhf hjeg bys]`j> h[s h[jeg hs8ys fh/mfhf[mn`b fufy f[m. Fi`ff h0s9]fw`f [fqf bwf[mje> fxsvfpfhf hs[msh [sv9flf h0ffw`f hs8ys F,ffys]`f f[mofkf fys]`fhtb eb f[mofkf 8si6`cf p[sqef f\mvf himsh fresy. baTalayla _ narTul gadmocemaTa mixedviT,miuwvdomeli cixe-simagre,romelic narTebma mxolod cvicvis moxerxebiTa da gmirobiT Caigdes xelSi. <F)FKF&~F _ Yyfh0ff h]`fv0fkf> eppsvytbef f,ffii feg> yfh0ff eb f,ff ffyshrsktbn W`sw` bw[shffhfktb> bash[fqfhfktb. baioba _ ase uwodeben afxazebi bzobis <FBF-FVI _ f,fc bfim0jeg f9ceff fiswvis fvxs,;m fv-sif. <fbj,f ffy kviradRes. baiobaze icodnen sacxovreblis 24 afxazuri miTebi da ritualebi morTva yvavilebiT, gansakuTrebiT baiaTi (Ranunculus), sportuli Sejibrebebi, cekvebi da simRerebi sazogadoebrivi TavSeyris adgilebSi. es iyo da es, bzobis qristianuli gancda afxazebs ar hqoniaT; TviT termini da saamdRiso wes-Cveulebebi nasesxebia megrelebisgan. a-baya _ `sulis saxli~, romelsac micvalebulis saxelis ukvdavsayofad soflebis damakavSirebli gzebis Sesayarze aSenebdnen. es iyo oTx svetze Semdgari, yavriT an isliT gadaxuruli fardulis ti pis mcire arqiteqturuli nageboba, romelsac oTxive mxares skam-loginebi hqonda Camorigebuli. abayas win miwaSi RrmadCamjdari maryuJebiani boZi cxenebis misabmelad gamoiyeneboda. T. saxokias cnobiT, aseT fardulebs mamebi Svilebis, es ukanasknelni ki mamebis sulebis saoxad aSenebdnen (xSirad Wirisufals aq sasmelsaWmelic mohqonda). SemoRamebul an avdarmoswrebul mgzavrs SeeZlo fardulSi Tavis Sefareba (Ramis gaTevac), cecxlis danTeba da dapureba. Tu afxazi mizezTa f8ys i`0skf bh8sxjy> zslfkf fi`xs fkf> tb=shrffefy fbwkf,hf6`tb> frefifhf6`tb> fi`f]`fhtb> feff;`kfh htbpfh0f f0s96`f h7ys. Fiswsvis fys]`fhf 6mshcbfykf f9ceff bv8f9shujvpn> fhb fnthvbyb> fqfc v8f9ufhtb eh0 fushw`f h7sn` bhubn. F<F7F _ `f9cs b8ys~, b9csp b[mso vsoshw fps f6s0f fv8f f[mtb[fuskj f0s9 f7ys blshuskjy. Eb 9im- imf7fr bhs6`uskfp> 7fehkf vf f0`fkf b[s,sp f8ys tb9isp b[ezsp fh[mbhtrnehfn`b fhuskfhf frey. Eb f9im- 0ofvw hs7ys fhsvo huskfy. F,f7f f9[mf fvf[e6`f pvfp fq`8fy bh/`/`fys flumsk bqfy f-6`f hrsl=f]`fkfhfps. Cf[jrbf blshhfkf fc tb9i b7fp fhuskfhf f, b9fbps> f9f bf, bps blshuskjy hs9cs bu`fkfhi`fhfps. (kfccs f9cs b0ffw`f fhb f0s9 f7ys fafn`> f;`n` s6`shqjy). F[`kfhf ps6`i`fp> vf fviw`fumf fhb f0s9 f7ys ffv0f f[fufhf hskijy> ef[sykfums ef7f ffyuskfhf> fvwf fb6`qfhf> frhsafhf. F9c- Tanamedrove `abaya~ }ffv0fpn`b f,f7f F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 25 gamo abayas Tavs Seafarebda, movaleobad Tvlida, micvalebulis sulisTvis Sendoba SeeTvala da iqve Tu ara, saxlSi misuls mis saxelze Wiqa Rvino Seesva. rogorc TviTmxilvelebi aRniSnaven, nageboba ukve bevrgan ar iyo, magram adgils saxelwodeba kvlav SerCenoda. sefr vpsp6`fr hskf f,f7f lsqfkfh> b[`0fys b9[mfojy b9csp b[mso fkf f[0`fkfhf> ef7f bksvifh b8ys lfyytbkfum [sv9flf b9csp b[mofkf b[sb0`fkjy. Bplshef feff h]`fv0fkf f,f7f6`f ffysv[tbn f[f eh0 f[muskfp f0s96`f hs[mso f[eg bf[mfyofums. baSnixu _ narTul TqmulebaTa afxazuri versiis gmiri, romelic zogjer `gulkeTilis~ epiTetiT ixsenieba. igi xSirad martodmarto laSqrobs aRmosavleTis mxares, sadac narTebis mtrebi cxovroben; aviwroebs maT da afarToebs narTebis miwawyals aRmosavleTis mimarTulebiT. baSnixu daundoblad mtrobs im avkacebs, romlebic adamianebs itaceben, Semdeg ki yidian an cvlian cxenebze. igi Tanabrad sjis gamyidvelsac da myidvelsac. narTi gmiri Svidi gzis gasayarzea Casafrebuli da ase anTavisuflebs damtyvevebelTagan adamianebs. erTxelac narTqiTidan (narTebis soflidan) wamosxmuli tyveebi moZaladeebisgan gaanTavisufla, mSobliur miwas miaxloebuli mteri zRvispiras <FIYS{~ _ Yfh0ff h]`fv0fkf f9cef ash[fqf> pyspsykf eb `fu`s]fkfk~ b[mofkf lffh9ieg. Eb kfccs kfccs b[fkf l6`skjy fvhfuskfhfn`b fufy f[m> ef7f Yfh0ff hf/fw`f y[jy> hslumsk6`f hsvb[jy eb fkf Yfh0ff hslumskqfrshf6`f bh0,ffefy fvhfuskfhfn`b fufy fkf. <fiys[` lshvtbuofref lhf,fimefy> feff vqfhcys bpujp> yfc bp0befp vf f6`f bhf0sp9cf[kjp feff w`umf6`f> tb7hfys lhf,fimefy> feff p0befpb> bffp[jpb. Yfh0ff hash[fqf ,;mv8fr f[mtb[fuskfp ls[8jy> f,fc h[s bf6`b0bn`efy> fn7`fhf pspep feff. _yfr pys Yfh06s0f7ysn`> tbl=f]`fkfp fn7`fw`f> fw`umf8w`f h7ysn` h[s bf6`b0bn`bn> ps9cflumsk bfpffbu`f[f[mfp f/fw`f fvisy f7`fhf v. vouba. `gmiri baSnixu~ D. Dje,f. “<fiys[` fash[fqf” 26 afxazuri miTebi da ritualebi miimwyvdia da iq daafica, rom es maTi ukanaskneli avkacoba iqneboda. rogorc Cans, narTul gadmocemebSi es epizodi SedarebiT axalia da feodaluri xanis dasavleT saqarTveloSi gavrcelebul tyveTa syidvis instituts ukavSirdeba. b6bwfktbn> bfumhslbqtbn f0je,f im0fhqfhw ef]f fc tb9i fw`fumhf ishsvehsp. Biff,j tb9i Yfh0ff h]`fv0fkf fhb f[0sc bf]f bf] pffbuje ffv0f> fabflfkhfn`b fvhf0fi`fhfn`b ^sh0n`skf=s bfkfhq`fp fn7`fw`f hs0bhf ffv0f bfl]`fkjeg. beRerefsTa _ afxazuri folkloris personaJi, miwisqveSeTis sulis qaliSvili, refruasa da anihamcas da. legendis mixedviT, miwisqveSeTis suli mWedlobis didostatia da rkinis iaraRebs Wedavs. beRerefsTa da misi debi saWmelsa da samoss umzadeben erTaderT Zmasa da im meomrebs, romlebic afxazeTSi Semosasvlel gzas icaven. miwisqveSeTis sulis uecari sikvdilis gamo uiaraRod darCenili meomrebi moZaladeebTan uTanasworo brZolaSi iRupebian. Zmis sikvdiliT damwuxrebulma beRerefsTam imdeni itira, rom misi cremlebi mdinared iqca. madlierma xalxma mdinares beRerefsTa uwoda. es mdinare gagrasTan axlos dResac miedineba. <T?MTHB(C)F _ f9cef fajkmrkjh f[f=s> flumsk fq7fn`b fyw`f[`s b9]f> Ht9hbefb> Fys]`fvwtb hf]`imf> f]`fv0f byf6`sh9iys> flumsk fq7fn`b fyw`f[`s f;mbhf f7fpf le> fb[f bfks[p vf0`f[`s bhvfptbefy. <t/mthb9c0f> kf]`imw`tb kfhtb fafn`b> fi`qfn`b lshvfptbefy hfimfpfq`b> fb,fimw`f> F9cys7f bffbefp fv8f6`f ps[mxjp hps. Flumsk fq7fn`b f9cw`f]f bffb6`i`fys b9chf fvifkf> f,\mfhlf bffy[bn fb,fimw`f> fw`umf8ew`f h[s9[mfofhf fb]fhf fvifkf ptums 0f[bn. Kfimf b9chf fvifkf bu`sh8jp <t/mthb9c0f e,sc7fr lw`sefy> eb kskf/sho bobfcys b7fkbn. Fkfvsc pvfp feff fobfc <t/mthb9c0f f[moshqbn. Eb fobfc bf[mfums Ufuhf fpffbu`fhf bbfcetbn. a-bzahav-abzaCavi F<PF}F:~-F<PFZF:~ _ Fos fy Ospkfyb eb k[fqtb hsvfqe8s> eb bkitbn f,;ms7fhf fv8f9ufhf fxsvfpfhtb> fos f9fbv,fhb hs,;mfhf. Eb b[mofkf bys]`etbn> fw`svpf flshretbn. bzou <PJE _ Yfh0ff h]`fv0f b[flje f[f=s Cfchs7`f b-s (Cfchs7`f b-s f[mso ]`f bfhf _ wylis dedis (ix. `ZiZlani~) da misi meuRlis mosamsaxure, romelsac SesTxoven Suamavlobas avadmyofsa da wylis mbrZaneblebs Soris. mis saxelobaze aRavlenen locvas da anTeben sanTels; aris mdedrobiTi sqesis. _ narTul gadmocemaTa mTavari personaJis _ sasriyvas cxeni (sxva g. xubua. `bzou~ U. {e,ef. “<pje” v. vouba. `bzous aRsasruli~ D. Dje,f. “<pje f0f[fhf” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 27 variantebiT sasriyvas cxenis saxelebia alou, Takuzia, Txvazia, gÁamida), romelic misi dabadebisTanave ibadeba da romlis sikvdilis Semdeg gmiric kvdeba. bzou giganturi zomis cxenia, ikvebeba gamdnari foladiT da SeuZlia adamianis enaze laparaki; aris winaswarmetyveli da Tavisi patronis erTguli mrCeveli. bzousTan ti pologiurad axlo dgas adiReuri TxoJia da osuri arfani. e,fc b9[mfojeg> Fkje> )frespbf> )[dfpbf> Umfvblf)> eb Cfchs7`f bwbbn> lfy9cs bfhums 0f[bn. <pje lffhfof blsep -sy> f\msh bho0ys frey bfajp> fef8s b,spi`fkf bw`f;`jy> b7fkfif pffyfqf bflshjy> b9i`vf bpu`srsy> f[is8 byf0jy. <pje lffhfof bfpffbujeg flsun`b )[j;btb> fef9cn`b Fh9fybb. biki _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTebis samxreTeli mtrebis erTerTi winamZRoli, romelmac narTi kunis aryofniT isargebla da mwyemsebs misi cxvris fara wagvara. narTi kuni Causafrda mas fxiaus mwvervalze, daamarcxa, daibruna fara, Semdeg dauZmoblida da gucakiasTan da ramdenime ZmasTan erTad stumrad ewvia. bikma gamomSvidobebisas narTebi Svidi wyvili kameCiT daasaCuqra. Tqmulebis mixedviT, swored am naCuqari saqonlisagan gamravlda `cxovelTa Soris umSvenieresi cxovelis _ kameCis modgma afxazeTSi~. narTul eposSi bikis epiTetia `bednieri~. <SRM _ Yfh0ff h]`fv0fn`b f[f=s> Yfh0ff fvhfuskfhfn`b hf/fw`f h9spfw`f hefo`s bjeg> eb Yfh0 R`sy b7fvpffhf b[s bfbh[`fy f[mxfw`f fef[mfl hsv[ys bubn. Yfh0 R`sy eb lb[f8tbn (cfe fim[f f7ys> lfqfbh[bn> bef[mfl bhums;mbn. Yfc tbimw`f[bn> U`wfrmtb 9s08r bfimw`tb cschf bpytbn <srm. Bfytb9shqefp <srm ,s;m-e/`fr frfv,fim6`f hb0tbn ] fv0fc. F]`fv0fkf bbfifw`7mfys „f,fh0 f] fbefy [fpsyf6`f hskf feg f=bfhf pfbsep frfv,fim F9cys“. Yfh0ff h]`fv0fkf <srm btgbntn feg „fyfcs9 pvje“ _ tyis RmerTi, romelic tyeSi cxovrobs da mis binadarT ganagebs. afxazi tyeSi Sesvlis an iq Ramis gaTevis SemTxvevaSi abna incvaxus mfarvelobas SesTxovs. afxazebis yofaSi bolo xanebamde wesad iyo miRebuli yoveli aTasi suli saqonlidan asi tyeSi gaeSvaT am RvTaebis saxelze, rasac isini maTi winaprebisagan _ narTebisagan momdinared miiCnevdnen (narTul gadmocemebSi daculi es Cveuleba erTaderTi cnobaa narTebSi msxverplSewirvis arsebobis Taobaze). nadirobisa da gareuli cxovelebis mfarveli afxazuri RvTaeba (ix. `a-JveifSaa~) zogjer `abnaincvaxud~ iwodeba. Tu gaviTvaliswinebT im faqts,rom adiReelebis RvTaeba meziTxi nadirTa mfarvelis garda tyis batonadac iTvleboda, `abnaincvaxu~ SeiZleba aJveifSaas meore saxeladac miviCnioT. F<YF _ FYW~F}F _ f,yf f7ys lsy[jbn> fi`fhf[ lsh[skf9ijbn. F9cef f,yf lfyskfkjb> fw[ fyb[fbujb fevf eb f,yf f[`skf9i lb]`jbn. F9ceff hs9c0fpffhf f7ys ef;`ffbu`fyof qfcc bhsvfy p6ms [`s f9cfcf f7ysn` i`rs f,yf fkfqfhf> f,yf fyw`f b[mofkf. Eb fhb fqfc hf,im0hfkf> Yfh0ff h7ysn` bffetbn ]`f bhs9[mfojbn. Fi`fhswfhtb> f,syi`fhf[ f9ffbv,fhb ]`f F9ceff pyspsykf „F;`tb9imff“ „F,yf-fyw`f[`s“ ]`f bim0jeg. Bfpu`f0fn`eg fc tb9i b7je> flsuw`f h9fbv,fh Vtpb0[ fi`fhswfhf f9ffbv,fhhf flfums f,yf f[skf9i8s ]`f ls9[mfofy> e,hb f7ysn` „F,yf -fyw`f]f“ 7fkjbn „F;`tb9imff“ lf-f b[msor frepfhums. a-bnalara _ `tyeSi gaqceva~. damnaSavis mier wminda tyeSi (koromSi) gasvla TavSesafrisa da xelSeuxeblobis uflebis F<YFKFHF _ fw`umf pep f,yf9imf f[m lskfkjy b[s b[mxfhw> fpby bfehw rmsc bvjehfps fvpsp fkf. Fhb fnthvby hf9[mfof a-bnaincvaxu 28 afxazuri miTebi da ritualebi b. jopua. `aJveifSaas tye~ <. |mjgef. “F;`tb9imff b,yf” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB mopovebis mizniT. termins pirvelad yuradReba miaqcia i. Sifnerma,romelmac igi CveulebiTi samarTlidan kargad cnobil droit d`asile-s (TavSesafris uflebas) daukavSira. aRniSnuli Cveuleba wminda tyeebis, koromebis, rogorc sakraluri sivrcis da masSi arsebuli sagnebis (maT Soris adamianis) xelSeuxeblobis rwmenidan momdinareobs. TavSesafris uflebis mopovebis mizniT wminda tyeSi gasvla, rogorc Cans, kavkasiis xalxebSi farTod gavrcelebuli movlena iyo. k. glavanis cnobiT, danaSaulSi (maT Soris mkvlelobaSi) eWvmitanili Cerqezi mamakacebi da qalebi Tu wminda tyes Seafarebdnen Tavs da romelime xeze Camokidebul (Sewirul) qsovilis naWers yelze Semoixvevdnen, sasjelisagan Tavisufldebodnen. sainteresoa gadmocemebi erT-erTi Cerqezi mxedarTmTavris _ inalis SviliSvilze _ xeTagze, romelTanac devnis dros wminda koromi Tavad mivida da Seifara igi. mogvianebiT aRniSnuli Cveuleba klasobrivi brZolis pasiuri formis gamoxatuleba xdeba (Sdr. abragoba, firaloba). a-bnauau _ tyis kaci, saSineli veluri arseba; gamoirCeva araCveulebrivi fizikuri ZaliTa da mrisxanebiT; aqvs wverebi da xSiri balani, brWyalebiani grZeli xelebi, adamianiviT Tvali da cxviri; acvia nadiris tyavi,mkerdze Camokidebuli culiT ebrZvis mowinaaRmdeges. zogi gadmocemiT, abnauaus mkerdze aqvs culismagvari wamonazardi, romliskenac mizidul msxverpls igi orad Wris. tyis kaci cxovrobs afxazeTis uRran tyeebSi. arsebobda rwmena, rom yovel xeobaSi saxlobda erTi aseTi arseba, xolo abavas xeoba abnauauTa ZiriTadi samkvidrebeli iyo. miuxedavad fizikuri Zlierebisa, xalxis SexedulebiT, igi gulubryvilo arsebaa, adamiani iolad atyuebs, amarcxebs, irTavs tyis kacis mzeTunaxav cols da eufleba mTel mis qonebas. abJuis afxazebis rwmeniT, ukanaskneli abnauau sof. aZiubJasTan axlos urayis uRran tyeSi mokla mamacma mwyemsma xuxu WiTanaam; bzifis afxazebSi tyis kacTa modgmis gamanadgurebelia saxalxo gmiri mard-ifa. abnauaus msgavsi demonuri arseba kargad aris cnobili qarTuli (Sdr. 29 f[is8hf fpbebn B. Ibayth> eb fhb ,fif fpfrefy ,pbfys bplshef f[`s[mxfhfn`b fpby bflb]`fktbn. Bfh,je fqfc b9imje f,yf> frjhjv6`f> fcfrhfkn`b f0s9b> ef7f b7je fvf0`f[`sb> frmsvchf flby[fqfhf f7ysn` bffetbn. F[s[mxfhf fpby fbehf fvpspkf b9imje f,yf f[m fbfchf> biff,j tb9i> Rfdrfpn`b feff hps byfh0,ffe ffh9ihf fvjeg. R. Ukfdfy blshhfkf> fw`umfehf> eh0 bhefreg fef8imhfums> fu`hfvufhf pvfp fxsh6mfpw`f l[fqf> ls9]`sc f,yf9imf h[`s sqfhrefy> qkfr f7ys effyof bryfh]f[mfp wf/s r`fvrmf [ezsr hs[`lf bfrelshijy> eb fkf f[fhf f7ysn` h[s bf6b0sy. Efvfi`f be,fif f]`fv0fr f7ys fxsh6mfp> tbwlshe fh f9syuskf> Byfk b9fb9f {mt0ums> bfybim0fp b9imfp f,yf f[m b[fkf lfyytb> eb lfw`f[bn. Frshis6`c6`f hffvsim0f[m fc tb9i b7fp fqfc frkfccn`b fb=fuskfhf6`f hffy tbqfrsp fajhvf fbsebn. (f,hfumhf). F<YF EF*S _ fusui`su ,ff9cs> lffhfof fvx pvfp> fw`umf8sr fresy> bfvjeg f;frmf> b6svcfcjeg> fyfg[sw q`sh6`f fvjeg> fef8s tb9i f,kf6`tb> f9syqtb> vf0`fc bfi`eg fusui`suw`f> f[elf b[ime fb[fkf bf=fuskj bf,fimetbn> ]`fv0f6`fr fkf f,yf ef8s bu`s bfvjeg fb[f btb9ie f;msvlsh> eb bfpffbu`f[j ptums tb7hfys tb8yfijbn. F,yf ef8s lsy[jbn F9cysn`b f,yfhi`shf6`f h7ys. Feff b[fhqjy> 8[ffw9[mfof fo`s lsy[jy ]`f> f[f F,fdff ht8[ff f,yf eff bhsimfu`s0e fy[fh0f fresy. Fvx /`/`f ibvfpums eb lffhfof pu`s ,skefp> pu`s ifnfp bfrey> fef8s eb b;mfhf bkijy> lfqfbh[jy> b9]`sc 9iof lbvb[jy> bvfk le bvgsqfbrskjy. F,;mfeff h]`fv0fkf fqs[`n`fyn`b f,yf ef8s f6s. Fos8,;mf fpffbu`fhf f,yfhi`shf f7ys> f[mxf fash[fqf {`s[` Zb0fyff lbimbn. <ps9n`b f9ceff h7ys f,yf ef8s hsimf0f s6`b[bn fvbkf0n`b fash[fqf Vfhl b9f. F,yfef8s tb9ie f\mysi b,pbfys blsheg f6sh0etb (fushefn`„jxjgbynht“ fu`hbfn`b „uekwekf“> Ktx[svn`b „,jxjkbt“> 30 afxazuri miTebi da ritualebi megruli `oCokoCi~, guru„jx6jxt“> fvtc[n`b „f,yf li `gulcula~, leCxumuri ef8s“) Rfdrfpn`b feffb `boColie~ da `oCqoCe~, (fxsh6mtpn`b vtpfyker> mesxuri `tyis kaci~) da „f,yf ef8s“ f7fhfxffn`b kavkasiis xalxebis (Sdr. fufx rbim> „f,yf ef8s“> Cerqezebis mezanluki _ fkfrn`bb> flbljtkn`b `tyis kaci~,yaraCaelebis agaC hbrbhfk lfr „fb[fn`s kiSi _ `tyis kaci~, lakebisa u`si9s“> fdfbyf[n`b [e da didoelebis rikiral cfu „f,yf ef8s“> fef9cn`b daki _ `culismkerdiani~, kfucbhl> fr`svsrn`b vainaxebis xu sagi _ `tyis 6jkbx nbjim> „f]`fn`s kaci~, osebis lagsirdi, kumikebis qoliC tioSi _ fu`si9s“> fdfhn`b fkvfc> ~xmlismkerdiani~ an Temir fpfh,f\mfyn`b vtrif tioSi _ `rkinismkerdiani~, flfv> „f,yf ef8s“> efc avarelebis almasi, azerbatum.) hvbajkjubf6`f ijanelebis mkSa adami h=syn`. Bhptb9iys b7je _ `tyis kaci~ da sxv.) f[sv8f9ufimf6`f hslf> miTologiidan. garda f,fh0 ptums tblsprskj sxva saerTo Tvisebebisa imfyfr hsvjeg> f,8fn`b Tu funqciebisa, yvela am vf fb[f bfk[e> (fb[f> f]`f> arsebas erTi garegnuli e. qavSbaia. `abnauau~ fw7mfuf tb9ie) f;msvlsh niSani aerTianebs _ T. ^fdi,fbf. “f,yf ef8s” bu`si9s f7ys. BbfiZvliseburi an rkinis (culis, xmlis, saCeClis fys f,hb flshuf feg f,yf msgavsi) wamonazardi mkerdze, ef8s lhskprffef fleytb rkinismkerdianoba. swored es niSani tumsh0 fvbkf0n`b fajkmrkjh6`f> blshe f\ ganasxvavebs tyis kacs msoflios sxva mysin`b fvx pvje h7ysn`> zslfkf Rfdrfpn`b xalxebis folkloridan cnobili msgavsi fvbkf06`f bhptb9ie f9cf,fhfn`b ffh9ihf demonuri Zalebisagan, rac mas specifiur feg. saerTokavkasiur movlenad warmoaCens. bJaiua-bJaZa _ `naxevradxmelinaxevradnedli~. narTul gadmocemaTa miwaTmoqmedi personaJi (zogi variantiT saTanei-gvaSas `rCeuli~, sasriyvas biologiuri mama), romelic narTebisaTvis ucxo gmiria. igi cali xeliT xnavs da sasriyvas salamzec ar pasuxobs. roca Seuracxyofili sasriyva mxvnels mietia, am ukanasknelma narTi raindi cxenianad aswia da beltqveS amodo; esec ar akmara, gobze dasva, gobi cols Tavze daadga da Sin gaistumra bavSvebis gasarTobad. aRniSnuli Tqmulebis paraleli gansxvavebuli saxiT mocemulia eposis adiReur da osur versiebSic. ufro Zlieri gmiris Ziebis motivs vxvdebiT msoflio folkloris sagmiro da zRaprul ZeglebSi. miwaTmoqmedisa da daumarcxebeli gmiris msgavsi urTierTobebis motivi kargad aris <:F*F-<:FOF _ Yfh0ff h]`fv0fkf flumsk6`ffhs[s8eg. (lf-f \mfhf[ Cf0fytb U`fimf „kw`s,pf“> Cfchs7`f bf, u`frmf)> Yfh0ff hps fn`sv [f=eg. Eb bpyfgsr fkf lw`f/`jbn> Cfchs7`f bcfkfv f0frums fpbefv> psgfne [-sp Cfchs7`f eb lfysybl[[skf> Yfh0ff hash[fqf b-s lpf6`n`fp l8sim0b[sy fysi`9skuls lfqfb;mbn eb bpvsh[fref fu`s,kff le lyfyqfys b9]`sc k[s b6`bhusktbn f[sz6`f lhpus bkf[evfhkfg ]`f. Fhb f]`fv0f psyof tb9isv [f=skf bffh9ieg ftgjc6`f> flsuw`tb> fef9cffb hdthcbf. Tb]f fvx le pvje fash[fqf ]fb9skjbn fleytb fajkmrkjhn`b fash[fw`tb> fkfre6`tb h7ys. Flumsk6`ffhs[b> qf[fhf pvfv fash[fqf tb9ie fbps7fpffimf6`f hvjnbd b,pbfys bffh9ieg f6sh0ef f;`kfh hkfr` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 31 f7ys. F,hb fufy fkf zslfkf fbynthfc fvjeg B. &mb9ibot bfyqfv0f fushefn`b fkfr` („f/`f bfqrmsc b/`/`je tcyfum ls7fpffetbn“)> ef7f b]`jeg fash[fqf zr`syb> i`-e/`ef frfv,fim6`f hskf bw`f/`jp flfeb hps> eb bbfifw`7mfys tb0fyf]`jbn Cfchs7`tb> <;f8f- <;fotb hf;`f,;m. asaxuli qarTul xalxur zRaprebSic. am mxriv gansakuTrebiT sainteresoa i. yifSiZis mier Cawerili erTi megruli zRapari (`Zlierze ufro Zlieri mudam iqneba~), romelSic moTxrobili ambavi gmiri kaJisa da asi uReli kameCiT mxvneli goliaTis Sesaxeb zustad imeorebs sasriyvasa da bJaiua-bJaZas epizods. F<SHPFK _ fflsl> a-brzali _ Weqa-quxilis RvTaebis (ix. `a-fi~) fvfw`sc f,\mfh iaraRi abJuis afxazTa f,;mseffn`b f9ceff rwmeniT (bzifis afxazebSi h[fqfhfkf (<ps9n`b f9cki afis iaraRia `afirxi~ eff f,\mfh f9> f9f[s _ afis tyvia). abrzali f[mosy). F,shpfk 8usyr warmoadgensorlesul Tu fkf b[se vf 8q`srys b7je orwvera Subs an isars, a. beliukini. `bJaiua-bJaZa~ f9cf vf f[`vgfk fresy> romliTac RvTaeba Tavis eb fkf f9ffbv,fh b]`fn`s risxvas ugzavnis urC mtreF. <tkberby. “<;f8f-<;fof” [fpsvojp f[mbh[`jy (tb] bs (gansakuTrebiT ajniSs; fhfofr f\mysi). F,shpfk ix. `a-jniSi~). abrzali cecxlovani iaraRia da visac an rasac fvwf ps=7mj f,\mfheg> bpff[fp vf bprmscsp moxvdeba, cecxlis alSi axvevs. ptums fvwf hrefy. a-brskili _ amiranianis ti pis sagmiro eposis gmiri; daibada qalwulisagan saswaulebrivi CasaxviT (uZvelesi varian-tebis mixedviT, qaliSvilma Wama dafqvili Tavis qala, romlis gamanayofierebelma Zalam igi daafexmZima. Sdr. aWaruli folkloris personaJis _ rompapis dabadeba). abrskili drois mcire monakveTSi gaizarda da goliaTuri siZlieris daumarcxebeli gmiri gaxda; iyo mterTagan afxazTa damcveli da Tavisi xalxis moWirnaxule, miwaTmoqmedTa dasaxmareblad gvimrasa v. vouba. `abrskili~ D.Dje,f `f,hcrmsk~ F<HCRMSK _ Fvbhfy tb9ie fash[fqfhfn`b ftgjc f[f=s> eb lbbn f9]`sp,f k7ysn`> b\mmfimf[e fw`fn`svhfkf (f;`sn`ofn`b f]`fv0f6`f hskf> f9]`sp,f f[s,f8 [[ys bkabn eb ffvsim0f[m kw`f kn`svref l7fkbn> fb=. Fzfhfn`b fajkmrkjh f[s=cf[mf> Hjvgfgf bbhf). F,hcrmsk ffv0f rmf= fkf bp]fbn fvx le pvje> fo`s bpfqfvsh[jp flfe bfr`[bn> f/fw`f h7ysn` eb f9cseff b[mxjy> flumsk6`sy[f8w`f hsw[shffhfps eb fflsrfrfzb> f]fhimskb b6`b[jy. F,hcrmsk lffhfof b[s b9spfys l7fkbn> 32 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `mijaWvuli abrskili~ D.^fdi,fbf. “Brsl=f]`skje F,hcrmsk” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB da ekal-bardebs spobda. abrskili ise gaTamamda, rom Tavi uzenaesis tolad CaTvla da mas qeds ar uxrida. ganrisxebuli RmerTis _ ancvas brZanebiT gmiri Sei pyres da Tavis cxenTan erTad oCamCiris raionis sof. Wlous erT-erT gamoqvabulSi rkinis paloze miajaWves, mcvelad, erTi variantiT, mabzakuna (adarganwuxva) miuCines, meoreTi _ dedaberi. afxazebis usayvarlesi gmiri ganTavisuflebas cdilobs, magram amaod (zogi versiiT, abrskili Tavs gainTavisuflebs, magram gamoqvabulidan gamosuli da dRis naTliT dabmravebuli goliaTi mTebSi midis). a-bRara _ samWedloSi, grdemlis win Sesrulebuli xatze gadacemis wesi; dazaralebuli mWedlobis RvTaebas (ix. `SaSvi~) eWvmitanilis dasjasa da danaSaulis aRiarebis SemTxvevaSi zaralis (mag., dakarguli saqonlis an raime nivTis) ormag, sammag an xuTmag anazRaurebas SesTxovda. dazaralebulis Semdeg saTanado locvas mWedelic aRavlenda da RmerTs qurdis samagaliTo dasjas Seexveweboda (saamisod fuliT an naturiT gasamrjelos miiRebda). danaSaulis aRiarebisa da naqurdalis dabrunebisaTvis eWvmitanils ori kviris vadas aZlevdnen. Tu igi aRniSnul droSi danaSaulSi gamotydeboda da dazaralebuls Sesabamisad gadauxdida, imave samWedloSi `gadacemis moxsnisTvis~ ilocebda da mxareebi Serigdebodnen; winaaRmdeg SemTxvevaSi bralmdebeli valdebuli iyo yovelwliurad Seesrulebia abRara (ix. `nagalen yawara~). Tu eWvmitanili mxolod misi an ojaxis romelime wevris avadmyofobis (es ki RvTaeba SaSvis risxvas miewereboda) SemTxvevaSi gamotydeboda, dazaralebuli Tavisas daibrunebda, magram Serigeba anu `daWerildamizezebulis gaTavisufleba~ saTanado msxverplSewirvisa da ritualis Catarebis Semdeg moxdeboda (ix. `a-xnirxura~). Tu eWvmitanilis ojaxi mTlianad amowydeboda, dazaralebuli valdebuli iyo eloca RvTaeba SaSvisTvis da erTi wlis dakodili Txa Seewira. winaaRmdeg SemTxvevaSi igi damnaSavis msgavsad daisjeboda. 33 f9ffbv,fhw`f lhf7hfys b[s b9[mfoj lfkfutbn> hf9[mf l[sh[jvpn. Bpu`ffp fyw`f blqfhfkf eb llsh,ffylf8shn`bn> b-b bfhtb Jxfvxshf f6. Zkje f]f96`f hefrs f=s fb[fn`s fimf7f lfl=fh]`fktbn> b[mxfkfhw> dthcbfr fkf eb fqsc flfhufyqs[e [skf9i8sc bh0tbn> tumb fdthcbfkf 0fr`f;`sr lb[skf9iefy. F9ceff ptums ,pbf bh,jp fash[fqf b[s b-f6`b0bn`sh b0f[eg f[f bkijv (dthcbfr fkf eb b-9bhnbn f[f fl`f[ms lfyl`skq fkfimwfhf bfhkfi`[mfp F,hcrmsk fim[f7f lwjbn). F<?FHF _ f;mbhf=s> f/f f=f9[mf f,/fhf fqfc> f9[fc0f pfesp f;mb9ffbv,fh „Imfim“ fu`hfvufhf pvje bf[msh[`hf lf]`jbn> fbfif ffh9if ffvsim0f[m bjesp fpfhfk (bf]. bw`sosp fhf[`> vf vf0`f[`sr) 8svn`> [svn`> [`svn` bfwqfys fh[`sy]`hf lf]`jbn. Fpfhfk pfep bffvsim0f[m fyw`f bimfgs brjbn f;mbums> fyw`f f/msx b6`yfuje lf6`bhi`fhw lb]`jbn (eb fps f9fhf> vf fimn`f bh0jy). F[fhf fv8f9ufhf fp[fqfhtb> bb/msxsp fh[`sy]`htb fps fu`hfvufhf pvfp 8vxs,;m ffv0f bh0jy. Bpje;m0sp ffv0f fps f[fhf ble fp[fqfys bb/msxsp bh[sy]`sh> bfhf eb f;mbh0f f7ys l=sh[efy> bys]`efy> fufy6`f tbyffkjy. Frevpfh fps]`f8 tccsis6`cf f,/ fhf yfbuofh fr`sy. Fu`hfvufhf pvfp bfhf vf b0ffw`fhf fo`s fxsvfpfhf b[msh e,fc7fy b[fhf fp[tbqfh> fpfhfk pfesp f9sh[fuf bjep ptums bh[`sy]`efy f[f fbyffkfhf vfvpfhums „bffyshrskfp b[`f6`b0n`hf“ bif9sp tb9i fimn`f imys> fqfc v8f9ufys frey f=s[hf pbfefp (f[msh[`hf). Fu`hfvufhf p6`sp 0ffw`fkf lfysoofh> fps]`f8s f0fr9[s6`hf b6`sy fys]`fhf fv8f9ufhf f9ffbv,fh Imfim> f9cf0fn`c is6`csr p[sqef f\mvf bimefy. Frsvpfh eb bfhf b[f0f f[fhf plsp tb9i lf[msh[`[jy. 34 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 35 g U a-gizmali _ maqcia. afxazebis warmodgeniT, zogierT adamians aqvs meore suli, romelic cxovelis saxiT an cxovelze (kata, mgeli, tura, mamali) Semjdari drodadro xetialobs da adamianisa da saqonlisaTvis mavnebloba moaqvs (SeuZlia ZuZuebidan rZe gamoswovos, amoglijos gul-RviZli da sxva organoebi). afxazTa rwmeniT, aseTi adamiani (xSirad qali) sofelSi ramdenimea. isini SeiZleba saxlSic iyvnen da imavdroulad TavianT ufrosTan, romelTanac nadavli miaqvT. rogorc Cans, warmodgenebi meore sulze aris transformirebuli Sexedulebebi e.w. `gareTa sulze~, romelsac mraval xalxTa Soris qarTvelebic icnobdnen. FUSPVFK _ f9ceff hu`ffyfufhfkf feff9cshf lhtb9ieg f[f 89csr b[jeg> eb fusui`su fcf[mfkf vf fusui`su (fwu`s>f6`s\ mvf> f,ufle> fh,f/m) lf6`n`fys pyspsykf lu`fhjeg> feffb> fi`fhf[b hps f,ff9chf6`f v8f9uj (f;` frsrf f[i fw`w`hf fkijbn> fu`sb fu`fq`tb f/hs[hf> tumsh0 f[`0f6`tb). F9ceff h[fqfhfkf fc tb9i b7je fef8s (kfccs eb ls9]`scsy) f6s0f f7ys lfo`srsvpn. B7fkfh 7fkjbn eh0 ffv0fr fkf 80s9r h7ys f7fpffhf> bhskijy hs8ys f7fpfhtb> bh/msxsp ppshujp htb]f,s b7ys f7fpfhtb. Biffh9ie tb9i> fh,fhf6`f f8,fn`s f9cs f[m fnhfycajhvfwbf pspe fu`ffyfufhf6`f „fl`f[msn`b f9cs“ fps> bfrsvref fvbkf06`f bishlshefp tb9i f6sh0w`f h7syums bffh9ieg. b. jopua. `afxazuri kapriCio~ <.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” 36 afxazuri miTebi da ritualebi a-gilaxia _ loginis aRebis wesi, romelsac mSobiarobidan ori kviris Semdeg asruleben. am dromde namSobiarevi qali sawolidan ar dgeba. agilaxÁas qalebi dResaswauloben da masze daswreba mamakacebs ekrZalebaT. dedamTili an romelime naTesavi qali ori-sami dRiT adre Semoivlis axloblebs da agilaxÁaze dapatiJebs. daniSnul dRes yvela adridanve ikribeba,mowveul stumrebs moaqvT qaTmebi an yveli. Tu ojaxi SeZlebulia,klaven cxvars an Txas, Tu arada qaTmebs; moamzadeben aseve yvelian kverebs (ix. `a-kvakvari~). bebiaqali xelSi iRebs akvakvars da ojaxis mfarvels (ix. `a-Jahara~) mimarTavs: `SegisruleT yovelive, rac Cvenma winaprebma gvianderZes, umorCilesad gTxovT, dido aJahara, daifare es qali da misi axalSobili, nu moakleb maT da am ojaxs Sens wyalobas~. amave dRes msxverplSewirva xdeba e.w. `saxlsgareT myofTa~ (ix. `a-dviniqou~), e.i. micvalebulTa saxelze, risTvisac xarSaven yveruls, dedals da ramdenime akvakvars; bebiaqali loculobs: `Tqven yvela, vinc saxls gare xarT, iyaviT mis mimarT (mologinebulis _ n.a.) mowyaleni, daicaviT is da mTeli ojaxi yovelgvari ubedurebisagan da xeli moumarTeT~. Semdegi msxverplSewirva da locva sruldeba miwis ufalis (ix. `a-dgil dedoufali~) saxelze. im adgilas, sadac qalma imSobiara. bebiaqali klavs mamalsa da dedals (maTi Wama mxolod colqmars SuZlia), xarSavs da aSvimgÁalis (WviStaris) ramdenime naWerTan erTad swiravs adgilis dedas locviT: `miwis dido dedofalo, gisrulebT danapirebs da gTxovT daifaro deda-Svili kbilis tkivilisa da sxva daavadebisagan~. Semdeg cxveba oTxi mrgvali da erTi mTvaris rqis formis akvakvari; pirvel oTxs bebiaqali samjer gaatarebs axalSobilis dedis didi da saCvenebeli TiTebiT Seqmnil wreSi da samjer imeorebs _ `gaxsna!~ iTvleba, rom amis Semdeg qali ise Tavisuflad imSobiarebs, rogori TavisuflebiTac gaiares akvakvarebma wreSi. mTvaris rqis formis akvakvars Cvils Wi pze daadeben da loculoben, rom bavSvs Wi pi ar atkivdes. Tu agilaxÁa xuTSabaTs daemTxva, imave dRes an Semdgom xuTSbaTs loculoben FU~SK{HF _ fbfh0f im0s[hf fqfc> f9]`sc k[mfhf ffvsim0f[m 8svxs;m fyqkfum byfhuojbn. Effyof f[iffhf lsp[skqsp kbfh0f lfu`skqefv. Fu`sk[hf f]`cf byfhsuoj ys]`jeg ef[m f[`fw`f fytbhf fpby hsvfv. Fy[`f vf fefw`f hefo`s 8svi> [svi pfue f6s0f f]`cf lhskfkfys ff9[mfhf hsk0jbn Fu`sk[hf f[m. Bfh,je fvi fps ptums pffyfqf tbpjbn> bffhs9[mfp fcscw`f bffhujbn fr`n`s> fi`. F0ffw`fhf bpskij hfrepfh> fefcf vf f\mvf himjbn> vfvpfhums fr`n`s> blshvfptbetbn fxf]fh;`> fr`fr`fh. F,hsu 9]`sc kyfgs=s bffyskrskjbn fr`fr`fh> f0ffw`f h[`skf9i8 (bu`. F;mf]fhf) lb]`jbn> „]f,b9fhf bf]pffyhs;msp fqfckf ptums bepsyf]fuotbn F;mf]fhf le> ce]`jbn eh[skf9i F;mf]fhf le f,hb f9]`scb> bk[`skqspb> e6mbfhf hsu`sevs;msy“. E,hb fvi fps f9cf0fn` himjbn „Fl`ys7`f“ f9cw`f hs[mofkf> eb fps fxf]fh;`> fr`n`s> fr`fr`fh h;`etbn. F,hsu 9]`sc lys]`jbn> „i`fh0 ptums f8ys bf7`suje> eh0 hps (fbfh0f bkqsp hps) i`u`s ]f]fksp> bi`s[mxf> f0ffw`fhf ptums bfh,fypffkfums hswf]f f7ysn`> i`hsw[hff“. Yfc f9cf0fn`s himjbn fys]`fhf bfkujbn Flumsk f[skf9i8s „Flumskxxf“ b[mofkf. F9]`sc f[iff lf[mkjep f0s9 f7ys f,hsu 9]`sc bkimjbn fh,f/mb> fr`nsb (eb [fqtb>9]`scb vfwfhf hjeg fafhf bf6`b0e)> bk;`jbn> fi`xfi` -s0r tblrskfys fr`sh,fy f6`skqjbn f0s9 fy kys]`fhfkf „ flumsk f9ffbv,fh9]`sc le> b,psyfcsuojbn bcs6`scqfp> c,s]`jbn b,s[mxfhw fy k[`skqb kfhtb [f9sw [mff hvjef> tumsh0 xsvfpfhf6`tb h7ysn`“. Yfc bhojbn 9im,f bums;me> frs b[flje fvpfn`s8f 9ihf pvje fr`fr`fh6`f. Hf9[mfn`b 9im,f f,hsu 9]`sc [svn` br`kshijbn f9i6`f bfy kyfw`s leb> fyfh9isufn`b fyfw`sb hskf tb6`shi`je fhums;m> ec7fy f9]`sc bk]`jbn [svn`> „bffnbn“. B9[mfojeg e,hb ffvsim0f[m f9]`sc bvfhbfys l[mjbn kf9[mf7f fr`fr`fh6`f if7f bvfhbfys fhu`s;m brskcsp tb9i. Fvpfn`s8f pvje fr`fr`fh f9i6`f bzfgfy bf6`shqjbn> bys]`jbn f[zs bvu`f bvs[mshw. Fu`sk[hf f9imfi bf6`i`fh> eb fvi fps vf bffbef f9imfi bys]`jbn Fospkfy F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 37 wyalTa RvTaebis (ix. `ZiZlani~) saxelze. moxarSuli TeTri mamliTa da dedliT da akvakvarebiT midian mdinaresTan da deda-Svilis TandaswrebiT swiraven da loculoben: `dido ZiZlan, wyalTa ufalo, daicavi deda-Svili yovelgvari borotebisgan~. am wesis Seusruleblad namSobiarev qals mdinareze an wyaroze gasvla ekrZaleba. momdevno mSobiarobis Semdeg ojaxi naklebad ixarjeba, mdinareSi mxolod kvercxs agdeben. f9ffbv,fh ks[mso fkf. B;`e fh,f/mb vf fr`ns ir`fr`tb> fr`fr`fh6`f hsvfys fos f[`s6` f[m bwjbn ys]`fhf> F[`skq lpfesp ks[iff lksvfys lhsweg> fr`sh,fy yfhsuojbn> bys]`jbn> „Ospkfy le> fos 9ffbv,fh> b[mxf fyb> k[skqb bfh,fypffkfum w`umfhf f7ysn`“. F,hb fqfc yfhsuoffyof f[skq l[fesp fosb> fqtb\mb f[m fytbhf lf6`b0sv. Hf9[mf7f f[skq fbehf ffy f0ffw`fhf bffhvfzys b7fhqjbn> fobfc fr`nf/m vfwfhf feg bfkfhs;mef. a-girtnihva _ `megruli locva~, romelsac abJuis afxazebi Tavis tkivilis, Sakikis, cxviridan sisxldenis, uneblie Sardvis SemTxvevaSi asrulebdnen da aRniSnul daavadebaTa mfarvel suls (ix. `a-salerti~) avadmyofobisagan ganTavisuflebas SesTxovdnen. a-girtnihva cnobilia aseve asalertis saxelwodebiT FUSHYS}~F _ „fushw`f hys]`fhf“ f,;mseffn`b f9cefff f[s[mhf ffy bv8f9shujbn> f9syqf fimf fyffef> fw`sh0f6`x[`hf ffy> f,fh0 fxsvfpfhf6`f bh[`skf9ief f9ffbv,fh (bu`.Fcfkthn) fxsvfpfhf f7ysn` f[`f6`b0n`hf bf]`jbn. Fushys]`f bfhf e,fc blsheg Fcfkthn b[mofkf goTanua _ personificirebuli suli, romelsac abJuis afxazebi saSobao `dilis locvis~ (ix. `Sarfnihva~) dros muclis gvremisa da tkivilisagan dacvas SesTxovdnen. swiravdnen wiwilebsa da kverebs (ix. `a-kvakvari~). erTi gadmocemis Tanaxmad, patronze gabrazebulma mosamsaxurem goTanuas kuTvnili kveris comis nawili mware kvaxis kopeze (akupei) dado da sxvenSi damala. amis gamo gabrazebulma goTanuam mZinare ojaxis yvela wevri kopeTi dabegva. ojaxma goTanuas gulis mosagebad mis saxelobaze locva weliwadSi orjer _ Sobaze da mariamobis dResaswaulze daiwesa. s. zvanbas mixedviT `goTanuas~ paralelurad abJuis afxazebSi gamoiyeneboda termini `gouTanu~. aRniSnuli sityva afxazurSi kolxuri enis megruli dialeqtidan aris Sesuli. U~J)FYEF _ fzslf[moshfn` fyw`f[`s> f,;mseffn`b f9ceff fyw`f bbhf „ifh9sys]`fhf“ ffy fvu`f [mffb> tumsc f[mff6`tb hskf f[mxfhf bf]`jy. Bf0`fhimjy fr`zsimb> fr`fr`fhb. }`fv0fr byf6`sh9iys> f9i`vf bpu`ffp fvfqe8s U`j0fyef bbn`sp fr`fr`fh fvf;`f f[`0fr frefgtb b0fqfys fefc[sh f=s bq`f[bn. Eb fps bu`ffp U`j0fyef fw`f bfkfp f0ffw`fhf ptums fr`fgtb fkf b[`f[`tbn. F0ffw`f U`j0fyef bu`s hrshw b[mso fkf is6`csr fkf 8syn` fys]`fhf v8f9shujy> ^mshctb> Yfy]`tb fps bf9shqtbn. C. Pdfy,fbf bffh9ihfkf „U`j0fyef“ bfhf e,fc f,;mseffn`b f9ceff h[`s bflsh[jy fnthvby „Uje0fye“. Fhb f;`f f9ceff h,spi`f> Rjk[n`b f,spi`f fushef flbfktrn f7ysn` bfkfktbn. a-gulSapi _ gveleSapi; afxazuri zRaprebisa da gadmocemebis Tanaxmad, mravalTaviani, zogjer mfrinavi urCxuli, romelsac gmiri amarcxebs; zogierTi cnobiT,cdilobs mzisa da mTvaris Caylapvas da amitomac xdeba mnaTobTa dabneleba. FU~SKIMFG _ f9ceff hkfr6`tb> h]`fv0f6`tb byf6`sh9iys> f[s hfw`f p[fuskje> pyspsykf b9shef fu`sui`sueg> eb fash[fqf lfbffbetbn> flshhf6`f imjers hskf eb fvhtb> fvptb hsk,fflfhf f0f[eg> e,hb fpjeg fvhf pyspsykf bpskfimwj. 38 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `sasriyva klavs gveleSaps~ T. ^fdi,fbf. “Cfchs7`f fu`skimfg bimjbn” narTuli eposis afxazuri versiiT, agulSapi wyaroebs flobs da wyliT sargeblobisaTvis xarkis saxiT lamaz qaliSvilebs iTxovs (Sdr. qarTuli zRapris gveleSapi). agulSapi ti pologiurad axlos dgas qarTul gveleSapTan (veSapTan) da adiReur bliagosTan. termini `agulSapi~ qarTuli `gveleSapis~ afxazuri enis normebiT gaformebuli variantia (SesaZloa megruli `gverSapis~ gavliT). Yfh0ff htgjc fkf fu`skimfg fos[m6`f bh[fn`jeg> fos f[fh[`fhfps fi`f[n`c fo/f, 9iof6`f hsvb[efy. (fb=. F6sh0ef kfr`s6`f udtktimfgb). Fu`skimfg cf[mfkf f6sh0ef Udtktimfgb (Dtimfgb)> flsun`b <kbfujb ffbu`fhf buskjeg. Fnthvby „Fu`skimfg“ f6sh0ef „Udtktimfgb“ f9cef ,spi`f fyjhvf6`f hskf bfkfhq`jeg (b7fkfh 7fkjbn fushef „Udthimfg“ f7ysn`ums). gunda _ narTul gadmocemaTa erT-erTi centraluri personaJi,narTebis da (iSviaTi variantiT narTebis deda), saTanei-gvaSas U~SYLF _ Yfh0ff h]`fv0fkf b[flje f[f=6`f bhefreg> Yfh0ff hf]`imf> Cf0fytb U`fimf ks9]f> ks9iofhf tb9isp ls7- F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 39 e. qavSbaia. `gunda da misi Zmebi~ T. ^fdi,fbf. “U`syltb> kfimw`tb” 40 afxazuri miTebi da ritualebi qaliSvili _ Seudarebeli silamazisa da goliaTuri Zalis mzeTunaxavi. misi sxeuli axalamoyvanili yveliviT TeTri da nazia; aqvs oqrosferi Tmebi, banaobs rZeSi da ise asxivebs,rogorc mze da mTvare. Zmebi gundas Tavs evlebian, acxovreben brolis koSkSi da nadiris Zvlis tviniT kvebaven. Tavisi silamazisa da saerTo Tayvaniscemis gamo rZlebi gundas mtroben. maTgan mowamlul qaliSvils SemTxveviT poulobs monadire alxuzi, gadaarCens da daniSnavs, magram kvdeba ise, rom gundas colad SerTvas ver aswrebs. alxuzis cxedarTan dadebuli ficis Tanaxmad, qaliSvili saqmroebs orTabrZolaSi iwvevs, amarcxebs 99 Wabuks, romelTa yurebs Robeze hkidebs. mxolod xvaJarfisi Zlevs gundas da saTanei-gvaSasa da narTebis sasurveli sasiZo xdeba. gundas personaJTan aris dakavSirebuli sasriyvas gadarCenis (umcrosi Zma aboboqrebul mdinareSi daxrCobisagan gundam ixsna) Semdgom ganviTarebuli dramatuli movlenebi. ucolSvilod darCenili sasriyva, romelsac uerTgulesi megobari _ cxeni _ bzouc moukvda da ZmebTanac arasaxarbielo urTierToba aqvs, Tavs ubedurad grZnobs da erTaderT imedad da eguleba. sasriyva gundas masTan sacxovreblad gadasvlas sTavazobs,gundac Tanxmdeba, Tumca SiSobs, amiT Zmebs Soris dapirispireba tragediamde ar miiyvanos. sasriyvasTan sacxovreblad gadasvla, rogorc Cans, aris gundas daRupvis mTavari mizezi (unda iTqvas,rom qaliSvili grZnobs am nabijis tragikulobas da mogvianebiT amitomac ar uZaliandeba gamtacebels, piriqiT TanaugrZnobs). sasriyvas aryofnis Jams gatacebuli da xvaJarfisis dedis (zogi variantiT saTanei-gvaSas) mier dawyevlili gunda qvavdeba. aqedan iwyeba narTebis didi ojaxis TandaTanobiTi ngreva. sasriyvasTan sacxovreblad gadasvlis gamo, mecnierTa didi nawili, romelic narTebis ojaxs matriarqalur ojaxad miiCnevs, gundas personaJs ganixilavs rogorc patriarqalur urTierTobebze gardamavali periodis qalis saxes. gundas gadasvla ZmasTan aris ara jgufuri qorwinebis wyviladiT Secvlis faqtis gamoZaxili, rasac S. inalifa fiqrobs fvpn> flevgtb bvx pvfp> vhflf brfzzjp kfrsy. Kw`f k;ms fi`fof tb9i bir`fr`fy> b7`svi`si`sy> f[m9in`s [f[`sw ksvjeg f[i fkf k-skref,jbn> fvhtb> fvptb htb9i lrfzzjbn. Kfimw`f U`sylf bks[osoffefy> f,shksi f[fy f7ys lsylsh[jy> fi`fhs[ f[`,skis8 k=fhqjy. Ks9iofhtb> ksgfneb fps k0fwfw`f U`sylf lshw`sv/fy. Fhs8imsufkf bhimsp f0s9]f vfi`shkf lb9iffetbn fi`fhswf8 Fk[`sp> ltb6`bh[jbn> 9]`scc lb]`jbn f[f l0f[jbn U`sylf 9]`scc lbuffyof. Fk[`sp b9cs,f8 f7ys U`sylf flje]fn` 6`hf im0fkqjbn> eb bfpu`fyf0jy lptb6`9fys lspbffbp blf lf-f fo`s lsibwsvj> e,hb f7ysn` lhs9[mjbn fh9fhw`f> $$ 8sr fqfksh[bn> eh0 hksv]f6`f =s[ys ffylf b[`skimefy. {`f;`fh9sc bjeg U`sylf bkbffbp> Yfh0ff hsvf]` bfre[tbn. U`sylf ks[mso Cfchs7`f tb6`sh[fhf bfl]`fkjeg (tbkfw`u`sh9jp fobfc bfujp kfimf tbq,f Cfchs7`f ltb6`ksh[tbn) hf9[mf7f b7fkfp fkf[mtb6`qfhfn`b f0fuskfpffimf. (]`scltb> [`iffltb bffy[fp Cfchs7`f> eb ptums htb]f psu`hf bujp> b-s> <pjeums bw`9cbn> bfimw`f hs=ums b-tbvp fbps7fpffimf6`f bvfy> b[s yfcs9lfys b9[mfojy. Cfchs7`f U`sylf y[fhf bfhf bf[m fbfchfp lks]`tbn> U`sylf lf6`if]f0[tbn> f[f li`tbn> eb fkf ftimw`f hs,;mfhf b7fp fb=fuskfhf lf-f hsw]fhfr f[m bbfcsh ]`f. Cfchs7`f bf[m y[fhf fbfchf> biff,j tb9i> U`sylf k0f[fhf= b[flje vpspeg (f9]`sp,f fw`fyshhf ksvjeg fhb fimf=f fhsw]fhf iskyf0j> e,hb f7ysn` eb lsvqfpshcsc Yfh\ m[mje lb=fuskjv> lhsw]fkimjbn). Cfchs7`f b7fvpffhf b[s bfh[`fys bvqfhcsp> yfc {`f;`fh9sc bfy (lf-f u`ffyfrfhfr fkf Cf0fytb U`fimf) ksi`bhf fvifkf U`sylf l[f]`[bn. F,hffyn` bfkfujbn Yfh0ff h0ffw`f le f6`ooffhf. Cfchs7`f bf[m y[fhf kbfchf fvifkf> fqfhf0qff8w`f htb]fhf8sr> Yfh0ff h0ffw`f fvfnhbfh[fn`b f0ffw`f ]`f bh9[mfojbn> U`sylf k[f=fkf tbklshujbn fgfnhbfh[fhfn` fbps7fpffimf hf[m fbfchf ffv0fys f9]`sc k[f=s. U`sylf kfimf bf[m kbfchf bffyfuj u`s9kf fb,fufhf fr`svref> [`fps [fpskfn`b f0ffw`fhf fimf6`shuskfhfs f[m fbfchf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 41 b. jopua. `gunda. triumfi~ <. |mjgef. “U`sylf. Fnhbeva” 42 afxazuri miTebi da ritualebi (Tumca wyviladi qorwineba egzogamiuri qorwinebaa, romelsac dualur-gvarovnuli organizacia uSvebs mxolod sxvadasxva fratriis wevrebs Soris da ara am organizaciis erTi fratriis SigniT. narTuli eposis afxazuri versia aseTi fratriebis arsebobas gamoricxavs), aramed arSemdgari incestis motivi (e. meletinski masSi incests xedavs). incesti ki, rogorc es J. dÁumezilma gamoarkvia, eposis uZvelesi versiebis Tanamdevi faqtia. osur versiaSi incesti urizmagisa da saTanas col-qmruli kavSiriT Sedga, magram es SeuRleba aris ara Cveulebrivi incesti, aramed oidi posiseuli incesti, rac ganbrZnobis iSviaT igavs Seicavs. oidi posi ganbrZnobis win kadmosis Camomavlobas uxmobs. kadmosis Tanamecxedre ki harmoniaa, aresisa da afrodites naSobi. mzakvrobisa da siyvarulis Sezaveba gzas uxsnis oidi poss akrZaluli codvisken. eposis osuri versiis incesti swored am planSi unda ganvixiloT, Tumca mas gacilebiT Zveli miTologiuri safuZvlebi aqvs. yurizmagisa da saTanas SeuRleba aris irealuri incesti _ RvTaebrivisa (saTanas _ uasTirjis, wm. giorgis Svilis) da miwieris (urizmagis) SeerTeba, radgan col-qmari warmoadgens yofiT planSi gadatanili pirveli RvTaebrivi da adamianuri wyvilis miTologiur saxes. urizmagisa da saTanas SeuRleba gardauvalia, raTa safuZveli daedos miTosuri xalxis _ narTebis gaCenas. sxvagvarad SeuZlebelia aixsnas da-Zmis col-qmroba, rasac arc osebisa da arc kavkasiis sxva xalxTa (maT Soris afxazebis),arc maTi axlobeli Tu Soreuli winaprebis (skviTur-sarmatuli, alanuri da sindi-meoturi modgmis tomebis) realur yofaSi moqmedi qorwinebis instituti ar icnobs da, arc arasodes icnobda. feg bffyfuj> I. Byfkb9f bu`ffyfufhfkf (f[f zslfkf f0ffw`fhf fkfkfhf tupjufvn`b fxfhf> eb flefkn`b> f;`kflew`f f6`b0hf fvjeg pys psykf tbetb9isv fahfnhbf6`f h[f0syhfrw`f hs,;mfhf> eb fhb fb=rffhf ahfnbfr hs,;mfhf f7fpffhf f9yfretbn)> tb6`svi`fp fbywtcn6`f hvfnbd feg (T. Vtktnbycrbb eb f7ys fbywtcn b,jbn). Fbywtcn eb :. L8svtpbk tbkbrffbn> ftgjc f;`sn`ofn`b fdthcbf bfwe afrneg. Fef9cn`b fdthcbf f7ys fbywtcn Ehbpvfubb> Cf0fytb> [`fqtb> 9]`scb htbvflfhfkf bv8f9scbn> f[f fhb fxfhf ,fif fbywtcn frofv> eb tlbgbn`b fbywtcn feg f[`is8qfffekfhf bzslje f]`fv0f fpu`fyf0jbn. Tlbg f[`is8qffekfhf f9[mf bhuskjbn Rflvjc brf]fhf. Rflvjc tcyfum bwse }fhvjybf kjeg> Fhtcb> Fahjlbntb h[skq. Fw`umfhtb> f,pbfhtb tbkfhw`fhf fv8f bpffyfhnjbn Tlbg bkf bf9re fu`yf]fhf f[m. Ftgjc fef9cn`b fdthcbfkf fbywtcn bbfifys f,hb fufy fkf tbkshufn`eg> f[f eb tb] f b;`sn`e fvbajkjubfn`b fimfu`s0 fvjeg. Ehbpvfumbb> Cf0fytb htb,fufhf bimf6`uskfp bywtcneg> fyw`fb[skqb> (Cf0fytb> Efc0bh\m> Umfhum fw6mf) flumskef8sb (Ehbpvfum) htb,fufhf> bp,fypfh [`fqtb> 9]`scb bfflsh9ijbn f,pfpfhfn`b f0fuskfpffimf hf9[mfn`b fyw`fb[skqb> fef89cb htb,fufhf fvbajkjubfn`bf[f=cf[mf f0fhf. Ehbpvfumbb> Cf0fytbb htb,fufhf f[sh9fhf f6`svpn> bp,fypfh fimfu`s0 fyf0fh frsy fvban`b feff> Yfh0ff hw`shqhf. Lf-frfkf bw`umjeg fb0f]`fhf ftimtb> ft]`imtb h[`fqf9]`schf> eb fef9cffb Rfdrfpn`b fvbkf0b> eh0 bhefreg f9ceffums> eh0 bhpffbu`je f,im0hfums (fcrdbhw`tb> fcfhvfnw`tb> fkfyffb> fcbyl> vjnhn`b f,im0hf) hs9c0fpffhf=s bv8f9scefp fxfhf6`f bfplshefv fc tb9i b7je fb,fufhf6`f. a-gunihva _ `gulis locva~, romelsac afxazebi, erTi cnobiT, Soba diliT (n. janaSia), meoreTi _ axalwlis dilas (s. zvanba) asrulebdnen. ojaxis yoveli wevrisTvis amzadebdnen e.w. akvakvarebs (kverebs), romlebSic naWuWgaclil moxarSul kvercxebs debdnen. ojaxis ufrosi am kvers TiToeul wevrs gulze FU~YS}~F _ f9ceff hlshhfr fkf ^mshcf bvi fims;m> tumb ]`fv0fr fkf fis6`c =sw fims;m bv8f9shujy. F0ffw`f ptums hsw9[mfof blshvfptbefy fr`fr`fh> frenf/m ;`ys bfu`skfhqjy. F0ffw`f bhtb]f,e fr`fr`fh pn`e bu`s bflbqjy> fyw`f lb]`jy fu`f,pbfhtb> fu`s[mb h7ysn` lb[mxfhw. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB miadebda da RmerTs mis janmrTelobasa da gulis daavadebisagan dacvas SesTxovda. gucakia _ narTul gadmocemaTa personaJi, erT-erTi yvelaze kolorituli da mxatvrulad damuSavebuli saxe; mkvircxli azrovnebiT, moswrebuli da mware eniT dajildoebuli narTi,pirdapiri da marTali, zogjer gesliani sityvis mTqmeli. am TvisebaTa gamo, Zmebi mis mimarT sifrTxilesac iCenen da rac ar unda mware an damcinavi iyos misi sityva, pasuxs ar ubruneben. roca erT-erT Tavyrilobaze sasriyva, bzous (gmiris cxeni) sikvdilis Semdeg, misTvis Seuferebeli jaglagiT gamoCnda da Zmebi Sewuxdnen, gucakiam isini gaaCera: `Tavi daanebeT, man Tavisi Sesaferi cxeni i pova!~ sasriyvas cols manaTobeli neka TiTi hqonda da xSirad Sveloda qmars Rameuli gzis gagnebaSi, razec gucakiam Tqva: zogi mamis ToxiT amayobs, zogic Tavisi colis neka TiTiT trabaxobso. SeiZleba iTqvas, rom mTel narTebSi igi yvelaze miwieri adamiania. gucakias saxe axlo dgas adiReuri versiis aTlagucasTan da osuri versiis sirdonTan. 43 Fys]`fhf ffvsim0f[m lfce bbn`se fr`fr`fh bajy. UE)CFRMF _ Yfh0ff h]`fv0fn`b f[s=s> ptums htb]f blshe> fcf[mfhrshfkf tb6`shi`je [f=eg> bkfce f[is8 pvje> b]fq] fqef> f,p \m,fhf pvje f,fh0 hskf fyw`f bbifp Yfh0eg> bbfije> pu`sw6mje> pys psykf f;`f \m,fhf p]`j fo`s bjeg. F,fh0 f7fpimf6`f hps bfimw`f eb b7ys tcyfum hu`sh-fysy> bf;`f bfumf hsgfne [yf-efpfhums f0fr bh0jvpn. Tbpfhr f7ys pys Cfchs7`f> <pje f0f[fhf ffvsim0f[m> b6`yfvujp -sr lf6`n`fys lytbn> bfimw`f eb fu`[mff hyf0tbn> Ue0cfrmf eh0 ffybrsktbn „i`b7`fq> eb b6`yfujp f-s b9iffbn“. Cfchs7`f b9]`sc bkfijp fyfw`6msc ksvfy> eb frshsvn` k[fqf lbw[hff[mfy ef[sykf fv8f f9iffhf=s> eb fps Ue0cfrmf b]`bn> f,fw`f imjers f-fufkf fu`lehf hsvjeg> imjers[ hs]`cf hyfw`s fkf b-[`jbn. Be]`fh 7fkjbn Yfh0ff ptums h7ysn` eb bjeg flumsk b6`uskje. Ue0cfrmf b[f=s lffhfof bfpffbu`jeg flsun`b fdthcbfkf F0kfu`wfcftb> fef9cn`b fdthcbf Cthljybb. 44 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 45 d L a-dabna _ personificirebuli suli, romelsac uJmuriT (monadebiT, ayoliliT) daavadeba miewereba da mxolod misive gulmowyalebiT aris SesaZlebeli `miwiT daWerilis~ anu avadmyofis `ganTavisuflebagankurneba~. afxazis rwmeniT, aRniSnuli daavadeba adamians ayveba im adgilidan, sadac SemTxveviT daeca (Camovarda) an ijda. amitom wamodgomis dros, imis SiSiT, rom raime ar ayves, igi miwaze aucileblad samjer daafurTxebs (Sdr. megrul da leCxumur msgavs Ceulebas) da ambobs: `aq iyo babuaCemis saxl-kari~. daavadebis SemTxvevaSi loculoben miwis dedisa (ix. `adgil dedoufali~) da adabnas saxelze. saamisod `sufTa~ qali xelSi iRebs Svid kakals da fetvis marcvlebs, mihyavs avadmyofi Txemlis xesTan, romelsac adgilis dedis saxelze sam cal kakals da ramdenime marcvals Semoatarebs; aseve iqceva kaklis xesTan da adabnas avadmyofis Sewyalebas SesTxovs, Semdeg Tojinas miwaSi marxavs da ambobs: `avadmyofis nacvlad eTamaSe da Tavi amiT Seiqcie~. mogvianebiT acxoben fetvis purs _ `dedamiwis purs~, or grZel `adabnas purs~. igive qali iRebs pirveli puris oTxive kuTxis monatexs, adabnas purebs, sanTel-sakmevels da avadmyofTan erTad midis sami gzis gasayarze. aq mlocveli erT gzaze debs `miwis puris~ natexebs, meoreze _ adabnas purebs, mesameze _ anTebs sanTlebs da iqve aTavsebs fexsacmels, Tan ambobs: `qalbatono miwav, es Seni fexsacmelia!~ Semdeg muxlebze aCoqebs TavSalSemoxveul avadmyofs da `adgil-dedoufalsa~ da adabnas cal-calke mimarTavs: `nu moakleb mas Sens wyalobas, mieci Tavis, gulis, sxeulis simtkice! mieci mas feri, tyavi da Zvali! daubrune laparakisa da Sromis FLF<YF _ f[f=cf[mfpvje fyw`f[`s> eb rmsyc pvfv (fvw]`fhtb> f;mfhfktb) fxsvfpfhf hpffbujbn> eb bfhf bu`s]fkfkhflf [`i`n`shf fvfv „flumsk bfrsp“ vfvpfhums fxsvfpf8 „b[s f6`b0n`hf> b[`i`n`shf“. F9ceff h[fqfhfkf> bffh9ie fxsvfpfhf fef8s brjbn vfi`shkf ls[mrf]fp vf lf[mn`fp f0s9 f7ys. E,hb f7ysn` lsyuskj ffy> frs cfvrsylfp ]`f li`fys flumsk [syn` ls6`s/mw`jbn (fb=. fusheffbb> ktx[`svffb qfcc bhsvjeg) f,fh0 f;`f6`f b]`j „fhf b7fy cf,le b8ys> bu`fh“. Fxsvfpfhf ffy bys]`jbn f0s9fyb (bu`. „flumsk ltlje9fkb“) flf,ytb hs[mofkf. Eb fps „bw6mje“ f9]`sc kyfgs f=s bkrjbn ,;m rfrfyr> fisw fhsw6`f> fxsvfp8s lyfkujbn f9]`fcf fqkf fv9fy> ef7f f0s9fy ks[mofkf [ rfrfyrb> wshf6`fr fiswb fr`kshijbn> bfhf e,fc frfrfy qkf fv9fyums> yfc Flf,yf lks]`jbn fxsvfpfhf f7ysn` fe;m0fhfps> eb ffvsim0f[m frmsy\ mf fysi` bfk0jbn> bk]`jbn> „fxsvfpfhf fwsy[`hfc e[`vfh> e[s f,hb fkf b;m;mf“. (s0r fyqkfum fisw fxf fksh[jbn> „flumsk fy“ kxf> 8,f tbps[`[`je „flf,yf kxf“. F9]`sc bkrjbn hf9[mfn`b fxf f9im r`frm fv9-ys> flf,yf kxf6`tb> fw`svptb> fhasb> fxsvfpf8 lksvfys [sv8fr f[mtb[fuskje bwjbn. Fhf7f fys]`f8 v8fr f7ys bim0fkqjbn „flumsk fxf“ fv9f9sk-sp> f8,fn`b f7ys flf,yf kxf6`f> f[9fn`b f7ys bfkshrjbn fw`svpf> bfhf ef7f bffyks;metbn fbvff6`f> f;`f6`f ]`j „flumsk f]r`f;` > fhb ,fhf ,bvff6`f hjeg“ yfc limfv[`sikshuskjbn fxsvfp8s k[`s fimfk fr`shifys> „f0s9> f]r`f;`“b flf,tb [fps> [fps lhs]`jbn> „,sk9[f ksus,vs;msy> bks0 k[sb> ku`sb kvs[`0f6`tb hs/`/`fhf> bks0 f9in`s> fw`tb> f;mb> bkpshums;m kw`f;`fhf> kecehf fu`f9[fhf> ls[mxf f8c0ff 46 afxazuri miTebi da ritualebi survili, daicavi eSmakeulisagan!~ Semdeg avadmyofs Txilis wkneliT TavSals moxdis, zurgze wkeplas urtyams da ambobs: `wadi, dReidan ganTavisufleb!~ saxlSi misulebi Suaze gastexen fetvis purs, romlis naxevrebs xelSi iWers ori qali da kerasTan erTmaneTis mopirdapired dgebian. avadmyofi maT Soris pursqvemoT orjer gaivlis; amasTan erTi qali ambobs: `momeci me, romelmac ebraelTa rwmena miviRe~, meore pasuxobs: `momeci me, romelic qristianad movinaTle!~ uJmuriT daavadebulTa samkurnalod identuri magiuri saSualebebi gamoyenebuli iyo saqarTvelos sxvadasxva kuTxeSi. magaliTad, svaneTSi da samegreloSi saamisod Tixisagan keTdeboda kacis gamosaxuleba. imereTSi xorblis comisgan acxobdnen adamianis msgavs namcxvars, e.w. `zerans~, romelsac zogjer miwaSi flavdnen, raTa, afxazuri Tojinis msgavsad, Tan waeRo avadmyofoba. a-dagva (yru, gamoyruebuli) _ nadirobisa da nadirmfarveli RvTaebis (ix. `aJveifSaa~) epiTeti. rogorc Cans, cxovelTa mfarveli RvTaebebi kavkasielebs warmodgenili hyavT an yrud an brmad [Sdr., osuri afsaTi – brma nadirTpatroni, falvara (wvrilfexa saqonlis mfarveli), romelic TuTiris (mglebis RvTaeba) dartymiT dabrmavda da sxv.] b7ysn`“. Eb ffvsim0f[m fhfcf fvfq`fkf fxsvfpf8 krfcs k[sk[jbn k7`f7` lfcetbn bk]`jbn> „ ,wf bf[mf byfhrys ,[`s ,f6`b0scn`jbn“. F8ys bfyytbkfum fisw fxf fu`0f ff8shijbn> fp,;fr 8s\mf f]`cf hyfgs f=s bhreg> f[`i0f f7ys tb=fuskjbn> fxsvfpf8s eh0 hs,;mfhf fxf fq7f 8syn` lsqcetbn> e,fc7fy f9]`sc bk]`jbn> „bcs0 cfhf> fehbbfw`f hlby cslsprskf[mtbn“> tumb f9]`sc f0fr 7fkqjbn> „bcs0 cfhf 6mshcbfyqfckf fos coff[eg“. Fkf9i bfrsp fxsvfpw`f f,hb tb9ie f[`i`n`shf v8f9shujy ^sh0n`skf tbetb9isv fufy6`f h7syums. Bf]]`jpfh fi`fyeffb> fush6`tb h=s f,hb fps zslfkf fysi`f9im bfk[ys f[fqf bcf[mf 7fhqjy. Bvtht0 f=s fxfhswn`b fvf;`f fkf fef8s bcf[mf tb9ie f[ffn` hoefy> „pthfy“> eb pyspsykf fysi` bfh0jy> f9cef frmfy\mf tb9i fysi` bfufhw fxsvfpfhf. FLFU~F _ fi`fhsqfhtb> fi`fhswfhf f9ffbv,fhb htgbntn. Bif],j fkf fusui`su f9ffbv,fh Rfdrfpn`b fvbkf0 h7ys flfu`f vf fkfi` tb9i lffh9ieg (fb=. Fef9cn`b F9cf0> bkfi`e fusui`su [skf9i8eg> (fkdfh> fhf[`ccf h9ffbv,fh> )e0bh >f6`s\mvf6`f h9ffbv,fh> b7ysn` ff[f fybje lkfi`[bn> e,. bq.). g. xubua. `adagva~ U.{e,ef. `Flfu`f~ F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB a-dau – devi,kaciWamia goliaTi; narTuli gadmocemebisa da jadosnuri zRaprebis personaJi; aris mravalTaviani (sami,Svidi,cxra, Tormeti), zogjer calTvala, xSiri balniT. qarTuli folklorisgan gansxvavebiT, sadac devi zogjer gmiris damxmaredac gvevlineba, afxazuri adau adamianebis dauZinebeli mteria, gansakuTrebiT bavSvebis gataceba da Wama uyvars. gadmocemis Tanaxmad, isini mxolod miTiuri juja xalxis (ix. `a-wanebi~) gaqrobis Semdeg gamoCndnen. narTebis epoqaSi adauebi floben xe-xils (vaSls, msxals, bals, leRvs, yurZens da sxv.), romelic narTebma waarTves, cecxlsa da wyaros an mdinares. cecxlisa da wyaros mosapoveblad brZolaSi eposis mTavari gmiri amarcxebs (zogjer eSmakobiTac) maT; zogi variantiT, narTebi da zRapris gmirebi ramdenime Zmas (sams, Svids, cxras, Tormets) ebrZvian. afxazebis warmodgeniT adauebi ojaxebad cxovroben _ hyavT coli, deda, da. afxazuri adau qarTul devs, adiReur iniJs, osur uaigs Seesabameba. sityva `adau~ qarTuli `devidan~ momdinareobs; aRniSnuli terminis paralelurad afxazur jadosnur zRaprebSi `ainiJi~ (ix. `a-iniJi~) da `adoumiJxa~ gvxvdeba. 47 FLFES – Yfh0ff h]`fv0fktb> fkfr`e \mmfimf[`n`6`tb h[f=cf[mf feg> f[s hfw`f bvjeg> pyspsykf kf6`fr feg bfvje> f[f[`s 6fvcof bf6`eg. F6sh0ef fajkmrkjh f7ys flfe pyspsykf fash[fqf lbw[hffetbn> f9cef flfe fef8s bf/fw`umf feg tcyfum> zslfkf f[sz6`f hsvqfhchtb> hsafhtb ,pbf bf,jbn> f]`fv0fkf eh0 fleytb f7ys bw`shqbn fqsyeff fys6`soof ffvsim0f[m> Yfh0ff h]`fv0f=s flfesw`f fi`shqkf hfw`f hsvfy (fq`f> f]f> fwf> fkf]f> f;m e,. tum.) eh0 ptums Yfh0ff bhsvsh[bn> bfhf e,fc fvwf> fos[m> fobfc. Fvwtb> fos[ms hf6`b0[fhfps Yfh0ff hash[fqf [flf eh0 fqfbh[jbn. Lf-f lshhfr fkf Yfh0ffb vf fkfr`e fash[fw`f fbimw`f ([8sr> ,;m8sr> ;`8sr> ;`f8sr) hf,fimetbn. F9ceff hu`ffyfufhfkf flfes 0ffw`fhfkf lsy[jbn bsvjeg> f9]`sc> fy> ft]`imf. F9cef Flfe f6sh0ef Ltdb> flfun`b Bys;m> fef9cn`b Efbu lhtb9ieg. F;`f flfes f6sh0ef ltdb f7ysn` bffetbn> bfh,je fnthvby byfdfrys f9cef fkfr`e \mfimf[`6`f h=s „Fbys;mb“> „Fljevs;m[tb“ ]9skjbn. v. vouba. `narTebis brZola devebTan~ D. Dje,f. “Yfh0ff flevgtb6`f bhf,fimetbn” 48 afxazuri miTebi da ritualebi a-dgil dedofali, dedoufali _ konkretuli a-dgil FLUMSK LTLJ(FKB, FLUMSK adgilisa LTLJE(FKB _ bzslje f0s9b> tptb9ie f[skf9i8s f9ffbv,fh9]`sc. da zogadad miwis mfarveli qalRvTaeba. flumsk igi srul SesabamisobaSia qarTul Eb lffhfof ltb9ieg f6sh0ef “flubkbc `adgilis dedasTan~ (`deda miwasTan~) ltlj9fk”b> f[`i0ffhf f[mxf8s f9cs]fb (bu`. da keriis mfarvel sulTan (ix. `Wapi~) “zfg”)> fimf0f f9ffbv,fh (bu`. “f;mf]fhf)> da fuZis angelozTan (ix. `a-Jahara~) tbwys bimf6`lshuskjbn f9]`scim0hfn`b erTad qmnis mdedrobiTi sqesis xTonur f[f=cf[mf6`f fthfh[n`b fcbcntvf> ef7f arsebaTa ierarqiul sistemas, romelSic warmmarTveli Zala `adgil dedofali~ fvshnfnhfn`b fvx6`f “ f0s9 f]`r`f;`”> “flumsk fy”. anu `deda miwaa~. F9ceff bzslfys bfpytbefy fy[fh0fps afxazebi gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebdnen samosaxlo adgilis SerCevas; f0s9 fk[hf> bhs9[mfojy fhb vf fyb f0s9 Tvlidnen, rom esa Tu is konkretuli zslfkf fyfcs9 vf fyfcs9lfhf hpffyfujy adgili SesaZloa yofiliyo bednierebis ]`f. Bf]]`jpfh f;`6`f hs9cs himfhw kfccs an ubedurebis momtani. mag., adgili, sadac bf[mffby=fcefp f0s9> fu`s]fkfkhf f9s0]`f dasasveneblad xSirad ikribebodnen bhs9[mfojy. Bhsvfy fy[fh0f flumsk fk[hfps Zroxebi _ keTilismyofeli iyo. hqondaT tumsh0 fqfc6`fums> fy[fh0f f0s9 ]`f miwis nakveTis SerCevis sxva wesebic: sacxovrebeli nagebobisaTvis gankuTvnil bfksh[sp f7ys bim0fhqjy f[f]` le> bfimrkadgilze dadebdnen didi zomis qvas da f9iefy> f[`f]` fq7f [ezsr blesp fisirksakvirdebodnen: Tu qvis qveS saSuali sididis vc fqfkfh eb lshuf ,pbfy> bccfp fisirksvc Savi WianWvelebi mogrovdebodnen _ kargi vf fvq`s;`8f pvfp> fqfkfh eb b-tbvp 0s9y> niSani iyo,Tu wvrilebi an frTosnebi _ cudi; fhuskfhf ffy fisirksvc6`f lf-f \mfhf saxlis agebis procesSi Tuki WianWvelebi bbfcsh f8ys fhuskfhf bf7`sqefy> vfvpsxvagan gadasaxldebodnen, mSenebloba fh f0ffw`f fu`sh8f hjefy [sv9flf. F8ys unda SeewyvitaT, winaaRmdeg SemTxvevaSi fhuskfhf bfkfuffyof fhuskf8s [sv9flf ojaxs ubedureba eweoda. mSeneblobis flumsk f]r`f;` lks]`jy b0ffw`f kslskrskdawyebis win afxazi aucileblad adgil dedofals SesTxovda mieRo misi ojaxi da fhw> fhuskfhf lfyfkufkfum ffvsim0f[m mSeneblobis damTavrebisTvis msxverplis ks[mso fkf f9cf0fn` isbimefp ktb]`efy. Sewirvas Sepirdeboda. sacxovreblis Fhuskfhf bfyfkufkfum ffvsim0f[m ptums dadgmisTanave, pirvelive samSabaT dRes, hf9[mfof> hf9[mfn`b f8fi vifps flumsk adgil dedofalis saxelze locvas f]r`f;` ks[msokf fys]`fhf v8f9shujy. gamarTavdnen. moamzadebdnen yvelian Blshvfptbefy fi`r`fr`fh6`f> tbps[`[`je kverebs, oTx naxevarwris formis xaWapurs, daklavdnen yveruls, Txas an cxvars da 9im,f f[fzfgsh6`f> bhimefy fr`nf/m pvfp> ojaxis ufrosi qali, romelsac erT xelSi f\mvf> fefcf> f0ffw`fhf htb]f,s f9]`sc samsxverplo cxovelis an frinvelis bhimsp fu`s fu`fw`f fhfcf fvfq`f bf[fqfys gulRviZlwamocmuli Txilis xis Samfuri kspyfgsr bkrsy tumb fkf fw`wf ffpys f8s> eWira, meoreSi ki _ RviniT savse Wiqa, f0s9 f]`r`f;` lks]`jbn f0ffw`f f=bfhtb> adgil dedofals ojaxis gamravlebasa da fu`f,pbfhtb hsk0fhw. Yfc fr`fr`fh f8s keTildReobas SesTxovda. Semdeg kverze f6`sk0`jy> b]`j “f,hb fxsc fkf Fx,tb> Rvinos moasxurebda sityvebiT: `vidre am sakvebiT ar davapuro yvela aCba (an CabaZe) (Fyxf,fot) Xfx,tb (Ithdfibot) cxf[ffyof> da CaCba (ServaSiZe), nu iqneba am saxlSi f,hb f8ys f7ys fxsvfpfhtb> f,ff9chtb avadmyofoba da sxva ubedureba~. Tu ojaxs 7fvkffbn”> kxs/m fefc[sh b6`skqjy. F=sw axal saxlSi ar umarTlebda, mkiTxavis f8ys f7ys f0ffw`f tb6`svi`fh> f7`slsh9f8 rCeviT, sacxovrebel nagebobas sxvagan bhslskqjp flqfkf hsy[fh0f tb0fhujy. B7fy gadaitandnen. yofila SemTxveva, roca f0fuskfpffimf6`f fy[fh0f f0s9 frshsyn` nageboba ramdenjerme gadautaniaT, vidre bfytb0fhujp> “fyfcs9” 0s9 hs9iffyof. `bednier~ adgilze damkvidrdebodnen. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 49 afxazi mwyemsebi da monadireebi yoveli gadaadgilebis dros daxmarebisa da mfarvelobisaTvis adgil dedofals mimarTavdnen da msxverpls swiravdnen. bavSvis dacemisas, aiRebdnen erT muWa miwas, romelsac dacemuls samjer Semoavlebdnen Tavze da ityodnen: `de, am adgilis dedofalma Sens janmrTelobas nu miayenos ziani (Sdr. bavSvis dacemis SemTxvevaSi guriaSi damowmebuli locva: `fero, modi ferTan, gulo, modi gulTan...~). gazafxulze, roca kruxs wiwilebianad budidan miwaze gadmosvamdnen, adgil dedofalis saxelze aucileblad WviStars (yvelian mWads) gamoacxobdnen da frinvelis dacvagamravlebas SesTxovdnen. did xuTSabaTs alionze qaliSvilebi, ufrosi qalebis xelmZRvanelobiT, tyeSi midiodnen samkurnalo balaxebis Sesagroveblad. balaxis amoTxris Semdeg miwaSi marils Cayridnen da ityodnen: `adgil dedofalo, Cven dagibruneT Seni wili~. garda zemoaRniSnulisa, adgil dedofals mimarTavdnen da msxverpls swiravdnen siyviTliTa da SeSupebiT, uJmuriT daavadebis SemTxvevaSi (ix. `a-dabana~), mSobiarobis dros da mologinebis Semdeg (ix. `a-gilaxÁa~). F9cef f[mimw`tb> fi`fhswf8w`tb hn`fhf 0s9 hs9cf[w9[mfof> fw[shffhtb> f[skf9ihtb bf]`jy f0s9 f]`r`f;` k=s> f9cf0fn` kpshimefy. F[szs lfyrf]fkfum> lf[mrf]fp f0s9 f7ysn` ysi` [szsr im0s[ys b[s [syn` bfrsh[ifys blshi`efy> “f0s9 f]`r`f;` 9sh[fuf epsksvef fbn eu`f,pbfhf=s>” (fb=. F[szs lfyrf]fkfum U`hbf bfpu`f0je fys]`fhf> f9in` effb f9in`f[m> fu`s effb fu`f[m). Ff9syhfps> f7`fh0 fr`zfhf6`f fqfrys> b[`s[ys flumsk bfys6`shqjp f0s9 f]`r`s;` kps [sv9flf fys]`f9[mfof v8f9shujy f0s9 f]`r`f;` kps fi`xfi` lshvfptbefy> f9cffn` f=bfhtb> f[skf9ihtb bf]`jy. F9imfi le fims;m fps f0s9]fw`f> htb]f,w`f f]`cf h[skf9ihfkf f,yf f[m bwjy f[`i` f]fcrmsy fbpufhfps. F] fcrmsy f[msqsh[sp f0s9 f\msr[si rfh9cjy b]`j> “f0s9 f]r`s;`> b,sp]fhums;mbn ,fhf ,s[`0f”. {s[m bfh,je flfums> f0s9 f]`r`f;` kf[m h[s lsh[`jy> f9cf0fn` kpshimjy> f8f;mhtb> fxshtb> f8c0ffxsvfpfhtb (bu`. Flf,fyf) f[iffhf fbehtb> fbfh0f fkqhtb hffyums (bu`.Fu`sk[hf). a-dviniqou _ `saxls (ojaxs) gareT myofni~. ase uwodeben afxazebi winaparTa da axalgardacvlil naTesavTa sulebs, romlebsac, maTi azriT, SeuZliaT ojaxisaTvis keTildReobis motanac da zianis miyenebac. maT saxelze loculoben da msxverpls swiraven yovel mniSvnelovan SemTxvevaSi _ did ojaxSi axalrZlis Seyvanisa Tu mSobiarobis dawyebis win da mologinebis Semdeg, saqonlis dakargvisa Tu namatis mogebis dros, gansakuTebiT ki avadmyofobis Jams. adamianisa da saqonlis daavadebis mizezi, mkiTxavis azriT, micvalebulTa gamwyrali sulebi arian. maTi risxvis garegnuli niSnebia xSiri mTqnareba, Zilisgudoba, saerTo moqanculoba. Tu avadmyofi ar daakmayofilebs `gareT myofT~ locviTa da msxverplSewirviT, mas aucileblad sikvdili elodeba. am ubedurebis Tavidan acilebis mizniT, ojaxis ufrosi avadmyofs samjer Semoavlebs oqros an vercxlis monetas, iaraRs an spilenZis FL~YSB^~E _ f,fc bfim0jeg f9ceff f,im0htb> =sw b9csp hsefw`tb hs9cs. B7fp fu`ffyfufhfkf eh0 bhskijy f0ffw`fhf hps f,pbfhtb> fw`umfhtb hf6`shi`fhf. Eh0 hs[mofkf fys]`f9[mof v8f9shujy> f9cf0fn` himefy bfpu`f0je fvi6`f hps> f0ffw`fhf le f0fwf lfyffhufkfum vf f[skq lsk[skqffyof> kbfh0f lfyskqj fevf> fhf[`e hw`sovf> vf fp]fhf hjevf> zslfkf fxsvfpfhf ffy. Fef8s vf f]fbefy fxsvfpfhf ps[7mfp> f7`slsh9f8 ku`ffyfufhfkf f9cw`f hskf9i frhf fr`sy> eb ffpsh9ief lshufy kfccs f=sh]fchtb> fw`frhtb> f9cs fki`i`fhtb. Fxsvfpf8 fl`syb6`e bhs6`yfuje hsbv0fh fys]f9[mob> f9cf0fn`b hskf f9chf bp9isy. F,hb fhsw]fhf f7`sufhfps> f0ffw`fhf htb]f,s fxsvfpf8s b[s [svn` bfrebhijy> f[mn`s vf fhoys f9fhf> f,\mfh vf f,8fn` 6`f, vf flshufy> fl`syb6`e bps fimn`s fimfhf fyfuofhf 50 afxazuri miTebi da ritualebi qvabs (tafas an sxva sagans) da adviniqous msxverplSewirvisTvis garkveul dros SesTxovs. sawinadrs (afx. `aSasi~), vTqvaT, monetas sadme sufTa adgilze dakideben da saTanado ritualis Sesrulebamde xels ar axleben. msxverplSewirva Semdegi wesiT xdeba: saRamo Jams TeTrebSi gamowyobili avadmyofi gamohyavT ezoSi da skamze dasvamen. samsxverplod dayenebul axalgazrda Wak-cxens an kvics (SeiZleba iyos xbo an Zroxa), romelsac TeTri Culi aqvs gadafarebuli (Sdr. `aTarCei~) samjer Semoatareben avadmyofis irgvliv, amasTan xnovani qali (zogjer mamakaci) msxverpls Txilis oc cal Cxirs esvris da Txilisave ori wneliT zurgze urtyams, Tan loculobs: `adviniqou, am ojaxis mfarvelebo! muxlmoyrili gevedrebiT: wyalobas nu moaklebT codvil ojaxs, miuteveT nebsiT Tu uneblied Cadenili codvebi. Tqvendami erTgulad msaxurebis niSnad gwiravT am wminda cxovels, miiReT is da mieciT avadmyofs saSualeba kvlavac Seasrulos Tavisi vali Tqvens winaSe~. sjerodaT, rom am wesis Sesrulebis Semdeg avadmyofoba gadavidoda cxovelze,romelic aucileblad mokvdeboda. am ukanasknelis gadarCenis mizniT, mas Tavze Semoavlebdnen mamals, romelic, afxazis rwmeniT, cxovelis nacvlad unda momkvdariyo,yovel SemTxvevaSi misi xorcis Wama ikrZaleboda. furkameCisa da Zroxis namatis mogebis Semdeg, maTi rZis sakvebad gamoyeneba ar SeiZleboda,vidre am rZes romelime orSabaTs jer RvTaebebs _ aiTarsa da amqamgarias ar Seswiravdnen, xolo momdevno xuTSabaTs _ adviniqous. saamdRisod moamzadebdnen ailarjs (elarjs) da aCamaquas _ xaWosTan erTad moxarSul Roms (Sdr. megr. Cemqva), romlebsac Ria karebTan daalagebdnen da sanTlebs aanTebdnen (ZroxisTvis _ ors, kameCisTvis imdens, ramdenic meweveli hyavda ojaxs) da ufrosi mamakaci dailoceboda: `Tqven, adviniqou, Zvelebo da axlebo! Cveni winaprebis mier dadgenili wesiT gwiravT msxverpls da gTxovT iyoT Cveni da Cveni saqonlis mfarvelebi, gagvimravleT isini da nurafers gvavnebT!~ mxolod amis Semdeg SeiZleboda rZisa da misi produqtebis sakvebad moxmareba. axaldaqorwinebulTaTvis gankuTvnili f=f[ms b6`bqjy. F=f0f[ms> 9fhjevf vf tumsc vf0`f[`evf f0s9 w6mfr f7ys b6`shqjbn> fqfc bif[`0je tb9i bv8f9shuffyof eb bfrmscefv. F=f0f[ms fyfuofhf f,fc bv8f9scetbn> [`sk,s-[f fir`r`frf bi`qfys fxsvfpf8> lw`shshujbn fl`s f[m> f7`fhl` ls6`lshn`jbn. F9cf0fhfps bhvfptbe fimn`s> eb bpfrspffkfum 7fkjbn> eb f6`shi`> f0fhx ir`fr`f f6`shi`ys [svn` br`lshijbn fxsvfpf8s> ec7fy ps6`hf ytb[mje f9]`sc vf f[fqf> fimn`f fhfcf vfq`f6`f 8f;`f f6`kshi`jbn> fhfcf vfq`f6`f 8,f hskf f7`f7` lfcetbn> fys]`f9[mso ]`j> “fl`syb6`e> f,hb f0ffw`f bh[`skf9ief> ]imfv[`iuskfys ]e]`jbn> ek9[f hsu`svs;msy f0ffw`f hsw] f> bf[msevsh[`sy bh0f[ys vf bh0f[`svref b7fhqfp fhsw]fhfps. Efhf eps ]u`s w6mfys ]is7je ffysh9ijbn f,hb bepf]imef f9cn`s 9imf> belrsk f,hb> fxsvfpf8s b0f fkifhf hf9[mf7fums evfq bekfhw”. B[`fhqjy f,hb fqfc fv8f9ufhf ffvsim0f[m fxsvfpfhf f9cn`s f[m bisbfcefp> vfvpfh fxsvfpf8s [sv9flf l9cefy. Eb ktb6`sh[fhf fvpspfkf k[s fh,f/m frelshijy> eb f9ceff hu`ffyfufhfkf kwsy[`hfc b9chfys b7fy> eb f;ms fafhf fpby s7fvpn. Frfv,fim6`tb> f;`6`tb f[skq fyhjekfum> eh0 hs[i f[s fh[efhf 7fkjvp> eb f[i fkf bffbef fi`f[mf fps f9ffbv,fhw`f Fb0fhb vf Fv6fvufhtb hps h=f0f[ms yfhsuoffyof> yfc bffbefp f9imfi> Fl`ys7`f bps. Eb fvi6`f hps blshvfptbefy fbkf\ mb> fxfvf6`tb (f[fzfkf bhefp f,sc0f)> (=sh. Fushefn`b xtv6`df)> eb fi`6`f ffhnys fbi`f b6`shqjy> fw`svpf6`f flshrefy (f;` fps 8,f> frf,fim6`f if7f h[mjp hsw9[mfof flshrefy) bhtb]f,sp f[fqf lys]`jy“ i`fh0> fl`syb6`e> f;`sn`ums> f=fn`ums> ]f,fw`f bimf6`lshuskfp fqfc fkf bi`f0`f]imjbn f,hb> ]fi`s]`jbn ]fhtb> ]fhf[`sb i`sh[`skf9ishw> bi`sh=bf eh0> f9[fc0f ]fi`sv0fy”. F,hb ffvsim0f[m fresy f[ib> f[iks[b h[s bfyflsh[p. Fv]- F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB sacxovreblidan _ amharadan did ojaxSi axalrZlis Seyvanisa da qalis mologinebis Semdeg, adviniqous aucileblad yverulsa da dedals Seswiravdnen. afxazur adviniqousTan ti pologiurad axlos dgas megruli `galeniSi orTa~ _ `gareT myofTa orTa~ (Sdr. micvalebulis kultTan dakavSirebuli imeruli dReobis saxelwodeba _ `garegnoba~). 51 fhf f7ysn` f0ffw`fhf le f[m f0fwf lfybfhujp> vf f[iff lfyksp9isp fevf fl`ys7`f [sv9flf bf0`fhimjy> fimfgs pqje vf fr`ns 9cf0fn`c. F9csef fl`ys7`f lffhfof bfpffbu`jeg fushefn`b “ufktybim jh0f”> “fl`s b7je hfrhf” (=sh. F9cw`f hrekmn bfpre fbvtht0n`b fviys]`f6`f hefr> “ fl`s6`pffhf”). didi _ narTul gadmocemaTa personaJi; LSL _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=cf[mf> imjers zogi variantiT,cxovrobs didrifSis mTaze, h]`fv0fkf Lslhs9im fim[fhf=s lsy[jbn> hyavs cecxlovani cxeni _ araSi, romelic bvjeg fvwf ps=7mj f-s> Fhfim> Eb f9i`vf patronis amxedrebisTanave didrifSis lfysyf6`n`fkfum Lslhs9im f6`w`f f7ysn` mwvervalebidan pirdapir lixnis bibfije Ks[ys fi0f b0f9fkjbn. moedanze xteba. lixnidan didi Ks[ysn` fash[fqfhfn`b fec sagmiro saqmeebis saZieblad le6`f hs9iffhfps fvisy zRvispiriT dasavleTisken f7`fhf bys6`shi`ys miemar-Teba. narT rainds fvhf0fi`fhf[m sof. liZavaSi mcxovrebi ll`s6`kjbn. YflZaaTa asuli pirveli danaxvisTanave Seuyvarh0ff hash[fqf f6. deba da mogvianebiT, Koff f7ys by[j roca vinme ayvlan Koff h0s9[f ayvlanqeris mier galfyb,f byfhrys tacebul qali-Svils ,pbf lb,tbn> frsh daixsnis, colad fyqs> F7`kfy> SeirTavs. F7`kfyuthb eb imis gamo,rom sityva f9]`sp,f lfys`a-did“ afxazur enaSi vqfbhc ffvsim0f[m Weqa-quxils aRniSnavs lbh[`sy]`bn> yfc da amasTan narTi gmiri didrifSis mTaze 9]`scc lbutbn. cxovrobs (`didrifSs~ F9csi`fkf f;`f zogi enaTmecnieri Lsl> flsl ffyfujbn> Sifravs `Weqa-quxilis e,hb fps eb Lslhv. vouba. `didis qorwineba~ samlocvelod~, zogiss9im fys[f fim[fhf Tvis `didrifSis~ `didi~ D. Dje,f. “Lsl bxfhf” f7ys lsy[jbn. Eb aris totemuri saxeli), b[mso flsl>fvfw`sc mis saxels Weqa-quxilis bfl]`fkjeg> e,hb f7ysn` Lsl b[f=s aRmniSvnel terminTan aigiveben da didis personaJs ganixilaven rogorc uZvelesi bf[`ef9ijbn b;`sn`oje fvbajkjubf6`f miTologiuri warmodgenebis gamomxatvel h[f0syhfrw`f fcf[mfkf. F[f fhf7f bfh,fn`eg> saxes. Tumca unda iTqvas, rom gmirs fhb fash[fqf b[mso flf flslb>fvfw`scb saxelis garda e.w. `Weqa-quxilis miTebTan~ ef]f psyof fl]`fkfhf bvfv. Bfpu`f0fn`eg araferi akavSirebs. sagulisxmoa qarTveli f6sh0ef fvbajkju C. <f[mbf-J6hefidbkb eTnologis s. baxia-oqruaSvilis mier bkf fqs[`n`fyn`b ffv0f6`f hps b7fbqfp ukanasknel xanebSi gamoTqmuli mosazreba fu`ffyfufhf6`f hskf> Lslhs9im fim[f f7ys imis Taobaze, rom didrifSis mTaze lfyn`efp fobfc &,fyn`bf9is]`f f7ysn` bffp dajdomisas md. yubanis velidan mosuli narTi gmiris mier gamowveuli Weqa-quxili Yf0ff hash[fqf bkf bv8f9ufp flslvfw`sc 52 afxazuri miTebi da ritualebi unda mianiSnebdes brZolas am adgilis dasaufleblad. didrifSnixa _ didrifSis xati, salocavi (a-nixa). igi Tavisi siZlieriT abJuis afxazeTSi cnobil ilirnixas (iloris wm. giorgis xats) utoldeba. didrifSis wminda mTa afxazTa (gansakuTrebiT bzifis) eTnikuri erTobis iseTive simboloa, rogoricaa md. volga rusebisaTvis,vulkani fuZiama iaponelebisaTvis da sxv. igi gudauTis raionSi mdebareobs, sof. lixnis Crdilo-aRmosavleTiT, sof. aWandarasTan. didrifSi saSualo simaRlis wiflis tyiT daburuli mTaa, romelzedac asvla wm. mTis wabilwvad iTvleba da am akrZalvis damrRvevs aucilebeli sikvdili elodeba. didrifSis mwvervalze ukanasknel dromde SemorCenili iyo Zveli eklesiis fundamentis naSTebi. didrifSisaTvis locva da iq ficis dadebis ritualis xelmZRvanelobis ufleba bffysh9ietbn fb,fimhf fhb f0s9 ffyrskfhfps. LSLHS(IMYS{F _ Lslhs9imn`b fys[f> fys]`fh0f. Eb bfvje fvx fkf f,;mseffn`b f9ceff h=s tbwlshe Tkshf fys[f bf7fhjeg. Lslhs9imn`b fim[f 9imf f9ceff> zslfkf <ps9ff hps fvbkf0n`b frhf ffpsh9ief imfyjeg> fobfc Djkuf fehsc6`f hps> fdekrfy Aeobfvf fbfgjyw`f hps bfhf e,fc tumsh0. Eb U`lje0f fhfbjy> f6. Fzfylfhf bf9eg. Lslhs9im fim[f fi`qkf6`f hskf b8sxjeg> ef[m f[fkfhf fim[f 9imf f7mimhf ]`f bhs9[mfojbn> eb fqfc tbkfpufp [sv9flf f9chf bp9ieg. Lslhs9im fim[f f6`w` f7ys ef;`s ffyofums bffy[fys b7fy fef[efvf fimf0f. Lslhs9im f7ys fys]`fhtb> f0je,f fim0fqfhtb fv8f9ufhf fpby hsvjeg Fzfylfhf by[j Xsxff> Lslhs9im fys[f9ff8 (bu`. didrifSis mTa Lslhf9im fim[f F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 53 mxolod aWandarel CiCbebs _ didrifSnixas `mexaturebs~ hqondaT (ix. `a-nixafavi~). didrifSnixas saxelobis locva afxazebma aRdgomis dRes icodnen, yoveli ojaxi msxverplad swiravda Tikans da didi zomis xaWapurs. mlocveli zvarakis Samfurze wamocmuli gulRviZliTa da anTebuli sanTliT xelSi mividoda didrifSnixas saxelobis qvevrTan da iq ityoda wm. mTis sadidebels. zafxulSi, ivlisis Tvis kvira dRes, didrifSis wm. mTis ZirSi aWandarelTa da bzifel afxazTa saerTo saxalxo locva imarTeboda. aWandaris TemSi Semaval Svid sofels TiTo saklavi (xari an Zroxa) unda daeyenebia. garda amisa yovel ojaxs mohqonda Romi, Rvino, marili da sxva xorageuloba. samsxverplo saqoneli unda daekla da misi xorci wminda qvabSi unda moexarSa didrifSnixas `mexaturs~, ris Semdegac iwyeboda locva. locvis Semdeg ki sxdebodnen sufrasTan da sadilobdnen. didrifSnixas afxazebi meorenairad didrifS-anifsnixas uwodeben. termini `anifsnixa~ sxva araferia Tu ara `RvTismSoblis miZinebis xati~. rogorc Cans, didrifSis mTaze swored RvTismSoblis miZinebis saxelobis taZris naSTebia SemorCenili. miuxedavad amisa,didrifSnixa afxazebs mamrobiTi sqesis RvTaebad hyavdaT warmodgenili. „Fys[f9ff8“). Lslhs9imys[f f[msofkf fys]`fhf f9ceff vif9s fyf]`f ffy byfhuojy> 0ffw`fw9[mfof fys[f bflshqjy fimn`fc f\mvtb> f[fzfgsh leb. Fys]`f8s fu`sb fu`sq`tb fhfcfq`s bf[fqfys> fw`svpf fhrys Lslhs9im fys[f f[mofkf bhsvfp f]f9imf bf[fuskfys fbi`sf 9imf fys]`f9[mos bf9[mjy. F9[sy> 9[syu`s vpf fv-si f-ys> Lslhs9im fim[f 9imf f9ff8 b7ys Fzfylfhffb> <ps9effb ptums bhptb9isp fys]`fhf v8f9shujy. Fzfylfhfn`b fim[f bkje ,s;m 6s0fr hs7ysn` fimn`f6`f (fw` vf f;`) himsh frey. Eb flf 0ffw`fw9[mfof bffhujy f,sc0f> f8s> f\msrf e,fc fafn` hfw`fys. F9cf0fn` fimn`f himsh frsy eb f;ms f6`f, 9imf b0fqfys Lslhs9im ys[f fys[f9ff8 b;`sh frey> eb ffvsim0f[m fys]`fhf bfkfujy. Fys]`fhf ffvsim0f[m fbi`f bf[fn`fys frhshajy. Lslhs9imys[f lf-f [mosrfkfums bfim0jeg Lslhs9im> Fys9cskys[f. F;`f Fys9cskys[f bffyfuj „Fyw`f lsp[skqsp ksw`fhf fys[f“ feg. Biff,j tb9i Lslhs9im fim[f f7ys bbfifw`7mfys fyw`f lsp[skqsp ks9chf f[mso fkf buskfp fef[efvf fimf0f ffy[fys b7jeg. Lslhs9imfys[f f9ceff h7ys f[fqf b[f=cf[mfkf feg biffh9ie. dopunixa _ oCamCiris raionis sof. dopuaqiTSi mcxovrebi dopuas gvaris mfarveli xati, romlis kulti amave raionis sof. aZiubJas mTel mosaxleobaSi iyo gavrcelebuli. dopunixas sabrZanisad miCneuli iyo abaSis raionis sof. sujuna, ris gamo mas Svjˆn-nixasac uwodebdnen. amave xats dopuaTa colebi, ramdenadac qmris sagvareulo salocavis saxelis xseneba ekrZalebodaT,`Jvarakis~ (Sdr. qarT. `zvaraki~) eZaxdnen. dopunixas saxelze aZiubJelebi da dopuaqiTelebi yvelieris kviras loculobdnen da specialurad gamomcxvar ritualur purTan erTad muWa marilsa da cvilis sanTels swiravdnen. locvis Semdeg dopuas gvaridan asakiT ufrosi mamakaci yvela ojaxs Semoivlida da marilsa da sanTels wamoiRebda. rogorc Cans, dopunixa sujunis wm. LJGEFYS{F _ Jxfvxshf fhfbjy f6. Ljgef6`s0f by[j Ljeff hs;`kf fys[f> eb f[mso fhb fhfbjys b7je f6. Fos8,;mf f7ysums bfkfhq`fy. Ljgefys[f f9s ]`f b9[mfojeg F,fifn`b fhfbjy f6. Ce\mey. E,hb fps eb Imsd\m>fys[f]`fums bfim0jeg. Fhb fys[f Ljgeff hs]`cf6`f > h[fw`f hs;`kf fys[f f[mso f]`fhf bf6`b0svpn> e,hb f7ysn` „:`kfhfr“ ]`f bfim0fy (=fh. F6sh. „pdfhfr“). Ljgeys[f f[mofkf> Fos8,;mffb> Ljge6s0ffb fi`afhf fvxs,;mf ffy bys]`jy> fqfc zslfkf bhoefp fxtb> ef9ifq`sr f\msr[sib> fw`fimb flshqjy. Fys]`fhf ffvsim0f[m Ljgeff hs;`kf 6`hfkf bhtb]f,sp f6s0f 0ffw`fw9[mfof lhskcefy> f\msr[sib> fw`fimb hskb[jy. Biff,j tb9i Ljgeys[f Ce\mey Umf- 54 afxazuri miTebi da ritualebi giorgis xats ukavSirdeba da, SesaZloa, hum fw6mf bys[f bfl]`fkjeg> b7fkfh 7fkjbn dopuaTa Zirixats warmoadgens. Ljgeff hs;`kf fys[f imfu`s0 frepfhums. a-douha _ ganusazRvreli zebunebrivi sawyisi, msoflio suli, romlis madliT arian mosilni narTebi (gansakuTrebiT narTebis deda _ saTanei-gvaSa). narTul gadmocemebSi saqonlis gamravleba adouhas wyalobas miewereba. rogorc Cans, termini `adouha~ kompozitia. misi pirveli nawili `a-d¤~ dids niSnavs, meore _ `ah~ _ mTavars, mbrZanebels, e.i. `adouha~ sityvasityviT `did mTavars, mbrZanebels~ aRniSnavs (nawarmoebia `afshas~ msgavsad) da rogorc sakulto termini qarTuli `uzenaesis~ identuria. `adouhas~ paraleluri inversiuli formaa `ahdu~, `hah-du~, romliTac ancvaraSvas (RmerTisTvis miZRvnili simRera) teqstebSi RmerTs mimarTaven. SeiZleba vivaraudoT, rom `adouha~ RmerTis epiTeti an misi meore saxelia. FLJE}F _ f]`ff pvfp b9cf,fhfn`sv> [s[m b7je f9cs> eb fk9[f hsvfy Yfh0ff> zslfkf Yfh0ff hfy> Cf0fytb U`fimf. Yfh0ff h]`fv0fkf fhf[` hs=bfhf flje]f fk9[f feg bps,pjehje. Biff,j tb9i fhb f;`f „flje]f“ tbkf9cjeg. Eb f9[mfn`b f7`if „fle“ ffyfujbn> f8,fn`b „f]“> f[fuskf8> f]`sy06fh ffyfujbn („f9c]f“ tb9ieg)> f6sh0ef ,spi`f f7ys b7je> bhtb]foje „eptyfbcb“ tb9ieg. Flje]f byfluskj b7jeg „F]le“> „}f]-le“> eb fyw`fhfi`f f;`f6`f fyw`f bpreg. Bf]]`fh ]fkijbn „flje]f“ fyw`f b[mso feg vf eb bzslf[mos feg. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 55 e T eTnixi _ agnixi _ gudauTis raionis sof. kaldaxvaraSi mcxovrebi amfarebis sagvareulos mfarveli suli. rogorc Cans, igi kavSirSia zRvasTan (afx. a¶-ga _ zRva, a-n¥xa _ xati; pirveli nawili gaugebaria) da sagvareulo locvac zRvis napirze imarTeba. gadmocemis Tanaxmad, Zvelad Rrublis saxiT movlenil mrisxane arsebas amfarebis gvaridan yovelwliurad mihyavda zRvis napirTan Tavisi fexiT mosuli qaliSvili. bolos erT-erTma amfarma eTnix _ agnixs sTxova adamianis msxverpli cikniT Seecvala da gaenTavisuflebia misi gvari am mZime xarkisagan. manac Seismina es Txovna. im dRidan moyolebuli amfarebis gvari (qalebis gamoklebiT) yovelwliurad gazafxulze an Semodgomaze zRvis napirze gadis da eTnix _ agnixs cikansa da oTxkuTxa formis uzarmazar fetvis purs swiravda. es msxverplSewirva Taviseburi wesiT sruldeboda: cikans daklavdnen da sxva adgilze gaatyavebdnen, xorcs erTagan daWridnen da sxvagan moxarSavdnen, WamiTac sxva adgilze SeWamdnen. sainteresoa, rom msxverplSewirvis aseTive wesi hqondaT Cerqezebsac saqonlis mfarveli RvTaebis _ axinis saxelze gamarTuli dResaswaulis dros. eTnix _ agnixis saxelze loculoben maSinac, roca zRvispirze garkveuli mizeziT didxans rCebian. zogierTi avtori, cdilobs eTnix–agnixi zRvis mfarvel RvTaebad warmogvidginos, Tumca aseTi daskvnis gamotanis saSualebas arsebuli masala ar iZleva. amfarebis sagvareulo salocavis zRvasTan kavSiri, rogorc Cans, aixsneba am gvaris Sesaxeb arsebuli gadmocemiT, romlis Tanaxmad amfarebi Savi zRvis gadaRma mxridan arian mosulebi. BF)YS{ _ FUYS{ _ U`lje0f fhfbjy f6. Rfklf[efhf by[jp Fv9fhff hs;`kf f9ffbv,fh. Biff,j tb9i eb fvisy lfl]`fkjeg> Fv9ffhffums hys]`fhf fvisy f[`s6` f7ys bv8f9shujy. F]`fv0fkf> f;`sn`sy> f90f 9ihf pvfp u`sv[fr Fv9fhff hs;`kf f7ysn` tccsis6`cf fvisy f7`fhf f[m pimfgfkf bytbp fo`s lbujy. Fqs[`n`fy Fv9fhff fo`s Bf0ys[ - Fuys[ lb]`tbn fef8s b9cf0fhf bwsy[`hfc foc fkf b9cf[shw> Fv9fhff bhs6`b[shw fc tb9i bw`umsp f9cf0fn` f7ysn`> bfhums lshpsos8hbn> h[s bf6`b0bn`bn fimfhfkf f9cf0fhf fufhf f7ysn`. E,hb fvi byfhrys Fv9fhff hs;`kf (f]`cf hslf) tcssis6`cf ff9syhfp vf 0fufkfyfp fvisy f=s6` f[m bytbetbn> Bf0ys[ -Fufys[ bps focb 9imr`frmr pvje bleeooje fisw bfk[e fxf b9cs bfh0jbn> foc himefy> lf-f 0s9r f7ys fw`f f[`sh[efy> frefw lf-f 0s9r f7ys tb=sh[efy> lf-f \mfhf bh;`efy> lf-f \mfhf[ bhajy. B\mjeimfif f,fc tb9i b7fp fqfc hsvfy fxth6mfpw`fums> fhf[` h9ffbv,fh> F[msy b[mofkf byfhsuojp fys]`fhf ffyums. Bf0ys[ - Fuys[> b[mofkf fys]`fhf yfhsuojy> lf-f vpspr fkfums> fvisy f7`fhf f7ys frsh ffv0f bfyffy[jpums. Fdnjhw`f imjers> h-fpshrjbn Bf0ys[ -Fufys[ fvisy 9ffbv,fhys bffh9ihf> f[f f,fc tb9i b7je f9q`fhf flrskfhf fkifhf ]fyf0jv b]fvje ffh9ihf6`f. Fv9fhff hs;`kf fys]`fh0f fvisy bifl]`fkje> biff,j fkf bffyfh9ijbn fhb f;`kf fps b7je f]`fv0f6`f h7ys> eb byf6`sh9iys Fv9fhff hs;`kf fvisy tb6`f y[sq f7ysn` fhf[m b6`yfufktbn. 56 afxazuri miTebi da ritualebi eirig-aacnixi _ qurdobisa da yaCaRobis mfarveli Zala abJuis afxazeTSi. afxazis azris, igi dRiTa da RamiTac yvelafers xedavs. am xatis saxelze qurdebi da yaCaRebi sofel aacSi (aqedan modis xatis saxelwodeba) mdinare aafsisa da nakadul daxurTas Soris loculobdnen; msxverplad swiravdnen konusis formis ritualur purebs da TavianT saqmianobaSi xelSewyobasa da warmatebas SesTxovdnen. am xelobis adamianebs wesad hqondaT nadavlidan saukeTeso nivTebi SeewiraT TavianTi mfarvelisaTvis; amasTan, Sesawir sagnebs an naqurdali cxovelis balans xeebze hkidebdnen iq, sadac xatis sabrZanisi egulebodaT. eirig-aacnixTan dakavSirebulia legenda, romlis Tanaxmad wminda adgilTan Tavad midioda arCvi an sxva nadiri, romelsac xalxi xats swiravda (Sdr. iloris wm. giorgi, moqvis wm. giorgi). `eirig-aacnixi~ (`aergi-aacnixi~, `eirixaacnixi~) sof. aacis eirigis (airgi, aergis) anu wm. giorgis xats (a-nixa) niSnavs. bzifis afxazeTSi am xats Curgur-nixi erqva (ix. `Curgur-nixi~, asev `a-ergi~). TBHSUM-FFWYS{F _ f/msxhtb> f6`skfhtb bh[`skf9ie vxseg f,;mseffn`b f9ceff hps. F9ceff hu`ffyfufhfkf eb ef[ums> -syums ptums b,jbn. F,hb fys[f f[mofkf f/msxw`tb> f6`skf8w`tb f6. Ffws fobfc Ff9csb> fobf Lf[`fh0tb hs,;mfhf bys]`jy> =f0f[msc bfh0jy tbwq`hsp fxf oys> hyfgs pkfrsp hec f7ys f6`=bfhf6`f hb0fhw b]`jy. F,fh0 feff qfcc bhsvfy bh/msxsp f7ysn` ptums bhtb/msp fys[f f0`fimfhf> bfhf e,fc f9cf0fn`sc b/msxys bffhujp fimn`f fw`f fqkf f7ys bryfh]jy ef> fys[f f9ffbv,fh b0s9 ]`f bf[msh9[mfojp. Tbhsum> Ffwys]`f bfl]`fkjeg f;`f]`fv0f> eb byf6`sh9iys f0s9 9imf f[m> feff f9cf0fn`c fys[f bfh0jp fi`fhf[ h[`fkf bfpytbefy (=sh. Tkshfn`b Umfhum fw6mf> Vs6`n`b Umfhum fw6mf). „Tbhsum-Ffwys[`f“ f6. Ffwsn`b Tbhsum (Fbhsum> Fbhums) vfvpfhums Umfhum fw6mf bys[f ffyfujbn. <ps9n`b f9ceff fhb fys[f Xshu`shys[f ]`f bfim0jeg (bu`. „Xshu`shys[f“> „Fthum“). eldizi _ narTul gadmocemaTa mixedviT, borot goliaTebTan mebrZoli gvari, romelic Rrma xeobidan spilenZis xidis gavliT mosulma kaciWamiebma mTlianad amoxoces; gadarCa mxolod momaval gmirze (ix. `Sarvani~) fexmZime qali. gadmocemis erT variantSi naTqvamia, rom narTebi eldizebis disSvilebi arian, e.i. narTebis deda _ saTanei-gvaSa eldizTa gvars ganekuTvneba. TKLSP _ Yfh0ff h]`fv0f byf6`sh9iys> flevgtb w`umf6`f bhf6`9jp ;`kfy> eh0 f8[ff qffekf b,;mfp f,8fn` fw]f b6`cys bytbp flevgtb6`f hs[`w`s s7fvref bs6`sh[bn> lffy[bn pw`f pn`svp> kf9[mf7f fash[fqf (bu`.Imfhefy“) lsp[skqsp 9]`sc pfw`sr. F]`fv0f6`f hefr fkf Yfh0ff Tklspff hf]`imf9fw`f hjeg> Yfh0ff hfy> Cf0fytb>U`fimf Tklspff hs;`kf lfn`eg. a-enadara _ xelovnuri danaTesavebis wesi vendetas Sewyvetis mizniT. rodesac mosisxle mxareTa Sesarigeblad warmoebuli mediatoroba uSedegod mTavrdeboda, mkvlels, tradiciuli afxazuri stumarmaspinZlobiT gulgamagrebuls, SeeZlo dazaralebulis ojaxSi moulodneli SeWra da moklulis dedis, dis an colis ZuZuze kbilis dadgma ZaldatanebiT, an kidev mkvlelis dedas, das an cols SeeZlo moklulis ojaxSi misvla da pirvelive Semxvedri bavSvis mkerdze mikvra an misTvis ZuZus pirSi Cadeba. am gziT mtrebs Soris naTesauri kavSiri myardeboda da FBYLFHF _ fimfehf f9q`fhfps fbefhf f,;mfqfhf> fimfe/f ps,;mfp f;`kf6`f htbyhffkfhf fyhsksvifkfum> fimhf pep> bbimsp b8yf0f lytbys bfy> bf]`imf vf b9]`sc> hefw`s krsrf vxskf fw]fhf bkifh> vf hf9[mf b9skfp f[szs lbu`slbrskfh vf bu`s]`9s b=tbrsh>f9cef qfckf bbimsp b0ffw`f fxtb\mmsrfkf f9i`vfhf bpshefy gfne b6`shqjy. E,hb fv8fkf fb/mfw`f tbefw`f[jy> qfckf bhs,;mfp fimfehf fvx soefy. F,fc tb9i b7fp fbefhf f,;mfqfhf> bfweg bfpu`f0je F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 57 m. TuRanovi. `mosisxleTa Serigeba~ V. )e/fyjd. “Fb/fw`f htbyffkfhf” sisxlis aRebis tradiciuli wesi Zalas kargavda. xelovnuri danaTesavebis es forma, Tanxlebuli garkveuli uflebamovaleobebiTa da valdebulebebiT, Tavis paralels poulobs kavkasiis xalxTa (gansakuTrebis adiReelTa) CveulebiTi samarTliT gaTvaliswinebuli Sesabamisi normebis saxiT. aenadaras Cveulebas anu inkorporaciuli xasiaTis rituals afxazebi da adiReelebi mimarTavdnen Svilis ayvanis SemTxvevaSic. a-ergi (aiergi, airgi, eirigi, erge) _ sinkretuli bunebis polifunqciuri RvTaeba: aris yaCaRobisa da qurdobis mfarveli (ix. `eirig-aacnixi~, `Curgurnixi~), zogjer gaigivebulia mesaqonleobis, nadirobisa da Weqa-quxilis RmerTebTan (ix. `a-mqamgaria~, `a-JveifSaa~, `a-fi~); mis saxelze loculobdnen avadmyofobisa da mgzavrobis Jams; yovelwliurad, fpby6`yfufhtb> f0fr9[s6`htb> eb tb9ie fqfc Rfdrfp b6`sy[j fvbkf06`f h7ys bf[m]9skj s7jeg (tb]fhfofr flsuw`f h7ys) fpby6`yfufhfn`b fyjhvf6`f hcf[mfkf. Fbylfhf vfvpfhums> fbyrjhgfhfwbfn`b f7spimf pvje fqfc byfhsuojy f9ceffb> flsuw`tb f[szs ffofhf lfyshujpums. FTHUM _ fcbyrhtnbrfn`b f9cf,fhfn`b gjkb9ey6wbfn`b f9ffbv,fh> eb f6`skfhtb> f/msxhtb h[skf9i8s bjeg (Thum>Ffwys]`f> Xsu`shys[f)> pyspsykf lhtb9iyshimjbn> f[mimw`tb> fi`fhswfw`tb> flslvfw`scb 9ffbv,fhys> eb b[msofkf bys]`jbn fxsvfpfhtb fys7`fhtb ffy. Tccsis6`cf> tb] fhfr vif9ys]`fps f9cf0fn` bpshimefy fw`qsc> f0ffw`f hs,pbfhtb> hs[mxfhtb 58 afxazuri miTebi da ritualebi upiratesad aRdgomis dRes swiravdnen mozvers da ojaxis keTildReobasa da dacvas SesTxovdnen. afxazTa warmodgeniT, aergi TeTr cxenze amxedrebuli meomari iyo (Sdr. wm. giorgi) da laSqrobidan gamarjvebiT dabrunebulni Semdegi locviT mimarTavdnen: `o, ergi, meomarTa winamZRolo, vaJkacobisa da simamacis mfarvelo! madlobas gwiravT mterze gamarjvebisTvis; gTxovT momavalSic nu dagvtoveb Seni mfarvelobis gareSe~ (teqsti moyvanilia s. zvanbas mixedviT). warmatebuli laSqrobisa da nadirobis Semdeg, mexdacemis, didi wvimebisa Tu gvalvis SemTxvevebSi afxazebi mRerodnen e.w. `ergeaSvas~ (simRera aergze). samurzayanos mTianeTSi iyo am RvTaebis saxelobis tba _ `egeZaSra~, sadac Tavad aergi banaobda da amitomac mwyemsebi tbis wyalSi TiTsac ar Cayofdnen. RvTaeba aergTan dakavSirebuli iyo iloris, aacis, balaburxvas,jirxvas salocavebi. Tu bzifis fps b]`jy. F9ceff h[f=sffufhfkf Fthum f-s ir`fr`f bf6mn`je fb,fim8s (=sh. Umfhum fw6mf)> fb,fimhf f7ysn` bfbffbys bums;msp feff eb fys]`f9[mos bf0`fhimjy> „jj> Thum fb,fimw`f h9spf> fash[fqfhtb fu`svi`fhtb h9ffbv,fh> b0f,eg ]`f ef]]`jbn f/f ]f[mbehbffbp fps> ]e]`jbn ]f9[mf7fums ek9[flf ]ffyevs;msy“ (f;`f6`f ffujeg C. Pdfy,fbf b]`fv0fkf). ^`=bfhfkf fb,fimhtb> fi`fhswfhtb ffvsim0f[m> flsl f6ifhf ffvsim0f[m> f6`f /`/`f fyktbkfum vf ff8fhf fys7je f9ceff bh]`jy „Thum bfi`f“. Cfvshpf7fy fim[fhf6`f h7ys f,hb f9ffbv,fh b[mo p[e fobf „Tutofimhf“> ef7f Fthum b[f0f bbref,jy> e,hb fps f[mimw`f eb fobf hyfw`ums offhimefv. F9ffbv,fh Fthum bl]`fkjeg Tkshtb> Ffwb> <kf,sh[`tb> |msh[`tb fys[f6`f. <ps9n`b f9ceff h=s ptums htb] f fvx pvje fys[f Lslhs9im (Lslhs9imn`b p. uCelo. `wm. giorgis brZola gveleSapTan~ G. Extkj. “Umfhum fw6mf fu`skimfg lf,fimetbn” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB afxazeTSi yvelaze Zlier xatad didrifS anifs-nixa (didrifSis RvTismSoblis miZinebis taZari) iTvleboda, abJuasa da samurzayanoSi gansakuTrebuli SiSi aergi ilir-nixas (iloris wm. giorgis) mimarT hqondaT. abJuis afxazTa rwmeniT, ilirnixa maTi ajijxatis (megr. jinji xati) _ Ziri xatis fsxu-nixas ufrosi Zma iyo. narTul gadmocemaTa afxazuri versia icnobs aergebis ojaxs (gvars), romelic narTebTan megobrobs (xSirad laSqrobebs erTad awyoben) da naTesauri kavSiric aqvs (sasriyvas coli aergebis asulia). gadmocemis zogi variantiT, cnobilia aergi rarira da misi coli rimca, maTi vaJiSvilebi _ radi da raSi, qaliSvili _ xania; sxva variantiT airgebis deda samkurnalo balaxebis mcnobi mkurnalia (man moarCina gvelnakbeni narTi qeTuani). erTi sityviT, aergebis ojaxi iseTive mravalwevriania, rogoric afxazuri RvTaebis _ aJveifSas, osuri _ uacilis (wm. ilias), uasTirjis (wm. giorgis) da sxva kavkasiuri RvTaebebis ojaxebi. erTerTi narTuli Tqmulebis mixedviT, Zmebi aJveifSebi nadirobidan aergTa sadidebeli simReriT brundebian, rac, SesaZloa, aergTa upiratesobaze miuTiTebs. unda iTqvas, rom narTul gadmocemebSi, zRaprebsa da xalxur simRerebSi aergi da aJveifSa xSirad erTad ixseniebian, aqvT saqorwino kavSiric (`aergebis qaliSvilebi _ aJveifSebis rZlebi~, _ naTqvamia simReris erT-erT teqstSi). aergis garda afxazur panTeonSi ar aris sxva RvTaeba, romelsac mravali funqcia hqondes SeTavsebuli da amdenad miaxloebulic ki iyos uzenaes RmerTTan _ ancvasTan. am RvTaebis genezisis Taobaze afxaz specialistTa azri orad aris gayofili: erTi nawili mas wm. giorgisTan mogvianebiT gaigivebul qristianobamdel RvTaebad miiCnevs (S. ZiZaria, S. inal-ifa, c. bJania), meore ki aergSi qristianul wmindans xedavs da mis saxels `gÁarg~ formidan momdinared Tvlis (s. zvanba, a. anSba). 59 fyw`f lsp[skqsp ks9chf fef[efvf) frepfh> f,;mseffn`b> cfvehpf7fyjn`b f9ceff hps zslfkf bpsw`i`efp Tksh (Tkshn`b Umfhum fw6mf bef[evf) fys[f feg. F,;mseffn`b f9ceff h[fqfhfkf Tkshys[f eh0 H\msy\ mys[f (fuh. |msy\b ys[f)> bfimfu`s0e fys[f (c]`sys[f ftimf fb]f,s frey. Yfh0ff h]`fv0f f9ceff hdthcbf bhlshefy Fthumff hs;`kf f0ffw`fhf> eh0 Yfh0ff h8spw`f hfrey (kfccs fb,fimhf6`f tbws-v8f9shujy) fbefhfums hs,;mfy (Cfchs7`f b9]`sc Fthumff lsh0s9]fy). Lf-f ]`fv0f6`fr fkf> blsheg Fthum Hfhbhtb> eb b9]`sc Hbvwtb> hszreyw`f> Hflb> Hfimb> hs9]f> {fytb hjeg> lf-f ]`fv0fr fkf Fthumff hfy f[`i`n`shf f]fwrmsy plshefp> [`i`n`8sy (eb lks[`i`n`bn fvf0 psw]fp Yfh0 ^mt0efy)> f;`fr fkf Fthumff h0ffw`f> 0ffw`fhfleeg> f9cef 9ffbv,fh F;`tb9imff> fef9cn`b Efwbk> Efc0sh\mb> tumsh0 Rfdrfpn`b f9ffbv,fhw`f h0ffw`f htb9i. Yfh0ff h]`fv0f6`f hefrs fkf> ftimw`f F;`tb9imff i`fhswfhfyn` bfys[`sy]`efp Fthum b[mo9ifps fi`f h]`jy> eb Fthum bs]hsrshf ffyfh9ijbn. B]`fn`eg Yfh0ff h]`fv0f=sb> fkfr`6`tb> f;`kfh hfi`f6`tb h=s Fthumsb> F;`tb9imffb tb] fhfr tbwys bhu`fkflshi`jbn> fb,fufhfn`b fbefhf hs,;mjeg („Fthumff h0s9]fw`f> F;`tb9imff hszreyw`f“ b]`jeg fi`fr f7ys). Fthum blfums f9cef fgfyntjy f7ys fo`ums bvfv f,fc bhfw`je faeyrwbf6`f> e,hb fps eb lbf7hflshn`efy ]fpifp fyw`f. Fhb f9ffbv,fh butytpbc fps f9ceff f7fpfw`f hu`ffyfufhf 8s\mfhfys bijeg> imjrs eb Umfhum fw6mf bjeg ]`f bhs9[mfojbn> f6mshcbfyhffyofn`b f9ffbv,fhys (I. Obofhbf> I. Byfkb9f> W. <;fybf)> imjers[ Fthum f6mshcbfyn`b fw6mf ]`f lsh9[mfojbn> b[mso „Umfhum“ f7ysn` bffetbn ]`f bhs9[mfojbn (C. Pdfy,fbf> F. Fyi,f). TBHSI~B> TBHSI~^FYB _ f,f eriSi, eriSqani _ feiqrobis mfarveli suli. qsovis dawyebamde eriSs fchf fyw`f[`s. Fchf bfkfuffyof Thsi` evedrebodnen ar waexdina maTTvis naqsovi, b]`jy>eh0 bh9j> bhcef fhf]`sw tbkfvi`fh> ar aeSala qseli da xeli moemarTa qso- lhsw[hffhw f,f fcfhf=s> fbwsq`hshf 9ihf 60 afxazuri miTebi da ritualebi vaSi; swiravdnen pvfp fxf hoefy> konusis formis fr`fr`fh> bhc[mfp kverebs (akvakvaf,f r`fv7mfr rebs) da naqsovi bf0`fhimjy> „fhb tilos naWers, Tan efhf e[`0fjeg“. daayolebdnen: F[mso „Tbhsi`“> `ai Seni wili~. u`ffyfufhfr fkf saxeli `eriSi~, bimf6`uskjbn erTi azriT, warf9cef f;`f momdgaria afxa„fhi`hf“> tumb zuri sityvidan fu`ffyfufhfkf `ariSra~ (tilos gaTeTreba); meore fnthvby „Tbhsi`“ azriT, termini bf]9skjbn Rm`eriSi~, damowmeshumspb> Fehsvffb buli aseve yirgih=s „frf0“ ffyfuzebsa da urumebSi jbn> f9cef ,spi`f `qselis~ mniSf7ys f0sh6`f vnelobiT, afxaf7ysn` b. jopua. `afxazuri kapriCio~ ,spi`f zurSi Turquli bfkfktbn. B\ enidan aris Se<.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” mfimfn`eg f9fhtb suli. saintereso Cans feiqrobis -fcfhtb h9ffbv,fh mfarveli sulis saxelwodebis sxva vari- lf-fr fkf „Tbhsim6fy“> eb f8,fn`b f[`0f anti _ `eriSqani~, romlis meore nawili 6fy> fi`eff h=s fif[`f feg> f9ceff h=s (qan) svanurSi kanafs, xolo afxazurSi sels (a-qunˆ) aRniSnavs (n. janaSia ar f6fy> f]fqrmsy bf[moeg (Y. |mfyfimbf vfg gamoricxavs svanuridan nasesxobis Sesa- fw`brefvfhb f;`f fi`eff h7ysn` bfkfkfZleblobas). pfh). F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 61 v D vaxsiTi _ narTul gadmocemaTa personaJi,narTi siTis erTaderTi vaJiSvili, aJveifSaas siZe. vaxsiTi narTebis cxenebis mwyemsia da xSirad mierekeba cxenebis remas md. yubanis CrdiloeTiT mdebare stepebSi, sadac muxlamde balaxi xarobs. aq gaicnobs igi saZovrebis patron goliaTs, romelsac orTabrZolaSi amarcxebs, Semdeg ki dauZmobildeba da masTan sacxovreblad rCeba ise, rom saxlSi iSviaTad dadis. ZmobilTan myofi vaxsiTi dilaobiT aRmosavleTis mxares amCnevs cecxliviT manaTobel Zalas, romelic Svidi Zma aJveifSaas erTaderTi da aRmoCndeba. mravali faTerakis Semdeg vaxsiTi mas colad irTavs. EF{CB) _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0 Cb0 b9f pfq`s> F;`tb9imff hsvf]`. Ef[cb0 Yfh0ff h-s ef[mfl f[mxf8 bfeg> kfccs f-s ef[mfl bvfys fobfc &`,byf fvhfuskfhf f7ys b7fp fl`rfhi`hf f[m lwfkjy> ef7f imfv[`syof f]fcrmsy uskfy> fhf eb blshetbn f]`shf6`f hs9i`vf fljevgtb> eb lbf6`9fys lbfbffbn> yfc tbimw`f[bn> eb b7ys y[fhf lffy[jbn> b8ys7f bvfzys lytbefy. Timfc bvfp b7ys Ef[cb0 ims;msr fvhfuskfhfn`b fyfu fkf fkfifhf fhrei`f vxsr bkf9i bf6`i`jbn> eb ,s;m8s fbimw`f F;`tb9imff hf]`imf kfresy> frsh ffv0f lksim0fy yfc 9]`scc lbujbn. v. vouba. `vaxsiTi, siTis Ze~ D. Dje,f. “Ef[cb0> Cb0 b9f” 62 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `afxazuri miTebi~ T. ^fdi,fbf. `F9cef fvba6`tb~ F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 63 z P zarTiJvi PFH)S:~ _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> _ narTul gadmocemaTa personaJi, menaxire; aqvs xSirTmiani da ise gr- f;`[mxf8s> f[`s 6`svcfc b6`eg> b\msvim6`f Zeli warbebi, mxrebze Tu leeg> b;`8f[sh b6`bvqfh ar moigdo, miwamde eSveba flumsk b6`cetbn> b,kf f,fhf da mxedvelobas ufaravs. bf9sh[fujeg. &`,byf f7ys yubanispiras mobanave sap-spref,jp Cf0fytb U`fimf Tanei-gvaSam gaRma napirze b6`=sk0bn. F[mxf fostbmyof zarTiJvs uxmo. roca menaxirem ver SeZlo abobkfihf lpfksvcbn> eb fps oqrebuli mdinaris gadaf9]`sc lb[sxxtbn> Cf0fytb laxva, risTvisac qalisgan U`fimf fkf9i pvfp f[swb dacinva daimsaxura, gaSiSf[fvgfkb fkf lktb[cbn> vlebul saTanei-gvaSas jaf[sw f[`f]` bff[bn> eb f0s9 dosnuri mSvildidan `isaf7ys fash[fqf Cfchs7`f ri~ styorcna. isari moxvda qvas, romelSic momavali b9cs fkfi`bn. Pfh0s;` gmiri _ sasriyva Caisaxa. Cf0fytb U`fimf f[is8 zarTiJvma daariga saTaneikb0tbn> Fbyfh;mb lffkufhw> gvaSa moeZebna ainar-mWedeli, eb f[`f]` f7ysn` Cfchs7`f romelic SeZlebda Canasaxlfkb[jbn ]`f. Ftgjc lf-f is qvisgan amokveTas. fdfhbfynr f7ys> Cf0fytb eposis im variantebSi, romlebSic saTanei-gvaSas U`fimf kwsy[`hfc U`sylf v. vouba. `zarTiJvi~ mzeTunaxavi gunda cvlis, lfh,jeg> Pfh0s;` b0s9fy fzarTiJvis rolSi cxenebis D. Dje,f. `Pfh0s;`~ s[mxf8s Thx[mje lw`shujeg. mwyemsi erCxeu gamodis. zari _ narT qaliSvilze _ siuze Seyvarebulis _ axuSbas,sxva versiiT airgebis asulis _ xanias gatacebis msurvelis _ xuaSas cxeni. pirveli variantiT, siusTan orTabrZolaSi daWrili axuSbasaTvis megobrebis mier Tqmuli simRera amSvidebs momakvdavi patronis bediT gulmoklul cxens (Sdr. qarTul folklorSi `motirali cxenis~ motivi). am simReras axuSbas cxenis pativsacemad daerqva `azari~. meore variantiT, damarcxebuli xuaSas cxens narT gundasTan erTad Seborkavs da gaSoltavs xania. Semdeg qaliSvilebi PFHB _ Yfh0 f9]`sp,f C8s ,pbf lsp,jp> F[`i,f> lf-fr fkf Fthumff h0s9]f {fybf lsvqfpshcsh p0f[`sp {`fif b-s. Frn`b fdfhbfyn fkf> C8s lfybf6`9jp l[`sbn> f9chf bf=sp b9i`vf bps fu`sh8f pvfp f-s F[`i,ff hps b8spf bb]`jp fi`f tb6`yfretbn (=sh. F6sh0`f fajkrkjh f7ys „Bq`sef f-s“ fvfnbd). Fhb fi`f F[`i,f b-s fgfne fps bf[moshqbn „fpfh“. Lf-fr fkf bfqf[fp {`fif b-s Yfh0 U`syltb> {fybtb bhu`sl]`]`fkfys bim0fhqtbn. Yfc fi`f f9shqtbn b=fh]`fp 64 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `zari~ 1. T. ^fdi,fbf. `Pfhb~ SeTxzaven simReras Seborkil cxenze. am cxenis saxeli _ zari, gadmocemis Tanaxmad, safuZvlad daedo micvalebulTa xsovnis himns _ `azars~, romelsac afxazebi dResac mRerian gardacvlilTa sulebisadmi miZRvnil cxenTa Sejibrebaze. f-s fps. Fhb f-s f[mso Pfh> b7je f]`fv0fkf bfimfu`s0[tbn f9cw`f hps bh]`j „fpfh“> eb fi`f f9ceff bf[mfums bh]`jbn> b9csp feff hu`fkfhi`fhfps bv8f9shuj f-shs88hf f7ys. zilxa _ narTul gadmocemaTa personaJi, miTiuri juja xalxis _ awanebis asuli, narTi kunis coli (zogi variantiT sasriyvas coli), cvicvis biologiuri deda. jujaTa qaliSvili simaRliT erTi cidaa, magram didi Zal-RoniT gamoirCeva; erTad aRebuli yvela awanis Zala aqvs. roca awanebis mTelma jgufma mkvdari melia ver gadmoabruna, zilxam kviristavis wveri amosdo, gadmoatriala, gaatyava da Svils PSK{F _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=cf[mf> f;`f]`fv0fn`b feff feffccf> Fqsyff hs09f] f> Yfh0 Rsy b9]`c> W`sw` bfy> fqsyff h09]f ksi`fhf fuskfhfkf fvw`fr frey bpf7hfp f[f fvx /`/`f ksvfy> fqsyff ptums tblrskfys hsvx ksvfy. Fqsyff ptums tbpfys b9cys b7fp f,uf fyshpffvsh]`s> Pbk[f f9fufn` fq`s bf[`fkqtbn> bffksh]`bn fw`f f[sk[bn> kszr`sy f[sk0f bpskof[bn. Eb kyfgs bfv- F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB qudi Seukera. igi xelsaqmis didostatia, Zafs arTavs da qsovs; roca saqsuals exeba, awanebis cixe iryeva. kunisa da zilxas qorwilSi dakluli asi xaris tyavidan, narTebis TxovniT, patarZalma burTi Sekera. zilxa jiuti da mouTmeneli xasiaTis qalia. roca garRveuli mestebis gamo gabrazebulma kunma mas maTxovari awanebis qaliSvili uwoda, fexmZime zilxam muceli ganikveTa, bavSvi amoiyvana da qmars miugdo, Tavad awanebTan wavida (aseve brazdeba osur versiaSi bcenTebis _ juja xalxis asuli, romelic Svils qmars utovebs da garbis). narTebi cdiloben moabrunon zilxa (saamisod sasriyvac ki midis awanebTan), magram amaod; SemoTvliT ki SemouTvala narTebs, rom bavSvi rZiT ki ara, gamdnari rkiniT ekvebaT. v. vouba. `awanebis asuli~ D. Dje,f. “Fqfyff hs09]f” zosxani (axizosxani _ oqros zosxani) _ infeqciur daavadebaTa (didi batonebi, wiTela batonebi, yvela batonebi) mfarveli RvTaeba; hyavs meuRle (ix. `xania Sqvaqva~), romelTanac erTad saxedriT drodadro soflidan sofelSi mogzaurobs da adamianebs yvavilebs ayris. oTaxSi, sadac batonebi brZandebian sufevs simSvide, ikrZaleba ucxo pirTa Sesvla da xmauri. batonebisaTvis gaSlil sufraze yvavilebis garda aris moxarSuli an Semwvari dedali, goWi, Romi, yveli, xileuli; iqve awyvia musikaluri instrumentebi; axlo mdgar skamze TefSiT daWrili Cala devs batonebis saxedrisaTvis. col-qmars umRerian muxlmoyriT Conguris, afxÁarcas (Wianuris msgavsi orsimiani sakravi) an aWarpinis (salamuri) TanxlebiT da wyalobas SesTxoven. afxazeTis zogierT kuTxeSi sruldeboda am RvTaebaTa `Svilad ayvanis~ gansakuTrebuli wesi, romelic n. 65 lshefp ]`f frs s7fvpn> fhf[`sw yskqjy> l9jy. R`syb> Pbk[tb hxfhf ffy bhimsp fw`6`f i`rs hw`f fkf> f0fwf Yfh0ff fyks]`f fvgsk hpskof[bn. Psk[f lef8s vfhf]`sy> psx]fhf vfzsp 9]`scsy. _yfr pys R`sy lkspu`ffys fqsyff fp[`fhfvaf6`f h0s9]f ]`f fyktb]`f> pw`f pn`svp Pbk[f ksvu`f 9kshutbn> f9i6f l0s[ys k[fqf lbvqfkshi`bn> kfhf fqsyff hf[m l[`sy]`bn (f,fcq`7mf fu`fvqhf ksvfy fef9cff hdthcbf <wty0ff> feffccf h0s9] fums> ebums k[szs k[fqf lbpys;mys ls6`qjbn). Yfh0ff eb ksh[`sy]`hf hfpshrjbn (eb fps Cfchs7`f fqsyeff hf[m lwjbn) f[f l[`sy]`efv> Yfh0ff f;`f hpffksim0etbn> f9i6`f f[i frev bh0fif> f\sh sho0ys blsh;`shw. PJC}FY _ fxsvfpfhf [7mf (f,zs> fbv]`f,pbf> f7f9imf) bf[skf9ief f9ffbv,fheg> lbvjeg f9]`sc (bu`. {fybf ir`fr`f) eb lbvfys f-s lf6`n`fys f6s0f6`f lhs,;mfy feff fi`06`f hs6`b9cjy. Fef0f[> fyw`f b0ffp fxsvfpfhf ps[msp lf[msim0fp f0syxhf s7fy> fn`sv eff ef[m byfhsim0efvpn> f,s;mle 7fkjvpn. Fxsvfpfhfps bh[`bfp fbi`f f7ys fi`06`f hslfums b6`sy b;`sp vf bosp frens> f]`fqsc> f,sc0f> fi`> fi`sh> efw`7mf b6`sy fvepsrfn` fh[`vfhuf6`f> ffbu`fhf buskfp f7`fhl` f7ys f0`f s6`sy> ]f0sh p6`e b-s fps. {fqtb> 9]`scb fi`f hpsh]`jbn bimfv[siuskfys> fxfvu`sh> f=fhgsy> f9[mfhwf f7ys b[`vfhef> fk9[f bf]`jy. F9cys frefrm6`f \mfhf- \mfhf byfhsuojy fhb f9ffbv,fh bimfgsrhf> f[szs ffofhf lfyshujpums> bzslje fqfc Y. |mfyfimbf bffbh9ijbn byqfv0f=s. F6s0f 66 afxazuri miTebi da ritualebi b. jopua. `batonebi~ <. |mjgef. “Fkthubf” janaSias aqvs aRwerili. roca sofelSi vinme daavaddeboda saerTo saxsrebiT kargad nasuqeb or TeTr Txas (dedalmamals) SeiZendnen, daklavdnen da sxva sanovagesTan erTad tyisken gaswevdnen; dadgamdnen or sawols, zed dasvamdnen or lamaz qals (aucileblad `sufTas~), romlebsac gadaxsnil mkerdze abreSumis cxvirsaxocebi efinaT. xalxi muxls moiyrida, soflis Takvaci axi zosxansa da mis cols mouxmobda, SesTxovda mieRoT msxverpli, Tavi qalebis mkerdze miedoT da, winaparTa Cveulebis Tanaxmad, sofels Svilebodnen. aqve, batonebis `mkvebavi~ qalebis gverdiT idga ori saukeTeso cxeni mamakacisa da qalis unagirebiT. Svilad ayvanis wesis Sesrulebis Semdeg cxenebze `Semsxdar~ batonebs, rogorc sapatio stumrebs soflidan simReriT gaacilebdnen. f7ys fo`s lsxvsp[fh tbw[`shffys b,pbje> b9cskje f\mvf6`f 8,f ffh[jy> bhimjy tumsh0 fafn` hswqfys f,yf f[m bhujy> 8bfh0fr lshuskjy> eb bf6`lshn`jy 8s\mf f]`cf 9iof6`f ([sv9flf b9]`sp,fw`fpfh frey) eh0 hu`s]`96`f ffhnsy> f,shasy xs,hf f6`shi`sy. Feff imfv[siuskfys> f6s0f fb]f,s F[ms Pjc]fyb> b9]`scb bhs]`efy bhslshrskfw bffhufp fafn`> hs[6`f f9]`sp,fw`f hrsrf bflshqfhw> f,b9fhf fqfcfkf f6s0f f[iffhhfys b7fkfhw. Fhfw`7mf f]f0sh p6`e „hxsc“ f[mshvfptbp> f]`cf6`f hufy f7ys buskfy bhtb/ofp 8-sr> frs f[fqf br`flsh f6`sy> tumb f9]`sc kr`flsh. F[szs ffofhf bufhf ffqfc fyfuofhf ffvsim0f[m f-s „b-s;`kfp“ f]f0shp6`e> fgfne p6`e fcscw`f htb9i f6s0f bfkufys byfcrmfhujy fi`f ]`j. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB axi zosxanTan ti pologiurad axlo dgas osuri alardi (digorulad alaurdi) da qarTuli `batonebi~. 67 F[ms Pjc]fy tb9ie> bpffbu`je bjeg fef9cn` Fkfhltb (lbujkehfl fkfehl f6sh0efn` „<fnjyt,b“. n. brailaSvili. `batonebis xe~ Y. <hfbkfidbkb. “F,zs fqkf” 68 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 69 T ) TaTraSi, TeTraCi _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTebis dedis _ saTanei-gvaSas disSvili (sxva variantiT ZmisSvili), amfarisa da branifis Svili. mas pirvelive SexedvisTanave ukvdeba Svilebi. )F)HFIM> )T)HFIM _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0ff hfy Cffytb U`fimf kf]`imf9f (vf kfimfb9f)> Fv9fhb> <hfybatb h[skq. Bfhf b[skq hf9[mfof lfysyhs[ef9ikfum bfhfpyfr b9cefy. a-TarCei _ micvalebulis kultTan dakavSireuli doRis erT-erTi saxeoba. termin `aTarCeis~ qveS igulisxmeboda specialuri samgloviaro Culi (Cveulebriv Savi feris), romelsac gardacvlilis cxens fafaridan Zuamde gadaafarebdnen. ase Sesudrul cxens saflavis samjer Semotarebisa da zaris (azaris) Tqmis Semdeg, Wirisuflis mier winaswarSerCeuli F)FHXTB _ b9csp feff hu`fkfhi`fhf bfpre f-shs88hhf. „F0fhxtb“ fu`s8hf fps bhvfptbe fnhtp tb6`fw`f> b9csp b-s f9hs6`w` byfhrys fqs[` f7ysyof bf6`lshi`efy. F,fc b8sxfp f-s fysi`sy0hf [svn` bfrelshijy fpfh fi`f ]`j> yfc b\mf,jp f0ffw`f zslfkf pff fo`s lfk[ys lhsvfy> eb fhb f-s lyf6`n`sys bqbh7mjy bvhsw]fimfref bh- e. qavSbaia. `TarCia~ T. ^fdi,fbf. “F0fhxtb” 70 afxazuri miTebi da ritualebi mxedari ucabedad moswyvetda adgilidan da dauzogavad gaaWenebda. mas danarCeni mxedrebi daedevnebodnen, cdilobdnen daweodnen da afrialebuli aTarCei an misi nagleji mainc CaegdoT xelSi. gamarjvebulad CaiTvleboda is, vinc mTlianad an Culis yvelaze did nawils moi povebda an SeinarCunebda. gamarjvebul mxedars Wirisufali daasaCuqrebda. s88ef> eb tumsh0 f-s,/fw`f bim0fkjy> b[mofh h0f[sy> bhi`i`ef bbrsp f0fhxtb bvsh[shw> vf wf[sr f7`shufw bfim0fy. Fbffbhf bubn ]`f lhs9[mfojy> f0fhxtb pufp> vf eb f7ysn` fwf[s le> vfvpfhums f0fhxtb ps[mxfp bfrey. Fbffbhf pufp b\mf,jp f9i`vf f-s ]fv0fc bb0jy. m. TuRanovi. `doRi~ V. )e/fyjd. “Fef[mfl” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 71 i B inal yube _ `inalis saflavi~. ase uwodeben afxazebi afsxus mTaze mdebare salocavs, romelic Tavisi siZlieriT didrifSisa da iloris xatebs utoldeba, fsxunixas (ix. `fsxunixa~) `wils~ warmoadgens da didrifS anifsnixas (didrifSis RvTismSoblis miZinebis xati) Zmad iTvleba. inal yubes saxelze loculobdnen da mas Zirixatad miiCnevdnen mahmadianuri orientaciis afxazuri gvarebi _ adleiba, kiuti, bagafSi, inafSba, amiWba, aseve, n. janaSias cnobiT, Tavadi marSaniebi da isini, romlebic webeldis, dalis, fsxus mTebidan afxazeTSi Camovidnen. zogi cnobiT, mis saxelze loculobdnen aRdgoma dRes, zogiTac _ yvelieris SabaTs; swiravdnen Romis fqvilis Taflnarevi comisgan gamomcxvar didi zomis mWads da dakodil Txas. inal yube yabardoeli Tavadebis winapris _ inalis saxels ukavSirdeba. yabardoeli mTavrebis XVII s. Sedgenili genealogiisa da gadmocemebis mixedviT, inals XV s. ucxovria da yabardoSi SavizRvispireTidan Camosula,adgilobrivi mosaxleoba daumorCilebia, mogvianebiT fsxus midamoebSi damkvidrebula da iqve gardacvlila. rogorc Cans, inali iyo dRevandel afxazTa erTi nawilis (warmoSobiT yabardoelebis) realuri winapari, romelic sikvdilis Semdgom gauRmerTebiaT da misi saflavi da saflavis Semogareni, rogorc sakraluri sivrce, sakulto adgilad uqceviaT. Tumca SeiZleba vivaraudoT, rom inalis saflavi fsxuSi arc iyo da misi kulti CrdiloeT kavkasiidan fsxuSi gadmosaxlebul yabardoelebs CamoetanaT, miTumetes, rom xandazmul abazebs XX s. 50-ian wlebSi inal yube aRmosavleT SavizRvispireTSi, abazebisa da afxazebis sazRvarze egulebodaT. BYFK &E<F _ „Byfk b6mfifyf“. F,fc bfim0jeg f9ceff (c]`s fim[f f7ys b7je fys]`fh0f> eb fvxkf Lslhs9imys[tb> Tkshfys[tb bf7hjeg> (c]`ys[f (bu`. „(c]`ys[f“) f7`s[c b9[mfojeg> Lslhs9imys[f> Fy9cys[f ftimf ]`f. Byfk 7`s,f f[mofkf fys]`f9[mos yfhsuojy eb bfimfu`s0eg ]`f bhs9[mfojy f6mshcbfyhfn`b fqfc v8f9spujp f9cef ;`kf6`f> Flktbff> Rm8enff> <fuf9imff> Byf9imff> Fvzff> bfhf e,fc Y. |mfyfimbf blshhf6`f hskf> f0feflw`f Vfhimfybffb> Qt,tklf> Lfk> (c]`s fim[f6`f h7ysn` bks,ffp feffums. Lf-f lshhf6`fr hskf eb b[mofkf bys]`efy vif9s fps> lf-frs fkf> fi`afhf fvxs,;m fcf,if f-ys> blshvfptbefy > fiskf fw[fkf bref]fys fvumfk leb> bh[`fp f\mvtb himefy f9cf0fn`c. Byfk -7e,f &f,fhlfn`b f0feflff hsim0hf> Byfk b[mso bfl]`fkjeg. &f,fhlfn`b fb]f,shf 1@n`b fi`sis6`cfps bimf6`shuskfp futytfkjubtb> b7je f]`fv0f6`tb hskf> Byfk 1%n`b fi`sis6`cfps lsy[jy> &f,fhlf fvisytb6`f f[`s6` f7ysn` lytbn> f0s9syn`b feff bvfq hefy> frshffv0f ffvsim0f[m eb (c]`s7f lbfcbn ef7f ls9cbn. Biff,j fkf Byfk f9ceff hs[`0fr hf,im0hf bfrey> eb b9chf ffvsim0f[m llsh9ffbvb,fhn`bn> eb b6mfifytb> bfpffbu`fp flumsks b9imfy> ys]`fhf 0s9ys b7fhqbn. F[f b7fkfh 7fkjbn Byfk bysi`sy0hf (c]`s b7fvp0ums> eb b[mso (c]`s7f byfhutbn ef[m y[fhf bbfcsp f7f,fhlfw`f> bp,fypfh f,hsuw`f f,fpff 2%n`b fi`sis6`cf 5%n`b fi6`c6`f hps Byfk fvhfuskfhfn`b fvisytb6`f f7ys> f,fpffb> f9ceff h]`ff f7ys ls7fy ]`f bhs9[mfojy. 72 afxazuri miTebi da ritualebi BYF(}F RMFU~F _ f[fqf ash[qf> eb inafha (nafha) kiagva _ legendaruli gmiri, romelsac mraval sagmiro saqmeTa bvfzsvr`f fash[fqfhf bv8f9buf[mfp flgarda afxazuri musikaluri instrumentis _ a-xˆmaas (samxeliani) gamogoneba miewereba. gadmocemis Tanaxmad, kÁagvas nadirobis dros SemTxveviT Semoakvda RviZli vaJi; uzomod damwuxrebuls Svidi dRe piri arafrisTvis daukarebia da sityvac ar dauZravs; merve dRes (Svilis gasvenebis dRes) cxenis Zua daWima varclze, romelzedac micvalebul vaJs bavSvobaSi bandnen, daukra da dardianad daamRera. mogvianebiT inafham am instruments a-xˆmaa uwoda. instrumenti Semdgom daixvewa da citras msgavsi 28 simiani (zogi cnobiT 32 an 35 simiani) sakravi gaxda (esaa organyofilebiani mosazidi sakravi TiToeul ganyofilebaSi Tanabari odenobis simebiT). a-xˆmaa karga xania gaqra cocxali yofidan (daamzades xandazmuli afxazebis aRwerilobis mixedviT). msgavsi Tqmuleba salamuris ti pis instrumentis _ aWarpinis warmoSobis Taobaze afxazeTSi mogzaurobis dros Cawerili aqvs v. abaevs (erTma afxazma nadirobisas SemTxveviT mokla Svili, aiumaa _ musikaluri instrumenti; Semdeg aWarpini gaakeTa da gulSeRonebuli erTaderTi originali inaxeba dilamde erT mwuxare melodias ukravda, afxazeTis saxelmwifo muzeumSi gamTeniisas ki mokvda). aseTive gadmocema F8svff axumaa _ musikaluri instrumenti; originali ar aris SemorCenili. aRdgenilia ostat x. ladarias mier F=fhgsyb> f[svffb. fums b[mso fvepsrfn` fh[`vfhuf f[svff bfl]`fkjeg. F]`fv0f fkf Rmfu`f fi`fhswfhf ffy bzrsy pfq`s lbv[fimbn. Fu`s8hf ,ff9cs pvfp ,;msvi f=fqf bvabn> f;`fr bv]`bn> ff,fn`b fvi fps> bzrsy lfys[`fzsp lsp0fhr`f,jp f=s6` lfcys u`sh8fkf li`f]`tbn. (s0r fyqs Byf9]f fh[`vfhuf f[svff f[mobqbn> fhb fh[`vfhuf yfc tb] f tb/mshn`bn> wbnhf tb9iys 2# hf[`sw fvje h[`vfhufn`ys bimf6`uskjn (eb 87`ifr hskf bimf6`uskjeg 7`ifw9[mfof tb7hfys fhf[`sw6`f fvjeg). Frsh qetbn f[svff h[s bflvsh[jb;m0tb. F,hb tb9ie f]`fv0f s7jeg f=fhgsy fpums> eb fyqfv0f yfbuotbn F9cys7f bys7`fhf ffy D.F,ftd (f9csefr fi`fhswfhf ffy vfi`shkf bzrey lbimbn> yfc f=fhgsy fbh]`tbn> fish9fps bfhums ls9cbn). F,fc tb9i b7jeg fef9cn`b Yfh0ff h]`fv0f f7syums F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 73 cnobilia narTuli eposis osuri versiidan (narTma sirdonma, romelmac tragikulad dakarga Svilebi, gaakeTa pirveli fanduri da simReriT daiwyo Tavisi mwuxarebis gadmocema, riTac man narTebi musikas aziara). identur legendas Wianuris warmoSobaze icnobs qarTuli (svanuri da raWuli) folklori. Tqmulebis Tanaxmad vinme rostomma, romelsac Svili Semoakvda, gaakeTa Wianuri _ Svilis sxeulze sakuTari wveri gaaba (aseTive gadmocema fandurTan dakavSirebiT cnobilia fSavSi). is faqti, rom legenda Wianuris warmoSobis Sesaxeb dakavSirebulia gardacvlil SvilTan da cocxal yofaSi es sakravi micvalebulis kultTan dakavSirebul ritualebSi gamoiyeneboda,gvafiqrebinebs,rom afxazuri a-xˆmaas daniSnuleba Wianuris identuri unda yofiliyo. bfh,jeg (Yfh0 Cbhljy pszrsy hsw]fhfkf lspw`sosp> b7fbqbn hf9[mfn`b f9fyleh> fi`f f]`fhfkf eb bu`s8hf fb0f]`fhf lfkfutbn > e,hb fkf eb Yfh0ff fvepsrf lbhlfhbn). Fc tb9i b7je f]`fv0f fzbfyff (fi`effb> hfzffb) hspums b7jeg f6sh0ef ftgjc f7yums> f]`fv0f fkf Hjcnjv ]`f fo`s pszr`sy lpsvgsqf9csp fzfy bzrsy b9cs,f8 f7ys b[fn`s ;frmf flb]`fktbn (f,fcw`7mf b7jeg f]`fv0f f9fyleh bfprys fzbfyff h7ys). Fhb fafrn fzfyn`b fimfu`s0 pvje f]`fv0f b9csp f[`iffhf bhsl]`fkje ffyfh9ijbn f9c0fpffhf f7yums> fhb f[`vfhuf f9chf bl]`fkje fqfc6`f hsv8f9ufhf=s h[s bflsh[jy> f9ceff h[svff fzbfyw`f bhtb9ipsh frey. a-iniJi (adiR. iniJ _ devi) _ devi. adaus (ix. `a-dau~, `a-doumiJxa~) sinonimi afxazur jadosnur zRaprebsa da sagmiro eposSi. FBYB:M _ (Flsu. Byb; _ flfes)> flfes. Flfes (bu`.„Flfes“, „Fljevs;`[`f“) tb9ie f9cef fkfr` \mfimf[`6`tb> f]`fv0f6`tb f[f=cf[mf. e. qavSbaia. `devi~ T. ^fdi,fbf. “flfeb” 74 afxazuri miTebi da ritualebi iuana _ nadirobisa da nadriTmfarveli RvTaebis _ aJveifSaas (ix. `aJveifSaa~) vaJi, romelsac monadireebi, gansakuTrebiT axalbedebi, warmatebul nadirobas SesTxoven. igi simRerebSi ixsenieba epiTetiT `dad~ _ mama. `aJveifSaaraSvasgan~ (aJveifSasadmi miZRvnili simRera) gansxvavebiT dad-iunas sadideblebi imRereba yvelgan wlis nebismier dros, garda nadirobis dawyebisa da nadirobidan mobrunebis periodisa. mas qalebic ki mRerian. dad-iuanas simRerebi gamoirCevian TavianTi melodiurobiT da afxazur saSairo hangebs mogvagoneben. am simReraTa teqstebi TiTqmis mTlianad monadireTa saidumlo enis leqsikiT aris Sedgenili. fiqroben, rom simRerebs dad-iuanaze sakulto daniSnuleba arasodes hqonia. isini saswavlo-aRmzrdelobiTi funqciis matarebelni iyvnen da mozardebisaTvis, momavali monadireebisaTvis, samonadireo enis Seswavlis saqmes emsaxurebodnen. v. abaevi `dad-iuanas~ osuri Fud-Juani-s (mama iuanis) analogiad Tvlis da iazrebs, rogorc `mama ioanes~ (naTlismcemeli?). a-iusTaa _ avsuli, romelsac adamianebisa da cxovelebisaTvis mavnebloba moaqvs, usaxldeba maT da aavadebs (SeiZleba, adamianSi Casaxlebulma igi Tavad aqcios mzakvrad), ZaluZs naTesebisaTvis zianis miyeneba. amitom mariamobis wina Rames, roca qaosis Zalebs elodebian, maT sawinaaRmdegod iyeneben sxvadasxva avgarozebs (Tmebze sanTlebs iwebeben, eklisrgolebian jvrebs dgamen ezoebSi, bostnebsa da yanebSi, hkideben sacxovreblisa da saqonlis sadgomis kedlebze, eklis sayelos ukeTeben xboebs da sxv.),romlebsac,afxazis azriT,avsulebi ver miekarebian; anTeben xeWrelis kocons da uTvalTvaleben, romel mezobels Causaxldeba boroti suli (sofelSi ramdenime kudiani egulebaT),rasac `aiusTaa liharas~ (aiusTas daWeras) uwodeben. BEFYF _ fi`fhswfhtb> fi`fhswfhf f[mxf8s f9ffbv,fh> F;`tb9imff bzrey> eb fi`fhswf8w`f tb]fhfr =sw bi`fhswjp> f6`=bfhf hjehfps b]`jy> fi`f6`f h7ys lfkjeg ftgbntn „lfl“> f, ]`f. „F;`tb9imff hfi`f“ tb9isvref> lfl>Befyf b[mso] hfrshfps fhb fi`f h]`jbn fis6`c ptums bfysh0f[`[j> fi`fhswfhf bfyfkjfujb> effyn` bfys[`sy]`jb ffv0f6`f hslf. Eb f]`cfums bh]`jbn. Lfl> Befyf bfkerffetbn bzslje fvtkjlbtb f[`vffhf pvje f;`f6`tb hskf. Fhb fi`f bfkje f;`f6`f ptums fi`fhswf8w`f h,spi`f zslfkf feg bisimf6`uskje. B7je fu`ffyfufhfkf Lfl -Befyf bfi`f f[mso]hfrshfps f[ffyums bh]`efvpn. Eb ffofhtb> f[`is8f0fhtb f7fpimf fvjeg> f=fh hf9[mf7f fi`fhswfhfpsb> fi`fhswfw`f bzslje h,spi`f fhqfhfps h[s bflsh[jy. D.F,ftd „Lfl - Befy“ fef9cn`b FudJuani (f, Befy) tb9ieg ]`f b9[mfojbn> bfhf e,fc eb bu`ffyfufhfkf fhf7f bfpu`f0jeg „F, Befy“ (fkfifhr8s) lffh9ieg. F*C)FF _ feff hps fw`umfhf 7fpqj> hs9c0fpffhf 9[fp0fpn`j eh0 lhskfkjbn bh0f[e hskbhijbn> bhxfvfpf8etbn> w`umfhfvpfh ,pbfhf 7fvqj. E,hb fps yfy]`f fys]`f fes[`f> ec7fy fbkf8synhf fvx6`f bhsp9ieg> feff h[s bflsh[jbn tbetb9isv fkf9i7`sufhf6`f (h[f[`s fw`fims f6`sh0`jbn> fvf/ bfk[ys f\mfh6`f fu`fh9b> fes0htb> fv[6`tb h7ys bqfhqjbn> bfhf e,fc f8y6`tb> f;`u`fh6`tb h7ys f\mfh rslshqjbn> fvf/ f]`scb> f]fbefyb f[`lf bfr`lshijbn)> f9ceff hu`ffyfufhfkf f8c0ff eh0 lshrmscefv> fvwf tb6`shqjbn> fu`skfw`f bimrkf9ietbn lfh,fye f8sc0ff lspxsxj (f6s0f f7ys lfo`svref fqs[e pvje s7jeg)> f,hb fqfc „f8c0ff b]fhf“ ]`f bfim0jeg. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 75 k R kalinda RFKBYLF – fis6`c=swn`b fys]`fhf. Fis6`c =sw fe[f> ef[[mfafhf ffvsim0f[m 9imufyr pvje f[fzfgsh le hoefy> bffr`shifys fw`svpf6`f pshrsp fv=n`s cffhf bfyshqjy> f0ffw`fhf ptums fhb fcffhf f9[mf bimfv[siuskefy> f0ffw`f htb] f,s fhas f[qfhf ffy fyw`f bk9[f lf]`jy> yfc f[fzfgsh hajy bffy[fp fvwf bf6`qfys bh,kjy> [sv9flf fhb fifhf f[m bytbffyof byfhsuofh frey. Fnthvby „rfkbylf“ biff,j tb9i f9cys7f Usn`skfyn`b byfujeg> bfumfl]`fkjeg fvhf0fi`fhfn`b ^sh0n`skf=s bfkfhq`je fis6`c =sw ffpsh9ief f;`f „rfkfylfc“> eb f;`fums hjvn`b Calendae f7ysn` bffetbn> bh[fn`shn`bn> vfvpfhums hbvffb> fdbpfynbfw`tb hs7ysn`b bibfifp bhubn. a-kvakvari _ mcire zomis wriuli an konusis formis brtyeli, yveliani an uyvelo, Zalze damarilebuli, gamomcxvari an moxarSuli kveri _ afxazuri ritualebis aucilebeli atributi. misi TafliT Sezavebuli comi fetvis an simindis fqvilisgan mzaddeba. garda sakulto daniSnulebisa akvakvarebs iyenebdnen monadireebi, mwyemsebi, mogzaurebi da molaSqreebi. gamomcxvari akvakvari sakvebad didxans vargisia. FR~FR~FH _ blesv> bums;me> tbws[[je> b6`fw`e> b7mf9ce vf b[`[`je> fi` pu`skje> bpuskfv> frsh bhqffe> boe vf b;`e xf\ meg> f9ceff hfqfcv8f9ufhf6`f h7ys [svbflf blshvfptbetbn. Eb fw[fkf bhref]jbn> fxfiskf vf fiskf bfksh[jbn. Fqfc6`f hslfums fr`fr`fh fi`fhswf8w`tb> f[mimw`tb> fys7`f8w`tb> fb,fimw`tb h[s bflsh[`y. Boe fr`fr`fh frsh ffv0f b9[fc0f[jv. a-kialantari _ micvalebulis kult- FRMKFYNFH _ f9cw`f hqfc fv8f9ufhf bfpre fw`svpf> „f9cs bqkf“> vtnhfr b]hfre fw[fw`f bfk[e tb=fh9je fw`fims> eb fu`sw` ptums bffrshifys b7f9imys bi`eg> fimfgs f7ys fwf[s ir`fr`f f6`shi`eg> f6`w` f7ys fw`f bfk[e fqsc s6`n`jeg> fc tb9i b7fp fw`fims f9ceff by8f;`fvi vf fis6`c _ saaxalwlo locva. axali wlis wina saRamos, vaxSmis Semdeg acxobdnen oTxkuTxa formis did xaWapurs da debdnen xis gobze, romelsac sanTlebi hqonda mikruli. mTeli ojaxi am xaWapuris garSemo muxls moiyrida da asakiT ufrosi mamakaci sakmevlis dadebasTan erTad RmerTs wyalobas SesTxovda; Semdeg xaWapurs SeWamdnen da narCenebs cecxlSi dawvavdnen. rituali aucileblad gaTenebamde unda dasruldebuliyo. termini `kalinda~, rogorc Cans, afxazebs megrelebisgan aqvT nasesxebi da ukavSirdeba dasavleT saqarTveloSi gavrcelebul axali wlis aRmniSvnel sityvas `kalandas~, romelic, Tavis mxriv, romaul Calendae-sgan aris miRebuli da SeTvisebulia an uSualod romaelTagan an bizantieli berZnebisagan. Tan dakavSirebuli simbolo _ `micvalebulis xe~; warmoadgens erT metramde sigrZis cvilis gantotvil sanTels, romlis RerZi mTel simaRleze spiralurad wiTlad aris SeRebili da sadgarTan TeTri lenti aqvs Semoxveuli. sanTlis TavSi dasmulia cvilisagan damzadebuli Citis 76 afxazuri miTebi da ritualebi gamosaxuleba. aseTi sanTlis Camoqna afxazebma ormocze an wlisTavze icodnen. micvalebulis kultTan dakavSirebuli totebiani sanTeli masze Semomjdari frinvelis gamosaxulebiT (xSirad TiTqmis realuri xis zomis) samegreloSi cnobili iyo `kilantaris~ saxelwodebiT. afxazuri a-kÁalantaris da megruli kilantaris morTulobaSi TvalSi sacemia mravali xalxis (maT Soris, qarTvelebis) miTologiidan da folkloridan kargad cnobili motivi `Citi xeze~ (msoflio, kosmiur xeze Semomjdari frinveli micvalebulis, winapris suls ganasaxierebs), rogorc micvalebulis sulis niSani. igive motivs vxvdebiT micvalebulis kultTan dakavSirebul afxazur sxva simboloebSic (ix. `a-kÁani~, `a-okumi~, a-xÁanafi~). termini `a-kÁalantars~ safuZvlad udevs megruli sityva `kilantari~, romelic, Tavis mxriv, qarTuli `kelaptari~ formis Sesatyvisia (qarTuli `kelaptari~ da misi amosavali ZvelberZnuli `kerolampter~ Tavdapirvelad aRniSnavda ara sanTels, aramed sasanTles, sanTlis sadgars). a-kiani _ micvalebulis kultTan dakavSirebuli simbolo, romelic wlisTavze (afsxura) gamarTul mizanSi srolis niSans warmoadgens. es aris 5-7 m. sigrZis vertikalurad dayenebuli Zeli, romlis tani Semkulia feradi qaRaldebiT an qsovilis naWrebiT; sxvadasxva simaRleze horizontalurad daWedebuli aqvs xis Tamasebi, romlebic zemoT da qvemoT gantotvilia wvrilad gasanTluli patruqebiT. Tamasebze hkidia sxvadasxva gamosaxulebebi. Zelis tanSi ramdenime adgilze moTavsebulia Tofiswamali. akÁani Tavisi SesaxedaobiT aSkarad morTul xes mogvagonebs. SejibrSi monawileebma iaraRidan sroliT unda Camoagdon xeze Camokidebuli `prizebi~ _ saCuqrebi (karg msrolels Wirisufali fuliT an saqonliTac asaCuqrebda). bolos akÁans cecxli waekideba da denTis perioduli afeTqebis qveS iwvis (ramdenadac wlisTavi aRiqmeba rogorc kritikuli dro, roca kosmiur wesrigs qaosis Zalebisagan saSiSroeba elis, SesaZloa, aRniSnul CveulebaSi transformirebuli ritualis fps blshvfptbefy. F9cs brekmn bfl]`fkje tb=fh9je fw`fims fqsc f6`shn`fys> fushn`skfyums bhlshefy „frmkfynfh“ f[mosy. F9cef rmkfynfhb> fushef rmkfynfhb htb=rffhf f7ys> ekf9i f6`i`jbn fvbkf0 hfw`f hvba6`f h7ys b,pbfys tbwlshe ffh9ihf6`f „fqsc fqkf=s“ (fleytb> frjcvjcn`b fqkf bf6`n`je f9cffn`> b9csp h[skqim0hf f9cs ffyfh9ijbn)> b9csp b9cs ffpsh9ief lshufqfcc. F,fc tb9i b7je flshuf6`f vfzsvref bf]9skjbn f9ceff h7ys f9cs bgfne6`qfhf bfpre (bu`. „frmfy“> „fjr`sv“> „f[mfyf9“ ). Fnthvby „frmkfynfh“ imfu`s0c bfvjeg fushef f;`f „rmbkfynakialantari fh“> eb bfhf fufy fkf f6sh0ef Frmkfynfh „rmtkf-gnfhb“ f;`f bf6`yfujbn (f6sh0ef „rmtkfgnfhb“ eb ffetbn f;`sn` f,shptyn` „rmthjkfvgfh“ f7ysn` hf9[mfof eb bffyfujp fw`fims frsvpn> eb fw`fim0fhuskfh0f frey bffyfujp). FRMFY _ f9cs bgfne6`qfhf fbl]`fkje flshuf> eb f9c[`fhffy bhvfptbp fw`7mf fb[chf frey. 5-@ vtnhf fuskfhf pvfp tbetb9isvp f9in`s pvfp fwf[6`tb vf f6mfflb fkf bh9iofp fimf7f bqfhqjy> eb tbetb9isvp f]hrshf6`f h7ys fq`f7m bfk[sp fyfgsyqfv0f6`f fl7fqfy> eb fqf7f f8fltb fkfltb tb=fh9fp fw`fims0fhuskf [`sz6`f ryf]fy. Fyfgsyqf6`f h7ys bryf]fy tbetb9isvp fcf[mf6`f. Fu`fim fu`sw` f7ys fvfr`fy6`f bh0f9cfys fi`f6m[`i`s ryf]fy. Frmfy 9ihfkf fqkf 8sxf tb9isy. Fbwkf,hf f7ys f,\mfhkf b[scys brfhs;msh frey ef7f bryf]fp „f]fv0f6`f“. Fqs[n`fy frmfy fvwf fwhfkjy> fi`f6m[`si`6f hs9;`fhfkf b,skjy (f9c[`fhf fv8f9ufhf bw`ume ffv0f f0fuskfpffhf feg> frjcvjcn`b f0si`syn`fkfhtb> fbkf8synhtb fvx6`f hi`fh0f bfy0fuskje> b7fkfh 7fkjbn fhb fqfc fnhfycafhvfwbfn`b fqfc fcf[mf fvfys> b;`sn`oje byljtdhjgfn`b fvbajkjubf> flslvfw`scn`b f9ffbv,fh F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB saxiT asaxva hpova uZvelesma indoevropulma miTologemam _ Weqa-quxilis RvTaebis brZolam xis qveS myof gvelTan). akÁani Tavis morTulobiT hgavs micvalebulis kultTan dakavSirebul rogorc sakuTriv afxazur simboloebs (ix. `akÁalantari~, `a-okumi~, `axÁanafi~), ise megrul `kilantars~, svanur `kamarais~ da osur `ilens~ (am ukanasknels ki v. abaevi inguSur `olom-bexos~ da qarTul `CiCilaks~ ukavSirebs). kuni _ narTul gadmocemaTa personaJi, zogi variantiT narTebis ufrosi Zma, awanebis asulis _ zilxas qmari, cvicvis mama, narTebis cxvrebis mwyemsi. saukeTeso momRerlis _ qeTuanis dawyebul simReras pirveli kuni aZlevs bans, Semdeg danarCeni narTebi. gadmocemis mixedviT,narTebs yvela saxis saqoneli hyavdaT, magram gansakuTrebul mzrunvelobas cxvrebis mimarT iCendnen, radgan cxvari aZlevda maT xorcs da matyls, matyli ki samoss. swored amitom miandes cxvrebis mwyemsva gamorCeul narT kuns. garda amisa igi saukeTeso meomrad iTvleba; mis saxels atarebs mwvane veli, sadac saTanei-gvaSasTan mimavalma matyliT datvirTulma kunma Casafrebuli devebi gaanadgura. manve daamarcxa moZalade biki, romelsac mogvianebiT dauZmobilda da masTan stumrad misulma saCuqris saxiT Svidi wyvili kameCi wamoiyvana. kunma nadirobis dros gaicno erTi awani da daumegobrda, mogvianebiT misi da zilxa Seuyvarda da colad iTxova. qmrisgan Seuracxyofilma fexmZime zilxam muceli ganikveTa, bavSvi, momavali gmiri _ cvicvi, kuns dautova da Tavad awanebTan wavida. saxeli `kuni~, rogorc Cans, momdinareobs narTul gadmocemaTa yabardouli versiis gmiris _ baTrezis (afxazuri versiis personaJis _ cvicvis oreulis) mamis _ ximiSis epiTetidan `kui~ _ `meloti~. narTuli eposis osur versiaSi kuns xamici Seesabameba. 77 b6`9fhf fqkf fq7f b7fp fvf0 f7ys fys9iskjpfhums). Frmfy f9iofhfkf tb9ieg f9cs bpre fqfc f9ceff bh[fn`e flshuf6`f (bu`. „Frmfkfynfhb“> „Fjr`svb“)> bfhf e,fc fushefn`b „Rbkfynfhb“> fi`fyn`b „Rfvfhfb“> fef9cn`b „Bktyb“ (fhb fqs[`nfyn` D.F,ftd fbyu`sin` „Bkjv><t[jb“ f6sh0efn`b „Xbxbkfrbb“ bhslbrskjbn). R~SY _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> ffh9ihfr fkf Yfh0ff hfimf tb]f,s> fqsyeff h0s9] f Psk[f k[fqf> W`sw` bf,> Yfh0ff hefcf6`f f[mxf8. Fi`f]`f8 ,pbfof> ^t0efy lspkfujp fi`f]`fhf hf9[mf R`sy bb0jy f,s;mu`f8f> yfc tbumsh0 Yfh0ff. F]`fv0fkf> Yfh0ff fhf[`s [`r6`f ptums hsvfy> f[f zslfkf bh[`skf9iefy fefcf6`f bp,fypfh fefcf6`f eh0 bhsh0jy fr`fwb> fkfctb> fkfcf fvf0`f fksh[efy. Bfhf e,hb fpjeg fefcf hs[mxfhf fc tb9i bfkrffp fef8s Yfh0 R`sy bpblshqfp. Eb flfums eb fb,fim8s ,pbf]`fums ls9[mfofy> eb b[mso f[seg fl`stq`f> eb Cf0fytb U`fimf bkpbujp fkfc tblfhf pb6`sp> b[f8efp flfew`f ptums s6`b[bn> bfhf e,fc lfqfbh[bn fw`umfe8s <s6m> yfc eh0 tbimw`f[bn> fcfchf lfybpytb ]fv0fc bh0fp ,s;me/fr frfv,fim6`f f8ys7f bubn. R`sy lfysi`fhswjp lblshbn fqsyr> lb8spf[tbn> frsh fyqs eb bf]`imf Psk[f ,pbf lb,fy 9]`scc lbubn> k[fqf b[sv8f9ufimf [msvo/spimfp> pw`fpn`svp Psk[f ksvu`f 9shusys f9i6`f > k[fqf lbvqfhi`ys kfhf fqsyff hf[m l[`sy]`bn. Kszrey W`sw` yfc lash[fqf[tbn. F[mso „R`sy“ biff,j fkf> bffetbn Yfh0ff h]`fv0f &f,fhlff hdthcbf fash[fqf> <f0htp (F9cef dthcbf f[f=cf[mf> W`sw` tb9ie bjeg) bf,> {msvi tgbntnc bvfp „R`sb“> „F[gfi“ ffyfujbn. Yfh0ff h]`fv0f fef9cn` fdthcbf f7ys R`sy> {fvbw bf6`yfujbn. 78 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `kuni~ T. ^fdi,fbf. `R`sy~ F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 79 l K a-labaSa FKF<FIMF _ eb fash[fqf F,hcrmsk b7`s[ frey bf,\mfhums> bytbffbhfums frey (fkf,fimf flumsk bysqfhcys lfys9fkfum fim[f6`f lsh[scefy). F,fc tb9i b7fp fkf,fimf fushw`fums h[s bflsh[jy> tbwlshe fash[fw`f> Fhfv> {`ene> <thcref. F9cef fkf,fimtb> fushefn`b kf,fimtb (fhb f;`f fushw`f hf[m f9ceff h7ysn` bbfcbn) fvf[` bfk[e fkf,f le fb[fn`s 9si` pvje> fb[fkf vf fvf[` fkf fums;m pvje fyfgs6`sh/`/`fuf (fhums;m vpfvums s7jeg) feg. F,fc b7fp fkf,f6`f fi`fhswf8w`tb> f[mimw`tb h[s bflsh[jy. labiwvSira _ saficari Cxiri, romelsac `aJira-nixaSi~ (samWedlo-samlocveloSi) sadao sakiTxebis gadasawyveti ficis dadebis win mWedeli braldebulsa da bralmdebels aZlevda; am Cxirze daificebdnen da grdemlTan daagdebdnen, rogorc saficaris sawindars (Sdr. megr. `fuCixintki~ _ ficis Cxiri). KF<SQ~I~BHF _ fys]`fhfn`b fq`s> eb „F;mbhf ys[f“ f7ys f[fhf p6`spb> f[fhf blspqjpb tbvfhrefp fpqffhf fbkshufhfps f;mb fkf,sq`6`f hb0jy> f,fh0 fq`6`f h7ys b6`efy yfc f;mbhf f7ys b6`shqjy> hs6`hf fbfifhf ffpsh9efp]`f. a-lakumxa _ gaTvalvis sawinaaRmdego mowyobiloba. es aris daaxloebiT 1,5 m. xeWrelis latani, romlis orkapa an samkapa FKF^~FV{F _ fkf9irhf bf=fuskj fvf0`f[`. Eb 1>5 vtnhf b7fp b0sh==fp kf,fy 8,f vf [9f fw6`f pvfp> f\mfh tb9i b0f7fqfy 8q`sr> f[f]` ir`fr`tb> f,yfefhl fvf[` bfk[sp tbkfhq`bp fums;mb. Fkf,f 0s96`fr hs7ys e,sc7fr b0sh==fy> fw`f fwf[6`f htb9i fkflf bkfim0sy> f,fc bhvfptbp fkf6`v[f> fyw`flps[ifp ksw`fhf fvi> yfy]`fvif fvi f9sy fe[f> f9cw`f]f6`f bfyhsp9isp> fu`fh9> fv[s> fe0hf> f;msh0f> f8y6`tb> f;`ufhtb> fhuskfhf6`tb pt[msy\mmfhf bhpffbu`fys bqfhqjy. Fkf9iw`umfps fkf6`v[f tb9ie fvf0`f[` _ epikuri gmiris _ abrskilis mujra, romelic misi iaraRic aris da gadaadgilebis saSualebac (miwaze dabjenili alabaSiT mTebs axteba). aseTive mujras _ labaSas imave funqciiT floben samegreloSi gavrcelebuli Tqmulebis personaJebi _ aram-xutu da berskua. afxazuri alabaSa da megruli labaSa (es sityva megrulSi afxazuri enidan aris Sesuli) warmoadgens xis grZel joxs rkiniswvetiani daboloebiTa da rkinis an xisave xelsaWidi burTuliT (aris burTulis gareSec). aseT mujrebs mTebSi siarulis dros monadireebi da mwyemsebi xmarobdnen. alakumxa Fkf6`fv[f 80 afxazuri miTebi da ritualebi TavSi jvriseburad Casmulia ori Cxiri, TeTri qva da askilis totisagan dagrexili rgoli. latanis tani ramdenime adgilas CaTlilia ise,rom CanaTalTan qerqi wvrili lentebis saxiT qvemoT aris gadmoweuli. ase morTul alakumxas RvTismSoblis miZinebis _ mariamobis dResaswaulis wina saRamos, rodesac avsulebis gamoCenas elodnen, ezoebSi, yanebSi, bostnebSi, venaxSi, sacxovrebeli da sameurneo nagebobebis axlos miwaSi arWobdnen. avi Tvalis sawinaaRmdego alakumxas msgavsi mowyobiloba cnobilia svaneTSi `CanCalis~ saxelwodebiT, aseve guriasamegreloSi,sadac igi swored xeWrelisgan mzaddeba mariamobis dResaswaulisTvis. rogorc Cans,xalxi xeWrels gansakuTrebul Tvisebebs miawerda da mas mzakvarTa da avsulTa sawinaaRmdegod iyenebda (am mizniT qsnis xeobaSi askili gamoiyeneboda). termini `alakumxa~ ukavSirdeba xeWrelis megrul (lekuxa, lekumxa) da gurul (lekumxa, lukuxo) saxelwodebebs (`lukufxas~ saxiT igi ganmartebuli aqvs sulxan-sabasac). hlshefy fi`effums „xfyxfkb“ f[mosy> bfhf e,fc uhbffb> fushw`tb> fhf7fums fv=s0fh==f blshvfptbefy yfy]`fvifps. Biff,j fkf feff fv=s0sh==f bzslfp f0s9 ffyyfrskjy> eb fkf9iw`umtb> f9cw`tb f=fuskfhfps h[s bflsh[`jy (e,hb fps ^cfyn`b f8[ff by[jp f,yfefhl h[`s bflsh[`jy). Fnthvby „fkf6`v[f“ bfl]`fkjeg fqkf [`rs fushefn`bb (kerev[f> ktrev[f) fu`hbfn`bb (ktrev[f> kere[j) f[mofkf (Cek[fy>Cf,f b;`fh f7ys fhb „kere9[f“ f[mofkf tbkshujeg). a-lamazi (spars. namazi) _ yoveldRiuri xuTjeradi kanonikuri locva, muslimTa xuTi ZiriTadi movaleobidan, islamis xuTi burjidan (ruqn) erT-erTi. miuxedavad amisa afxazeTSi islamis gavrcelebidan dRemde am wess ar icaven. locvis nacvlad morwmune afxazebi alahs mimarTavdnen erTaderTi fraziT: `alah, gaxsovde alah!~ am sityvebiT mimarTavdnen isini uzenaess ganTiadisas, Wamis win da Semdeg, wylis dalevisas, Zilis win, Weqa-quxilis dros, saqonlis an frinvelis dakvlis SemTxvevaSi, xarebze uRlis dadgmis Jams, xvna-Tesvisa da yovelgvari samuSaos dawyebis win, mosalodneli safrTxis dros. FKFVFP _ (fcgfh. yfvfp)> tccsvifn`b [`svn` flf0kfn`b fys]`fhf> f9cskvfyw`f [`,f bimfu`s0e hefk9imf f7ysn`> f9cskvfyw`f hlby[`fqfhf fys]`fhf6`f bhefre b[`v9flje [`,f. F9cysn`b f9cskvfyw`f hps fhb fqfc psimf6`sv/`/`tbn> eh0 fhb fqfc yfhuojvpn. Fys]`fhf fwsy[`hfc f9ceff f9cskvfyw`f fkf] bimfgs hrefy f;`f pfq`sr fkf „fkkf]> le[fvi0sy fkkf]“> f,hb f;`fkf eh0 tccs ims;ms> frhfyshafkfum ffvsim0f[m> fos fysh;`efp> fw`fhf bfysim0fkjp> flslvfw`sc ffy> f9cn`b> f9cffn`b fyshimefp> fw`6`f fe/`f bfyfqfhrefp> fw`f/`fhf> fkfqfhf ffy> bpfren` ecehfpffkfum hyfgs fyfkfhrefp> vf i`fh0fr bfyfp9isp [`s[m b7je bimfgs hrefy. lafirnixa _ qiaxirifebis, beniebis, cimcebis (sof. barmiSi),bijbebis,dbarebis da lasariebis (sof. blaburxva) sagvareulo xati, romlis saxelze yovelwliurad mariamobamdel xuTSabaTs da SabaTs loculobdnen gudauTis raionis sof. svanuri `CanCali~ _ avgarozi Fi`fyefn`b “Xfyxfk” – fkf9i[sufuf KF(SHYS{F _ Rmf[mshb9fw`f> <tybff> Wsvwff> (f6. <fhvsim)> <f\m,ff> L,fhff> Kfcfhbff (f6. <kf,sh[`f)> hs;`kf fys[f> eb f[mofkf tccsis6`cf yfy]`fvif ffbffyof vxs,;msr ifue f9imfi vf fcf,i bys]`jy U`lje0f fhfbjy f6s0f <kf,sh[`f bfpffbu`je F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 81 laburxvasTan axlomdebare tyeSi (soWnarSi). lafirnixas yoveli ojaxi msverplad swiravdnen Txas da didi zomis mrgvali formis xorblis purs, romlis comi damarilebuli wyliT mzaddeboda. am `wminda puris~ win loculobda ojaxis ufrosi (lafirnixas ojaxis keTildReobas SesTxovda), Semdeg purs daWridnen da ucxoebsac umaspinZldebodnen. lafirnixas Zlier Zalad Tvlidnen da Tu vinmes saqoneli daekargeboda misi saxeliT wyevlidnen qurdsac da qurdis mnaxvelsac. Tu qurdi daavaddeboda, aucileblad msverpli unda Seewira lafiris xatisTvis, amasTan wyevla naqurdalis dabrunebiT unda `moxsnoda~. lafirnixasTan dakavSirebulia erTi gadmocema: uZveles droSi afxazTa jgufi (qiaxirifebis, beniebis da cimcebis gvaridan) mTidan eSveboda; dRisiTmzisiT uecrad kunapeti Rame Seiqmna. mgzavrebma gza ver gaagrZeles, xis ZirSi Camosxdnen da gamonaTebas daelodnen. am dros Camoiares ucnobebma, romelTaTvis Cveulebrivi dRisnaTeli idga da xis qveS mjdarebs daxmareba aRuTqves: gamougzavnes jixvis rqa, ris Semdegac maT gaunaTdaT; sofelSi Camosulebma mkiTxavis meSveobiT Seityves, rom lafirnixa ganrisxebodaT. am dRidan samive gvarma lafirnixas saxelze yovelwliuri locva daiwesa. swamdaT, rom vinc am dadgenil Cveulebas daarRvevda igi yurZnis sakrefad xeze ver gavidoda, mis gaTxovil qaliSvils Svili ar eyoleboda da sxv. lafirnixas zogjer aergi-lafirnixas uwodeben. rogorc Cans, es aris aRniSnuli xatis sruli saxeli, ukavSirdeba aergis (wm. giorgis) kults da lafis (toponimi?) wm. giorgis xats niSnavs (S. inal-ifa `laf~ Zirs odesRac arsebul da aw ukve gamqral gvars ukavSirebs, rac saeWvo Cans). f,yf (f9cf,yf) f7ys. Kf9shys[fp 0ffw`fw9[mfof 9cf0fn`c fw`qscb> lffhfof blesp bhums;msp fxfiskf bfk[sp fxtb> eb fps f;`f f\msr[si pvfp oskf bhr`f]jy. F,hb „fxf 9imf“ f9[mf lys]`jy f0ffw`fhf htb]f,s (Kf9shys[f f0ffw`fhf hs,pbfhfps lf]`jy)> yfc fxf hcjy> fn`sv effums bhsh0jy. Kf9shys[f fvx le pvfp ]`f bhs9[mfojy> fo`s bhf[` bq`sosh> e,hb f[mofkf lhs6`i`befy f/msxb> eb befw`tb> f/sx bw[hffpb. F/msx lsxvsp8[fh [sv9flf f9cf0fn` bimsh frey kf9shys[f f[mofkf> fi`bhf „lfvsh[efy“ f/msx bb/msxsp fybh[`sy]`kfum. Kf9shys[f bfl]`fkje f;`f,;mr s7jeg> f;`sn` ffv0fr fps fim[f bks,ffefy f9ceff hu`s98srr (Rmf[mffb> Wsvwffb> <tybffb)> fvi rf[[f bis7fp bfhfpyfr bktbkf[`ktbn. Fys7`f8w`f hsv8f hpsyfvuotbn> fqkf fimfgs f7ys byfn`tbn> fifhf bfp9ief. F,hb ffv0fp bhpsvlshefp imjers hsdcbn> eh0 hps fvi tbkrrf b7fy> fqkf fq7f bn`fp fw[shffhf hpffhsim0sy eh0ums bhslshrsktbn> bhpffhsim0bn f,yfw` fn`s8f> eb ffvsim0f[m bkfifhf[tbn> f6s0f f[m bfyks,ff f7`slsh9f8 ks7ysn` tbkshrffbn Kf9shys[f lsihspu`ffp> f,hb fvi byfhrys f[;`kfr Kf9shys[f fps tccsis6`cf fys]`fhf v8f9shuj qfcc bf9imfhutbn. Fu`hf hujy fhb fqfc tbkfpufp> byfpsvuofp f;m0ffhfps fqkf lsi[fvkjp> b9]f [fqf bwfp f[`skq liskvjefp e,fc bqtum. Kf9shys[f pys psykf Fthum> Kf9shys[f ]`f bfim0jeg> biff,j fkf fhb bffh9ie fys[f f[mso yfof bl]`fkjeg Ftum (Umfhum fw6mf) b[mo> Kf9 (fnjgjybv) Umfhum fw6mf bys[f feg bffyfuj (I. Byfkb9f „kf9“ pys qf7f b7fp> ef;`s b6`soofp f;`kf bflb]`fkjbn> eb fu`hfufhf w`umjeg). laxinwara _ bedis mwerlebis (ix. `aSacva-Cafacva~) mier axalSobilis Sublze gakeTebuli warwera, romelic iuwyeba mis momavals, bednierebasa Tu ubedobas, sicocxlis xangrZlivobasa Tu sikvdilis Jams (Sdr. megruli `yvaiWare~ _ Sublwarwerili; `uyvaiWare~ _ Sublwauwereli, ubeduri). KF{MSYQFHF _ =sw bbsp f9i6`f bkf[m bfye fyqfv0f> eb bf9[mf7f b9c0fpffhf ffysh9ijbn> byfcs9b> byfcs9lfhtb> b9c0fpffhf fis6`c6`f> vf b9chf ffbu`jevf (f=. Fu`shefn`b „7dfbzfht“ fkf[myqfhf> „e7dfbzfht“ fkf[mysvqfhf> fhsw]fhf). 82 afxazuri miTebi da ritualebi leiaarnixa _ gudauTis raionis sof. muguZirxvaSi mcxovrebi leibas gvaris mfarveli xati (anixa), romlis sabrZanisad muxisa da Wadris xeebisagan Semdgari wminda koromi anu `anihvarTa~ (locvis adgili) iTvleboda. leiaarnixa Zlieri Zala iyo da misi SiSiT leibebis saqonels qurdi xels ver axlebda,winaaRmdeg SemTxvevaSi sastikad daisjeboda (sikvdiliT, avadmyofobiT an sxva ubedurebiT) damnaSave an Tavad an misi ojaxis romelime wevri. xatis risxvis moxsnisTvis qurds an sxva danaSaulSi eWvmitanils dazaralebulisTvis zarali unda aenazRaurebia da imave odenobis Tanxa anixasTvis Seewira. muguZirxvaSi 2 heqtarze gaSenebuli iyo xatis venaxi, romelsac leibebi saerTo ZalebiT uvlidnen da Rvinis nawils yiddnen, nawils ki locvis dros iyenebdnen. anixas specialuri saxsrebi, romelic garda aRniSnulisa sakuTvriv leibebis Semowirulobisgan Sedgeboda, xatis kultmsaxurTan inaxeboda da xatisave saWiroebisaTvis ixarjeboda. leiaarnixas hyavda Tavisi `awaavi~ (naTelmxilveli, mkiTxavi), romelic TviT anixas mier iyo xeldasxmuli da STagonebuli. leibas gvari asakovan da sapatio mamakacTa Soris yovelwliurad morigeobiT irCevda leiaarnixas kultmsaxurs _ `anixafaavs~ da eqvs dedabers _ `aCakuhaacvas~ (wm. puris xorblis damfqvelebs, comis momamzadeblebs da mcxobelebs). romelime maTganis gardacvalebis SemTxvevaSi,umalve irCevdnen axal wevrs. leiaarnixas saxelobis dReoba moZravi iyo da yovelwliurad sulTmofenobis (wm. samebis dRis) Semdgom oTxSabaTs imarTeboda. dResaswaulisaTvis mzadebas Tomas kviridan mesame orSabaTs iwyebdnen. am dRes awaavis, anixafaavisa da rCeuli dedabrebis xelmZRvanelobiT mTeli sofeli ikribeboda mosamzadebeli periodis maspinZlis ojaxSi, romlis ufross gasuli wlis locvis dros sazeimod gadaeca wminda dafa, e.w. `axamgu~ (2×1,5 arSinis zomis). maspinZlis erT-erT facxaSi Tixisgan keTdeba axamgus zomis kera (axuSTaara),ris Semdegac sadiloben da gvian Ramemde cekva-simReriT erTobian. ori kviris Semdeg kvlav ikribebian: mamakacebs urmebiT moaqvT kaklis xis tkeCebi da KTBFFHYS{F _ U`lje0f fhfbjy f6s0f Vu`sosh[`f by[j Ktbff hs;`kf bf[`skf9ief fys[f> eb f0s9 ]`f b9[mfofy f\mb> fzfylfhb fqkf6`f f[mtbkfuskfp f0s9 9imf „Fys]`fh0f“. Ktbffhys[f fvx le fvfy> eb bfw`i`fys Ktbff hshf[` p/msxsp hyfgs bphs6`refvpn> eb bfhf f[fkf bf[myfh[`fy (f9chf> fxsvfpfhf tumsh0 fhsw]fhf6`f hskf) fw`umfhf pep bfhf b[fkf vf b0ffw`f f[f0syhfrw`f. Fys[f fvx f6`[hfps f/msxhf pep vf tumsc w`umfhfr fps fu`hfvufhf pvfp> fpfhfk pb0fp bp[tb0`ffh frey b7fbqfp fpfhfk f7hfw`7mf> fys[fps eb bf7hfp f9fhf f0`tbimfh frey. Vu`sosh[`f f7ys 8utrnfhr b0frsy fys[f fof[`fh0f> eb Ktbff ptums tbw[shffys bf[skf9iefy> [`0fr f8s h0befy> [`0fr fys]`fhf6`f hffy h[s bflsh[`jy. Fys[f f[`fn`s ffufh0f fvfy fof[`f flfums Ktbff hs;`kf bf0`fhimjp fkf bimf6`uskfy> eb fys[f9ff8b> fys[f bf0f[spb hps bysh[efy. Ktbffhys[f f[fn`s fqff8s lfvfy> eb bfhf fys[fkf ls9imfy> llsh8sy. Ktbff hs;`kf ps6`hf ytb[mfp tccsis6`cf h-sh9cf[efy fys[f9f8hf yfhsuojy> bfhf e,fc a8sr f]`cf „fxfr`f]fw`f“ (fxf hsw pkfujp> f;`f pr`f]jp> bpojp) eh0 h7ysn` fo`s ls9csh bfhfpyfrfkf f=sw lfksh[jy. Ktbffhys[f f[mofkf fy]`f f-tb0fyfrefy tccsis6`cf f9ct6`sh[fhf fviys]`f ffvsim0f[mn`b f[fif bv8f9shujy. Ffps7fqfhf bfkfujy )jvf bvxs,;m byfhrys f[9fn`b f8fif> f,hb fvi fqff8b> fys[f9f8b>bfkrffp f;`sn` eff hyfg[ufhfkf f6s0f ptums tbpjy fhb ffv0fps f9i`svfhf ys7`spujp b0ffw`fhf h=s> eb fhb fvi fv8f9ufhf fqs[`n`fy bv8f9scsp fys]`fhf f7ys> lys]`fys bf0`fhimjy f/`s> „f[mn` /`s“> f9i`vf b9fw[f f7ys blshvfptbetbn f[m/`s bf7hje f[`i0ffhf> yfc tbpfp fw[ frsh bytbffyof ffv0f h[`fhujbn br`fijbn> bi`f]`jbn. *fvxs,;m hffvsim0f[m tb0f[ tbpjbn> f[fw`f efhlsykf bffhujbn frfrfyw`tb> f\m fw`f88tb> hf9[mfof tb6`shqjbn fvwf> eb fvi fpu`f0fhfps f9i`vf [sv9flf f\mmvf6`f bimjbn> bffbp f9i`svfhf hpbetbn. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 83 e. qavSbaia. `leibebi samsxverplo TxasTan~ T. ^fdi,fbf. “Ktbff> f\mvf fimn`f f7ys” 84 afxazuri miTebi da ritualebi muxis xis gamomSrali qerqebi da pirvelad anTeben keraSi cecxls, ris aRsaniSnavad maspinZeli valdebulia daklas ramdenime Txa da gaumaspinZldes stumrebs. am dRidan yovel diliT ojaxis ufrosi dReobiswina orSabaTamde (suliwmidis dRe) darCenili SeSiT wminda keraze cecxls anTebs. samSabaTs awaavi da rCeuli dedabrebi fqvaven orSabaT dRes darCeul da garecxil wminda xorbals, romelsac fexmZimeni da ZuZuTa bavSvebis dedebi ver miekarebian. xorblis fqvilisgan oTxSabaT diliT anu leiaarnixas dResaswaulze wminda keraze acxoben axamgus zomis oTxkuTxa formis purs, romelic mamakacebs dafiT miaqvT wminda koromSi. manamde anihvarTaSi ikvleba anixas saxsrebiT winaswar SeZenili ori didrqiani dakodili Txa (anixafaavi erT Txas miwaze garTxmuls klavs, meores _ ukana marjvena fexiT xeze Camokidebuls. am ukanasknelis tyavs imave xeze maRla hkideben da iqve toveben gaxrwnamde). roca yvelferi momzaddeba wminda koromSi uxmoben leibebis gvaris mamakacebs (qalebi koromSi ar daiSvebian; maT samsxverplo purisa da xorcis Wamac ekrZalebaT); anixafaavi erT xelSi iRebs Txilis xis Samfurze wamocmul Txis gul-RviZls, meoreSi _ Wiqa Rvinos da leiaarnixas gvaris keTildReobasa da mfarvelobas SesTxovs. Semdeg Rvinos dalevs da xorcis naWers miatans. aseve iqcevian danarCenebic. dResaswaulze mosuli stumrebis dapurebis Semdeg, leibebi Tavad dasxdebodnen sadilad; bolos momavali wlis dReobis mosamzadebeli periodis maspinZeli ojaxis ufross wminda dafas _ axamgus gadascemdnen. ramdenadac dResaswaulze dasaswrebad modiodnen aramarto muguZirxvas TemSi Semavali soflebis (muguZirxvas, afcxvas, odanurxvasa da Caabalurxvas) mcxovrebni, aramed gudauTis raionis TiTqmis yvela soflis mkvidrni, romlebic wm. koromTan mdebare mindorSi ikribebodnen da cekvasimReriT, burTaobiTa da cxenosnobaSi SejibriT erTobobdnen,SeiZleba iTqvas,rom leiaarnixas dReoba saerTo saxalxo zeims warmoadgenda. aRniSnulisa da im faqtis gaTvaliswinebiT, rom igi moZravi dReobaa (moZrav dReobebs ki afxazuri sagvareulo salocavebi ar icnoben) da misi aTvla Fhb fvi byfhrys tccs ims;ms f0ffw`fhf htb]f,s fys]`fvis ffbffyof fi`f[mfyof bffy[fp fvi6`f fvwf tb6`bqjbn bffhufp f,skn`s fv=s fkf f[`i0ffhf9imf f7ys. F8fif fqff8s> bfkb[sp f0fr`f;`w`f> bhkfujy fi`f[ms tbksh9iffp> bhso`o`fp fxfhsw> eb frmschf fpby hsvfvp pw`f pn`svpb> f[sz6`f fu`s]`9s h=fpqjp fyfw`tb. Fxfiskf fkf f[fif ims;ms byfhrys> Ktbffhys[f fviys]`f f-ys> f[`i0ffhf9imf f7ys f[ms f/`s bf7hfp 9imr`frmr pvfp fxf hojy> eb f[fw`f f/`s bpfysp bhujy f0s9 9imf f[m. Effyofn`b fys]`fh0f f0s9 f7ys Fys[f f[`fn`s 9fhfkf bffh[jp fn`s8f le pvfp> bh[`fp f\mvf6`f 8,f (fys[f9ff8 f\mmvf6`f frs flumsk f7ys bim0fqfys bimjy> tumb fim0f[mn`b fimfg6`f hskf fqkf f7ys bryf]fys bimjy bfhf ef fw`fums f[`sh[jy> yfc ef fw`f fqkf f7ys b]hfrys bryfh]fefy> b,ffyof)> ptums fylsh[8fkfum ffvsim0f[m> Ktbff f[`fw`f> fys[f9ff8 (f]`cf ef[m fytbhf fpby hsvfvpn bfhf e,fc fafn` fafhfums hskijvpn) bpyfgsr f7ys fhfcfq`s f\mvf fu`sb> fu`fq`tb f[`fqfys brsy> tumb byfgs f7ys fq`swfr f8s> Ktbffhys[f lf]`jbn f;kf f=bfhtb> fk9[tb hf0`fyfimfhw> yfc f8s b;`jbn> refw -s0r fim0tbqjbn> f,fc 7fhqjbn ptums. Fys]`fhf f[m bffbp fcscw`f hn`fys frhsh=fhqjbn> yfc Ktbff fbi`f bf[`fn`jbn> fqs[`n`fys bfbbef fis6`c f9i`svfhf fpsppef f0ffw`fhf htb]f,s lys]`fys f[ms/`s bh0jbn. Fhb fys]`f h-fkflsh[`shw vu`sosh[ef ffbu`f cbu`f f6s0f6`f h7ysn`> biytbefp tb9i bfhf e,fc U`lje0f fhfbjy f6s0f6`f ptums hs7ysn` bytbefy> ef7f f0s9 9imf fl`s f7ys ffv0f h[`fhujy> brefijy> bi`f]`jy> fvgsk bfcefy> f-shs8hhf v8f9shujy> be]`fh 7fkjbn Ktbffhys[f fviys]`f fvbkf0n`b ys]`fhfy. Bfpu`f0fn`eg f,hb fys]`fhf fv8f9ufhf byf6`sh9iys> eb fvi f-tb0fyfrefy> (p-tb0fpref fvi6`f f;`kf fys]`fhf6`f h7ys f9ceff bhsvfofv)> eb fvi fpu`f0fhf f9[mfofhf bfkfujy fvif9sys]`fhf byfhrys> e,hb fpu`f0fys be]`fh 7fkjbn F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 85 aRdgomidan xdeba, SesaZloa, leiaarnixa romelime qristianul dResaswauls ukavSirdeba. araa gamoricxuli aseT dResaswaulad CaiTvalos sulTmofenoba, romelTanac leibebis dReoba maqsimalurad miaxloebulia. sxva mxriv Znelia aixsnas dReobis masobrivi xasiaTi da misi moZraoba. Ktbffhys[f fviys]`f f6mshcbfyhfn`b fys]`f6`f hefrs bfl]`fkjeg ]`f. B7fkfh 7fkjbn fc tb9i b7fp fys]`f f9cs]hfrshf fvi bfl]`fkfpfhums> eb lffhfof bfpffbu`jeg Ktbff hsviys]`f> e,hb flf lf-frs fkf ffh9ihf w`umjeg> f;`kf fys]`fhf f[m fn`sv eff hfw`f hfkf[`hf. limilaxi (limiraxi, nimiraxi, mumiraxi, sumiraxi) _ col-qmruli bednierebis mfarveli suli,romlis saxelze `aiTarnihvas~ (RvTaeba aiTarisadmi miZRvnili adresagazafxulo wes-CveulebaTa rigi) damTavrebisTanave loculobdnen. didmarxvis pirveli orSabaTis Rames dauqorwinebeli axalgazrdebi ikribebodnen romelime maTganis ojaxSi,sadac Cveulebrivi sididis kverebs (akvakvarebs) Soris TiToeuli monawilisaTvis mcire zomis Zlier damarilebuli sami cali `bedis kveri~ ixarSeboda. erT-erT kverSi Cadebdnen leRvis Cxirs, romelsac `anasfawvi~ _ bednierebis Cxiri erqva (Sdr. megruli `xozo kvari~, `xozo koni~). axalgazrdebi TavianT kverebs gareT SeWamdnen da sxvaTagan saidumlod limilaxs bednieri col-qmruli momavlis micemas SesTxovdnen. visac Cxiriani kveri Sexvdeboda, igi momavali wlis Sesabamisi RonisZiebis maspinZeli xdeboda. s. zvanbas mixedviT, damarilebul kverebs qaliSvilebi Tavad xarSavdnen da stumrad midiodnen winaswargafrTxilebul axalgaTxovil qalTan, romelic maT `amxaraSi~ (axaldaqorwinebulTa sacxovrebeli facxa) maspinZlobda. maspinZeli qali axalgazrdebs naxevarwreze muxlmoyrilad daayenebda ise, rom xelSi kverebi sWerodaT da `mumiraxsumiraxs~ qaliSvilebisaTvis saukeTeso saqmroebs SesTxovda. damarilebuli akvakvaris Wamis Semdeg wylis daleva ikrZaleboda. qaliSvilebi darwmunebulni iyvnen, rom mwyurvalebs sizmarSi TavianTi sabedoebi (momavali qmrebi) wyals miawvdidnen. gauTxovari qaliSvilis mimarT afxazebma aseTi Tqma icod nen: `limilaxi wyalobdes~, e.i. male gaTxoviliyos. rogorc Cans, Cxiri kverSi faliurobis niSania, xolo Tavad Cxiriani kveri gaZlierebuli nayofierebis simbolo. misi Wama nayofierebasTan ziarebis tolfardia. KSVBKF{M _ (kbvbkb[m> ybvbhf[m> vevbhf[m> cevbhf[m). {fqf9]`scb hsyfcs9 f9ffbv,fh> eb f[mofkf „Fb0fhys]`f“ (F9ffbv,fh Fb0fh bprys ff9sy fkfufv0fps byfhsuojp fys]`fhf fqfc) bfyfkufkfum ffvsim0f[m bys]`jy. Fxufhfle frn`b fi`f[ms fe[f f[fqtb> f9[`scb lspvfvp f=fh h-tbpshujy hs6`kf ps6`kfp fo`s b0ffw`fhf f7ys> ef7f eh0 tcyfumn`b fr`fr`fh6`f bhswqfys> fo`sw9[mfof bps b[`szs[ f\msr[si hfw`f pvfp fr`fr`fh6`f „fyfcs9 fr`fr`fh“ f[msoys bh;`efy> fr`fr`fh6`f hefrs f7ys fkf]fq`s fu`skfy „fyfcs9q`s“ (=fh. Fu`shw`f „[jpj rhfdb“ „[jpj rjyb“). F=fh ljce br`fr`fh fl`f[ms ll`skqys bajy> tumsh0 bhvf]fhfn`b vfofkf Ksvbkf[m lbs]`jy fyfcs9 ,pbf bjehsw. Fkf]fq`s pu`skfp fr`fr`fh ps6`i`fp bffbefp fis6`c f9i`svfhf v89f0bujy. C. Pdfy,f bfh,fhfkf bfqffp fr`fr`fh6`f f=fh lfhf h[`fkf blshvfptbefy yfc cfchf bwjy pff flshhf psh0f[mfp =sw b0ffw`fhf[fp f9]`sc kf[m> eb „fv]fhf“ f[m b8yfkufkjy. F9i`vf 9]`sc bkspytbp f=fh tbrehifys bimfv[sikshuskjy> hyfgs fr`fr`fh6`f fhrys> yfc eb „Vevbhf[> Cevbhf[„ lb]`jy f9]`sp,fw`f f[fw`f ,pbf6`f hs6`i`fhw. Bqffp fr`fr`fh fafhf ffvsim0f[m fos f;`hf 7fkjvpn. F]`cf[ez6`f fu`hf ufys b7fy> fo,f fbfrefp 9[sokf hf9[mf7f h[`fw`f eh0 fos llsh;`etbn ]`f. {fqf bvwfw f9]`sp,fw`f hps f9ceff f,fc f]`fv0f hsvfy „Ksvbkf[m ,svfpffbn“> eb bffyfujp pff [fqf ,wf frey. Bif],j fkf> fr`fr`fh bfu`skfp fq`s> fvfofhf flshuf feg> fr`fr`fh fq`s fu`skfqfhf b/`/`je f=bfhf flshuf feg. Eb fafhf f=bfhf fp[fqfhf ffyfujbn. 86 afxazuri miTebi da ritualebi lukmani _ pirveli mkurnali, romelsac gadmocema Wrilobis mosaSuSebeli, cimbiruli wylulis, malariis da sxva daavadebebis samkurnalo mcenareulobis aRmoCenas miawers. manve dastyua gvels Tu rogori iaraRiT SeiZleboda mtkivani kbilis amoReba. rogorc Cans, gadmocemebi lukmanze afxazeTSi Turqebis mieraa gavrcelebuli. lukmani winaislamuri arabeTis legendaruli gmiri da brZenia, romlis saxels yuranSi 31-e sura atarebs. rogorc monoTeist da brZen mamas, mas xSirad bibliur balamTan aigiveben. Sua saukuneebSi lukmans Tvlidnen avtorad igav-arakebisa, romelTa motivebi ezopes igav-arakTa msgavsia. KSR~VFY _ hf9[mfofn`b f[`i`n`8s> b7je f]`fhf6`f hskf eb bkijy> f[`hf fh/mfhf> fvi`ffosb> fisob tumsh0 fxsvfpfhf6`tb > fi`f9s\mf9> fqbff6`f hskf bhvfptbefp f[`i`6`f hskf hs[`i`n`htb> bfhf e,fc fvf0 fi]fvb> f[sb> [mfflf f[f9sw fq[htb. Biff,j fkf> Ksr`vfy bps b7fqje fkfhq`fhf6`f f0sh6`w`f hjeg b7fpqfp. Ksr`vfy pffn`b f9cskvfyw`f> fhf,n`b fash[fqtb> fef8 lshb bfrey> eb b[mso F7`h7fy f7ys 31n`b cehf v8f9yfujbn. Vjyj0tcn tb9i> f,shpty f,> eb kfccs f,b,kbfn`b <fkfv lb7hfhn`jbn. F,;mfhfi`sis6`cf6`f hps Ksr`vfy lhs9[mfojy f;`f 7`si6`f f9spqfp ]`f> eh0 Tpjg bf;`f 7`si6`f lffhfof bhtb9isy. lZaaTa asuli _ narTul gadmoceKOFF H)S(}F _ Yfh0ff h]`fv0f=s maTa usaxelo personaJi, sof. liZavaSi mcx- [mos pvfp f[f=cf[mf> f6s0f Koff by[jp ovrebi lZaaTa gvaris qaliSvili, romel- Koff hs;`kf f0s9]f> eb ks9iofhfkf ic Tavis silamaziT mnaxvels atyvevebs, bks[`f9isp lkshuxfvrefy> fvff[sh tb9i mayvaliviT Savi b7fp f,kf6`f ksvfy> Tvalebi aqvs da „f0hf f7ysn` b09hffp `budidan axalaf[mim tb9ifrenil qors sy“. Eb fw`umf8s hgavs~. igi borotma F7`kfy>F7`kfyuthb ayvlan ayvlanqerma lsvqfbhcbn> f[f moitaca, magram Sey,pbf lsp,jp> Yfh0 varebulma _ narTLsl lbh[`sy]`bn> ma didma daixsna da colad SeirTo. 9]`scc lbubn. v. vouba. `didis sacole~ D.Dje,f. “Lsl bb]`fp f9]`sp,f” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 87 m V a-maTafSi _ narTul gadmocemaTa mixedviT, wiTeli gveli, romlis daWril nawilebs narTebi Rvinis qvevrSi _ vaZamakÁaTSi aTavsebdnen, raTa RvinisTvis gansakuTrebuli (zogjer momwamvleli) Zala miecaT. swored amaTafSnarevi RviniT ganizraxes Zmebma moZalade narjxeus mowamlva, magram Tavad dazaraldnen. FVF)F(IM _ Yfh0ff h]`fv0fkf fvf0 7f9ims> eb ffyrskfys f[`0f6`f 8fofvfrmf0 b0fhqjy (pys psykf fi]fvhfps) f8s bzslfp fvx f0fhfps. Bfhf f,hb fvf0f9im p0fp f8s fkf ftimw`f Yfh\m[mje f[`i` bh0fh h0f[`sy f[f lfhf h[fkf bpfhfk[tbn. e. qavSbaia. `amaTafSi~ T. ^fdi,fbf. `Fvf0f9im~ mard-ifa _ afxazuri folkloris popularuli gmiri. misi sruli saxelia mard-ifa mardsou (sityvasityviT, mardsous VFHL-B(F _ f9cef fajkmrkjh tbwlshe fash[fqf> eb b[mso yfof Vfhl b9f Vfhlcje feg. <ps9n`b f9ceff hu`ffyfufhfkf Vfhl 88 afxazuri miTebi da ritualebi vaJi marda). bzifis afxazebis rwmeniT, mard-ifam mokla abnauau (ix. `a-bnauau~) da gaanadgura adauTa (devTa) _ goliaTkaciWamiaTa modgma. abJuis afxazebSi mard-ifas saxalxo gmiri xuxu WiTanaa cvlis. b9f lbimbn F,yfef8s (bu`. „F,yfef8s“) b6`b[bn Fljew`tb> Fljevgtb6`tb h0ffw`fhf. F,;mseffn`b f9ceff h7ys Vfhl b9f fvbkf0n` fash]fqf }`s]` Zb0fyff ]`f lshlshetbn. _ `mTvaris locva~; icodnen didmarxvis pirvel orSabaTs, e.w. `aiTarnihvaSi~ (RvTaeba aiTarisadmi miZRvnili sagazafxulo msxverplSewirvaTa rigSi). ojaxis ufrosi mlocveli mamakaci xelSi daiWerda saamdRisod gamomcxvar mTvaris formis kvers (axuaJvs) da ityoda: `o, mTvarev, didi aiTaris dido wilo, Sen daifare Cveni mamakacebi, mieci maT Seni brwyinvaleba da Seni Zala, gaamravle Cveni saqoneli, baraqa mogveci, gamTvalavs Tvalebi amouwvi, enaborots _ ena!~ am dros mlocvelis gverdiT mxolod mamakacebi imyofebian, radgan mTvare mamakacTa mfarvelad iTvleba, qalebi ki moSorebiT dganan. aqve unda iTqvas, rom afxazebs mTvare mamrobiTi sqesis cocxal arsebad hyavdaT warmodgenili, mTvaris fazebTan dakavSirebuli iyo sxvadasxva religiuri Sexedulebebi da magiuri xasiaTis qmedebani. axali mTvaris gamoCenisTanave aucileblad unda elocaT da misTvis mfarveloba unda eTxovaT. mTvarisadmi SiSi da Tayvaniscema afxazebs zustad iseTive hqondaT, rogoric maT uSualo mezoblebs _ megrelebs. FVPFYS}~F _ bhlshefy fxufhf le frn`b fi`f[mf> „Fb0fhys]`f“ ffy. F0ffw`f htb]f,s f[fqf byfgs bfbhrefy eb fps]`f pff bhvfptbp fvpf f9ihf pvfp f[`f;`> lys]`jy> „jj> fvpf> fb0fh le b[`0f le> efhf b[mxf ][skqf> eh0 bhs0 efhf erfzzfhtb> efhf evxb> bh=bf ]fhf[`> f,hf6mf0hf ]f0> fkf9i ]fpshref b,kf6`f 0s[> f,pw`f> b,p bv[„ f,hb ffv0fy eb bffbu`fhf f[fw`f vfwfhf hjeg buskje> bp,fypfh fvpf f[fw`f bh[`skf9ief ]`f b9[mfojeg> f]`cf yfcrmfys buskjeg> fhf7f b]`fn`eg> f9ceff fvpf f[fqf;`kf> ps9cs 0je fo`s bjeg ]`f bh9[mfojy. Fvpf ffv0f bfl]`fkfy tbetb9isvp flby[fqfhfn` ffh9ihf6`f> fqffhfn`b fcf[mf pvfp fyfuofhf6`f. Fvpf=f fyuskjp [sv9 flf bys]`fh frey> eb fk9[f fbehf bf]`jy. Fvpf f[m fi`fhtb> fgfne 6`qfhf leb f9ceff> bhpffbu`fp hu`skfw`f fushw`f bihsvfp tb9iq`7mf. misa _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTi qeTuanis umcrosi Zma, omaxiani xmis mqone gmiri. narTebis dis _ gunadas gatacebis Sesaxeb misa narTqiTidan (narTebis soflidan) ZaxiliT atyobinebs mTis mwvervalze mcxovreb xvaJarfiss. rogorc Cans, misa narTebSi haroldis, mauwyeblis funqcias asrulebs. marTalia, haroldis instituti afxazur yofas ar Semounaxavs, magram igi kargad aris cnobili kavkasiis xalxebSi, gansakuTrebiT osebSi. narTuli eposis osur versiaSi da osTa yofaSi aseTi funqciis matarebelia fidivagi (fidivagi yovel auls hyavda. mauwyeblad irCevdnen Zlieri xmis mqone pirs. roca saWiro iyo xalxis Sekreba salaSqrod, micvalebulis gasvenebaSi Tu sxva SemTxvevebSi maTi mopatiJeba, fidivagi soflis SuagulSi amaRlebul adgilze dgeboda da mTeli xmiT atyobinebda xalxs. saamisod mas gasamrjelosac uxdidnen). VSC _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0 ^t0efy bfimf tbq,f> f,;ms le pvfp fash[fqf. Yfh0ff hf]`imf U`sylf ksvqfhcf Yfh06s0fyn`b b6`=0ys fim[f f6`w`fy by[jp {`sh0s;` flshhf bp0fp Vsc bjeg. Biff,j fkf Vsc Yfh0ff hps f=08s> fw]fhf;`]`f8b> flshhf fkfhq`fhtb faeyrwbf yfbuojy. F9ceff f=0hfkf flshhf fkfhq`fhf fbycnbnen hsvfvpn f[f eb lffhfof b,pbfys bhlshey h[s bflsh[`jy Rfdrfpn`b fvbkf06`f> tb] fhfofr fef9cff. Yfh0ff htgjc Fef9cn`b fdfhbfyn f7ys> fef9cff hs9c0fpffhf f7ys fc tb9i b7fp faeyrwbf yfbuojy> (blbdfu (9blbafu fek ws9[mfof lhsvfy> flshhf fkfhq`f8sc lfksh[jy f,s;mle pvfp fef8s> frs fkfhq`fhf fysh0f[sp> fb,fimhfps feff htbpufhf> fo`s lsy9ckfum> vf tumsc lshhfr fyfkfhq`fn`sp> (blbdfu f6s0f fu`0f f]hfrshfr f7ys lyfuskfys> bpkfbkijp fkf b,;mf hleys feff flshhf hb0jy> eb fps fefkfaf[`ums bpshi`jy). a-mzanihva F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB a-mranihva _ `mzis locva~, didmarxvis pirvel orSabaTs RvTaeba aiTarisadmi miZRvnil msxverplSewirvaTa rigSi, e.w. `aiTarnihvaSi~ gamarTuli savaldebulo locva, romelic mxolod `mTvaris locvis~ (ix. `a-mzanihva~) Semdgom sruldeboda. mlocveli xelSi aiRebda mzis formis kvers, gverdiT daiyenebda ojaxis qalebs da ityoda: `Sen, mzeo, didi aiTaris dido wilo, nu moakleb wyalobas Cveni ojaxis qalebs, gagvimravle saqoneli da baraqa mogveci!~ afxazebs swamdaT, rom mze mdedrobiTi sqesis cocxali arseba iyo da qalebis mfarvelad Tvlidnen. 89 FVHFYS}~F _ fxufhfle hf9[mfn`b f8fif f9ffbv,fh Fb0fh bprys f9cf0fn`hf bfkje> „Fb0fhys[`f“ f7ys b[sv9flje fys]`fhf> eb „Fvpfys]`f“ ffvsim0f[m frey bfysyfhuojp. Fys]`f8s byfgs f7ys brsy fvhf f9ihf pvfp fr`fr`fh> bufy f7ys bhuskjy f]`cf6`f> lys]`jy> „Efhf fvhf> Fb0fh le b[`0f le> ek9[flf bffyevs;mfy ]0ffw`fhf f]`cf6`f> ]fhf[e h=bf> f,hf6mf0hf ]f0“. F9ceff fu`hf ufys b7fy> fvhf f]`cf;`kf pvfp ps9cs 0fp frs ifrep> e,hb f7ysn` f]`cf h[`skf9i ]`f b9[mfofy. a-mqamgaria _ FV^FVUFHF _ fhf[`> mesaqonleobis, gansazslfkf frfv,fim6`f kuTrebiT mekameCeobis b h [ ` s k f 9 i e f p mfarveli RvTaeba, iSf9ffbv,fh> Fthum viaTad gaigivebuli ec7fr lblshrskjvpn. aergTan (ix, `a-ergi~). F,;meffb> Cfvehpf7fyj abJuisa da samurzayaf9ceffb h[`fv0fkf> eb nos afxazTa rwmeniT, b0s9 ]`f b9[mfofy Ufk misi sabrZanisi galis fhfbjy f6s0f X[jh0jk raionis sofel Cxorbfpffbu`fys fwf7mf=s> TolTan axlomdebare [si`s6`cf hskf pysr kldeebia, sadac mwyemsebi sam weliwadb. jopua. `afxazuri kapriCio~ f[mimw`f fhb f0s9 Si erTxel msxverpls <.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” f7ys f9cf0fn` himjy> swiraven da loculobys]`jy. Fv6fvufhf ben. amqamgarias kultis frekmn F9cys f7ys afxazeTSi dafuZnebasTan dakavSirebulia bfl]`fkjeg f;`f,;mr> e,fc b7fkbn> erTi gadmocema: moxda ise, rom cxvrebi fefcf6`f xvfpf[bn> h[s tbkf9cbn> [sv9flf daavaddnen _ Wkuidan SeiSalnen da ueWvelad daiRupebodnen patronisaTvis rom ar b9cefy f9i`vf bfh]`fp yfbvuofh> eb erCiaT _ eloca amqamgarias saxelze da Fv6fvufhf b[mofkf fys]`fhf yfbuofhw> misTvis saqonlis gadarCena eTxova. mw- bhf[` htb6`sh[fhfps lb]`fhw b9imfhutbn. yemsma marTlac iloca da cxvrebs avad- F[mxf bbfifw`7mfys bytbuotbn lys]`tbn> myofoba TandaTan gauqraT. aqedan iwyeba befcf6`fums [`zs [`zs f,pbf[fhf bfkfutbn. amqamgarias Tayvaniscema afxazeTSi, sadac F,hffyn` bfkfujbn Fv6fvufhf bgfne f6`qfhf Rrmad swamdaT, rom mas gacilebiT didi f9ceff h7ys> eh0 bqffekfys b[fhqjy> eb Zala hqonda, vidre saqonlis mfarvel sxva RvTaebebs; Tvlidnen, rom Tu amqamgaria wy- bvx/`/`f ibvfp> tumsh0 fhf[` 9ffbv,fhw`f alobda adamians, mis saqonels mgeli ar hffc0f> bhs9[mfojy> Fv6fvufhf bk9[f pvfp 90 afxazuri miTebi da ritualebi miekareboda da yovel saqmeSi xeli moemarTeboda. amqamgarias SiSiT mwyemsebi mTaSi ar banaobdnen da SiSveli sxeuliT mas ar eCvenebodnen; swamdaT, rom amqamgaria tans mTis wyaroebSi ibanda, amitom am wylebis gamurtleba aravis epatieboda. garda imisa,rom zogi ojaxi yovelwliurad loculobda amqamgarias saxelze,msxverpls swiravdnen cxvrebis kreWisa da saqonlis dakargvis SemTxvevaSic, SesTxovdnen kameCebis mfarvelobasa da gamravlebas. roca furkameCi zaqs moigebda, mis rZes pirs ar daakarebdnen da mTeli kvira yvels agrovebdnen, gamoacxobdnen fetvis did purs, daklavdnen qaTmebs an batkans da am samsxverploTi mividodnen kameCTan,romlis rqebze or anTebul sanTels miamagrebdnen da amqamgarias saxelze dailocebodnen: `de, nu mogvakldeba Seni wyaloba, janmrTelad amyofe Cveni kameCi, blomad rZe Caudgi~. Semdeg kameCsa da zaqs avi Tvalisgan dasacavad eklisgan dagrexil gvergvs qedze dahkidebdnen; moiwvevdnen mezoblebs da purobas gamarTavdnen. bzifis afxazeTSi zaqis mogebis kviris Tavze furkameCisaTvis gamolocvis rituals a-sˆmgarias da a-sqamgarias uwodebdnen. g. Cursini arcTu usafuZvlod miiCnevda, rom amqamgarias kulti afxazeTSi samegrelodan iyo Semosuli, rasac mxars uWers enobrivi monacemebic. termini `amqamgaria~, rogorc Tvlian, sesxebis kanonzomierebaTa dacviT aris miRebuli megruli `miqamgario~ (`miqel-gabrieli~) sityvisagan, `asamgaria~ megrulive `samgario~,xolo `asqamgaria~ `samiqamgario~ (samiqelgabrielo) formaTagan. fef8s bhf[` f6`s\mvf bfujvpn> bec6`f ptums f6`=bfhf le fvfy ]`f> Fv6fvufhf bfw`i`fys f,yf f7ys h-shref,jvpn> h-tbks[ys h-slbh,jvpn> fu`hf ufys b7fy Fv6fvufhf fim[f fos[m f7ys b-bref,jbn ]`f> e,hb f7ysn` fh0 fo6`f hs7mimhf fo`s bf0fhqjvpn. Eb flfums> f0ffw`fhf6`f imjers tccsis6`cf Fv6fvufhf b[msofkf bys]`jy> f9cf0fn` bf0`fhimjy fefcf fylsh7`efp> f9cfcf fyshw`sokfum> b]`jy frfv,fim6`f lsh[skf9ishw> bh=bfhw. Frfv,fim f]`sc fyf[ifkfum> eb f[i h=s f[m bffhujvpn> fvxs,;m ptums tbpshujy> yfc fisho bfk[ys fxf le hoefy> bhimefy frens vf foc> f,fh0 hskf frfv,fim bfpytbefy> eb f8n`s8fr fw`svpf flqfys bflshrefy> yfc Fv6fvufhf b[mo fkf fys]`fhf bfkfujy> „b]fuevs;msy ek9[f> fu`s,pbfhf hs0f ]rfv,fimb> ]]`scb>“ fkf9iw`umf hs6`svi`fhw fvf/ bfk[ys fushumsy 7fqfys f[s bf[`fhqjy> yfc fu`skfw`f bhs9[mfys frhsh=fhqjy. <pf9ff frfv,fim fy[mfkfum fvxs,;m fyw`fv0fp> hrfv,fim6`f hps fys]`fhfn`b fqfc v8f9shujy eb bf[mosy Fcsvufhtb> Fc6fvufhtb. U. Xehcby bu`ffyfufhfkf> Fv6fvufhf frekmn F9cys7`f Ushn`skfyn` bhspytbn> eb ffysh9ijbn f,spi`f. Fnthvby „Fv6fvufhf“ bish9[mfoj fkf> f9cf[hfn`b fpfrfy f[mxfhfkf bffujeg fushefn` „Vb6fvufhbj“> (Vb[fbk> Uf,hbtk) f;`f f7ysn` „Fcfvufhbf“> bfhf fushefn`s „Cfvufhbj“> f[f „Fc6fvufhbf“> „Cfvb6fvufhbj“> (Cfvb6tkuf,hbtkj) fajhvf f7ysn`. a-mSafi _ aRdgoma. afxazeTSi aRdgomis dResaswauli aRdgomamade ori kviriT adre iwyeboda da zustad sami kvira grZeldeboda, mTavrdeboda e.w. `qalebis aRdgomiT~ (ix. `ahvsa-rimSafi~). tradiciis Tanaxmad, am xnis ganmavlobaSi ikrZaleboda savele samuSaoebi (iTeseboda mxolod bostani). amSafs qristiani da musulmani afxazebi erTnairad dResaswaulobdnen. n. janaSias aRniSvniT, mis Tanamedrove afxazebs am dResTan dakavSirebuli araviTari qristianuli gageba ara aqvT. saamdRiso misalmeba `qriste aRsdga~ afxazur FVIF(S _ F9cys fvif9s fviys]`f ffbffyof 8svxs,;m ifue bfkfujbn> eb [svxs,;m byfuojbn> byw`jbn „f]`cf hsvif9s“ fkf. Fqfc bif9e fkf fhb ffv0f fps fv[s f7ys fecehf f9reg (fe0hf f7ys fecehf 7fkjy). F9cys fvif9s fys]`f f6mshcbfyw`fums> f9cskvfyw`fums bhptb9iys byfhsuojbn. Y. |mfyfimbf bfpu`tb0jbn> ef;`n`b f9ceff bv8f9shuj fhb fviys]`f psyof bfpffbu`fv f6mshcbfyn`b fys]`f. Fhb fvi fps bfpu`f0je fcfkfv f7fqfhf „fyw`f lusktbn“ f9csi`fkf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB enaze ar aris (misalmebaze _ `momaval am dRes bednierad Segvaxvedros erTmaneTs~, pasuxoben: `asi weliwadi~). magram unda iTqvas, rom es TiTqmis erTaderTi dRea, roca ojaxis romelime wevri aucileblad unda wavides eklesiaSi; yvela cdilobs daaswros mezobels sanTlebis anTeba da Tavisi micvalebulis saflavze wiTeli kvercxis dadeba,rasac mahmadiani afxazebic akeTeben, mxolod sanTlebs ar anTeben. aRdgoma dRes yovelma ojaxma unda daklas raime saklavi, ician sxvadasxva locvac (ix. `ancvahva~, `inal yube~, `a-wlanihva~). m. mediCisa da m. selezniovis mixedviT afxazebi aRdgomis aRsaniSnavad xmarobdnen termins `Tenefe~ (Sdr. megruli `Tanafa~ _ aRdgoma). a-mSSara _ akrZaluli, tabuirebuli dRe. aseT dReebSi ikrZaleboda rigi samuSao (mag., qsova, kerva, dagva, lesva da sxv.), ojaxidan raime nivTis (nagvisac ki) gatana, ganaTxovreba an gasaCuqreba, gayidva; saxlidan gasvla da a.S. amSSaras, zogan, mTeli gvari icavda, zogan calkeuli ojaxebi. magaliTad, sof. jgerdaSi mcxovrebi aSubebi akrZalvebs orSabaTs da samSabaTs icavdnen, mezoblad mcxovrebi SarmaTebis gvari _ orSabaTs, bagafSebi _ SabaTs, jikirbebi _ orSabaTs da xuTSabaTs, leibebi _ oTxSabaTs, Sakrilebi _ SabaTs, kviwiniebi _ kviras, kakubebi _ oTxSabaTs. qali gaTxovebis Semdeg valdebli iyo daecva rogorc qmris gvaris, ise mamiseuli ojaxis amSSara; ase rom mas SeiZleboda kviraSi oTxi dRec gamosvloda. amitomac ityodnen afxazebi amSSara zarmacebis ariso. saamSSaro dReebs ojaxi Tavad awesebda. amSSara,rogorc amas n. janaSia aRniSnavs, `wminda dRed~ iTvleboda. es imitom, rom akrZalvebi aucilebeli dasacavi iyo da ara imis gamo, rom ojaxi aseTi dRis dawesebas raime keTil Zalas miawerda. piriqiT, yoveli gvari Tu ojaxi amSSaras wamowyebas erT dros ojaxSi Tu gvarSi momxdar ubedurebasTan (sikvdili, daSaveba, zarali da sxv.) akavSirebda,e.i. Tvlida,rom am dRes mis ojaxs boroti Zala moicavda da misgan ganridebis mizniT asrulebda 91 bhsvfofv (hscfkfv7fqfhf> „-ffys ,pbfkf e(,)ytbffbn“ f0fr „i`sis6`cf“). F[f b]`fn`eg> fhb fvipfw`sr fps feg f9cef f0ffw`fhf f7ysn` fo`s fys[f f[m lytbheg [sv9flf. Ptums bh0f[eg hu`skfw`f hf9[mf fw`svpf fhrhtb> hs9cw`f h6mfifyf6`f hf[m bytbys frenf[/m 7f9ims f6qfhtb> eb f9cef f9cskvfyw`fums byfhsuojbn f[f eh0 fw`svpf flshrojv. Fvif9s fvi fps 0ffw`fw9[mfof fimn`f himjbn> tbetb9isv fys]`fhf6`f yfhsuojbn (bu`. „fyw`f]f“> „byfk 7`s,“> „fqkfys]`f“). V. Vtlbxb> V. Ctktpybjdb h]`fv0fkf f9ceff fvif9s fpu`f0fhfps h[s bflsh[`jy f;`f „0tyt9“> (=sh. Fushefn`b „0fyf9f“> fvif9s). FVIIMFHF _ f9rshf fvi> fhb fvi fps fecehf6`f hsyfuofhf 7fkjvpn (bf]]`. f9fhf> fof[hf> f9cfhf> fkfqfhf> e]`f e,fc bhfw`fys)> f8ys f7ysn` frs fl`skufhf> fo`s feffhf vf f]fv0f b0fhf f0bhf> f8ys f7ysn` \mfhf fwfhf e,fc bqtums. Fvimfhf \mfhf \ mfhf f;`kf ptums byfhuojy> \mfhf[ f0ffw`fhf vfwfhf. Bf]]`jpfh |mumfhlf by[jp Fi`ff fviimfhf vis ]`f bhs9[mfojy fi`f[mf> f8fiums byfhsuojy. Hu`skfhf by[jp Ifhvf0ff hs;`kf> fi`f[ms> <fuf9imff fcf,if> |msrhff fi`f[mb> f9imfib> Ktbff f[fif> Imf7hskff fcf,if> R`sqybff fv-sif> Rfre,ff f[fif. F9]`sc [fqf lfywfkfum ffvsim0f[m lps6`i`fp f0ffw`f hsviimfhtb> kf,hff hsviimfhf fvib yfkfuofh frey> e,hb f7ysn` eb vxs,;msr fkf 9imsvi fviimfhf ks6`i`fhums 7fkjy> e,hb f7ysn` f9ceff bkfays bhsvfy> „fviimfhf ffimf8w`f hsvieg“. Fviimfhf vis f0ffw`f lfhf h[fkf bf9shqjy. Fviimfhf. Y> |mfyfimbf bffh9ihfkf> „b9imje fvi“ ]`f b9[mfojbn. Eb bpsprspums f9rshf6`f bf9qfp [sv9flf byfhsuofh frey> eb bfl]`fkfvpn zslfkf vxs ,pbfr> eb f0ffw`fhf vf f;`kf fw`umfhf ,ff9cs bps6`i`fp bfl]`fkfy (f9chf> fw`sohf> fpfhfkle)> e,hb f7ysn` eh0 bhs9[mfojy fhb fvi f-ys eh0 b-tbvp fvx6`f h0ffbn ]`f> eb f[sh9fhf fvpspkf byfhsuojy bf9shqfp fqfc> 92 afxazuri miTebi da ritualebi dadgenil wess. marTalia,akrZalvis dReebSi xdeboda magiuri xasiaTis moqmedebac (mag., saxlidan sagnis argatana, rasac safuZvlad udevs rwmena, rom nivTs Tu sagans ojaxis keTildReobac Tan mihyveba), magram amSSaras mxolod magiasTan dakavSireba umarTebulo iqneboda. amSSara, upirveles yovlisa, religiur tabus warmoadgens. fhb fvi f-ys f\mysi vxhf6`f h7fpimfums w`shqefy (f8ys f7ysn` frs fl`sksvufhf bfimfu`s0eg bhsvfp f[fqfhf> fvf0`s[`s bl`skshuj f0ffw`fhf hs,pbfhf fwys bl`skqjbn ]`f bhs9[mfojy)> f[f fviimfhf b-tbv fvx6`f vfwfhf fhsl]`fkfhf bfifv> Fviimfhf ptums hf9[mfof flby[fqfhfn`b f9rshf6`f ffysh9ijbn. el greko. `qristes aRdgoma~ Tkm Uhtrj. “^mshcf buskfhf” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 93 n Y nagalen yawara _ samWedloSi `xatze gadacemis~ yovelwliurad ganmeorebadi wesi abJuis afxazebSi. am wesis regularuli Seusruleblobis SemTxvevaSi samWedlo saqmis RvTaeba (ix. `SaSvi~) dazaralebulsa da damnaSaves Tanabrad sjida (ix. `abRara~). nanhva _ mariamoba. miuxedavad imisa, rom qristian afxazebs TiTqmis warmodgena ar hqondaT mariam RvTismSobelze, am dRes mainc dResaswaulobdnen da uqmobdnen, msxverpls swiravdnen da loculobdnen anana-Sacvas saxelze da gamravlebasa da mfarvelobas SesTxovdnen (ix. `ananaSacva~). icodnen aseve mariamobis marxvis dacva. narTebi _ kavkasiis xalxebis _ afxazebis, osebis, abazebis, adiReelebis, ubixebis,yaraCaelebis,CeCnebisa da inguSebis epikuri gadmocemebis gmirebi. narTebs icnobs daRestnuri (kumikuri) da qarTuli (svanuri, raWuli, xevsuruli) folklori (eposis afxazuri versiis calkeuli gadmocemebi megrul zRaprebSic gvxvdeba). mecnierebi termin `narTis~ etimologiis Taobaze gansxvavebuli azrisani arian (zogi mas iranuli eniT,zogic monRoluriT xsnis; aris sxva warumatebeli cdebic). narTebis eposis kavkasiur versiebs Soris afxazur versias erT-erTi gamorCeuli adgili uWiravs. afxazurma versiam Cvenamde sami formiT moaRwia [poeturi (sasimRero), narevi _ prozauli (TxrobiTi) da poeturi (sasimRero) da prozauli]. damoukideblad arsebuli simRerebi eposis centraluri personaJebis _ saTanei-gvaSas, sasriyvasa da gundas saxelebs ukavSirdeba. narevi formiT gamoirCeva Tqmulebebi _ `gmiri YFUFKFY &FQFHF _ f;mbhf=s> „fys[f f=f9[mf f6`hf“ tccsis6`cf bv8f9ufn`sp qfcsy f,;mseff hps. Fhb fqfc tcyfum fyfvuofhfps f;mbhf fec f9ffbv,fh (bu`. Imfim) fpfhfk pfepb> f[fhf pleb tb7hfys bf[mbh[`efy (bu`. „F,/fhf“). Yfy]`f - F9ceff f6mshcbfyw`f be]`fh 7fkjbn ptums> h[f[mums bffbefvpn Vfhbfv fyw`flspifp lspec0fp> f[f fhb fviys]`f fpu`fh0jbn> f9cf0fn` himjbn> fxsc hfw`tb> f[ffxsc lshvfptbetbn> fbi`f h[8fys fw`svpf flshretbn> Fyfyf>Imfw`f ks[mofkf bys]`jbn> f=bfhtb> ksk9[tb bf]`jbn. Fhb fvi bviys]`f leeg f9ceff ptums hps (bu`. „Fyfyf>Imfw`f“). Bfhf e,fc f9ceff yfy]`fxufhf zslfkf byfhsuojbn> bif[0je tb9i. YFH)FF _ Rfdrfpn` fvbkf0> f9ceff> fef9cff> f,fpff> flsuff> fe,s[ff> f7fhfxff> fxtxtyw`f> fbyu`siff ftgbrehn`b f]`fv0f6`f hash[fw`f. Yfh0ff hlshefy flsun`bb (fr`svsrw`f) f6sh0efn`b (fi`eff> fhfzsyeff> f[msdcehff) fajkmrkjh (f9cef ftgjc tbetb9isvp f]`fv0f6`f ]9skjbn fushefn`b fkfre6`f h7ys). Fqfhf0qff8w`f fnthvby „Yfh0ff“ ftnbvjkjubfn`b f,b9fhfps tbetb9isv fu`ffyfufhf6`f hsvjeg (imjers eb bhfyn`b f,spi`fkf> imjers[ fvjy/jkn`beg ]`f bhs9[mfojbn> b7jeg ec7fr bbfifv fu`ffyfufhf6`fums). Yfh0ff h]`fv0f6`f Rfdrfpn`b fdthcbf6`f ptums bhtb9isv> bhskerffetbn f9cef dthcbf. F9cef dthcbf6`f ]fhf ]7ysyof [ajhvfr hskf bffbn (f;`tbyhffkfn`b> fi`f]`fhfn`b> tbkf9cje f;`f,;mb> f;`tbyhffktb> bw6mje f;`tbyhffkfys> f;`f,;mys). B[m9isvref bimf6`uskje fi`f6`f ftgjc b[flje f[f=cf[mf6`f hps> Cf0fytb U`fimtb> Cfchs7`tb> U`syltb hs[mso6`f bhspreg. Tb- 94 afxazuri miTebi da ritualebi kf9cje fajhvf f7ysn`b bfkrffeg f]`fv0f6`f> „fash[fqf Cfchs7`f bbhf“> „Yfh0ffb> Fthumsb“> „Cfchs7`f ftq`f irslb[sp“ e,fc bqtums. Ftgjc bimfu`s0e f[`0f f7ys f;`f,;m 7fpimf pvje fkf bffh9ieg (bf]]`. F;`f,;m W`sw` bps> Yfh\m[mjeb> {`s;`sh9scb bhsprys ptums f;`f,;meg). Fhb fajhvfkf f]`fv0f6`f h7ys bfye,ffkjbn tb]f b;`sn`e ffv0fn`b fash[fqfhfn`b> f0jehs[n`b fb0fufhfn`b fyshhf. Bfhf fhf7f b]`fn`eg> ftgjc f9cef fdthcbf f;`tbyhffkjevf> tumsc ajhvjevf tb0f]`fhf fb]fhfrs fkfr`6`f hsyqfv0fkf bffh9ieg (bfhf e,hb fpjeg Yfh0ff h]`fv0f6`f hs7ys bpffh9isv f6mshcbfyn`b fw6mfw`f bhspre flshhf6`f> b7je flshhf6`f hskf eb efvfi`f b,fn`sv> bp,fypfh fvshnfnhfn`b flby[fqfhfn`b fqfc6`fums fh,fv). Fef9cn`b> Flsun`b fdthcbf6`f bpkfhskerffef> f9cef fdthcbf f7ys byfuoje wbrkr feg bffh9ie (Cfchs7`f bbhf> b9c0fpffhf> b0f[fhf). a. beliukini. seriidan `narTebi~ Yfh0ff htgjc f9cef dthcbf ptums htb] F. <tkberby. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` fof tbwlshe f]`fv0fkf> Yf0ff i`8sr s7fy> sasriyvas dabadeba~, `narTebi da aergi~, lhsvfy fy> f,> ft]`imf. Eh0 tb]fhfofr hyf`rogor mowyvita sasriyvam varskvlavi~ sgs fkfrsy f6s0fy[fv8tb> fi`fhswfhtb> da sxva. eposis ZiriTad nawils TxrobiTi fhf[`hsyqfhtb> by[jy Yfh06s0f=s> f[`f]` xasiaTis gadmocemebi Seadgens (mag., fkf bhuskfp f8ys le6`f h7ys. Bhsvfy Tqmulebebi cvicvis, narjxeusa da f8wfh0f6`f> ef7f bw`f[sys bhsvfp f8s7xvaJarfisis Sesaxeb mTlianad prozaulia). f9im u`f[efhfkf bh;`efy> fi`f6`fums am formis TqmulebebSi SeiniSneba gviani b,pbfys bh]`jy. Eh0 hs8ys hu`fhf f[f]` xanis sagmiro-istoriuli gadmocemebis ffylfkf br`shify> ]`fv0f6`fr h7ys bfh,jeg gavlena. aqve unda iTqvas, rom eposis fu`fhffylf fn`sv fyqfv0fkf bh9iofy. Yfafxazuri versiis rogorc prozaul,ise sxva h0ff bhf,fimetbn \mf]ysvn`b fvx6`tb> feff formis gadmocemebis mniSvnelovani nawili u`sv[f6`tb> by[efy feff isy[jp tb9i> zRaprul siuJetebzea agebuli (swored f,pbf,fhf hsvfy> f[m0f bfrefy> fo,f bfrefy> amitom aris, rom narTul TqmulebebSi fvgsk bfcefy> f8spw`f hsvjeg> f/fw`fums> ar asaxula araTu qristianul wmindanTa fkfa]`fhtb> fbwkf,htb e]`f e,fc bqtums. Yfh0ff h]`fv0f tbetb9isv ffh9ihf6`f Sesaxeb cnobebi, rac gasagebi mizezis gamo arc iyo mosalodneli, aramed warmarTuli h7ys b,pbfys bfh,jeg ftgjc f=s b[flfys religiuri kultebic). osuri da adiReuri bifh,je feff hcjwbfkn`b 0fuskfpffimf ffpversiebisgan gansxvavebiT afxazur sh9ief fcf[mf6`f> f7fpfw`f htb]fhf8sr ef7f versiaSi mxolod erTi dasrulebuli bh,jbn fvfnhbfh[fnn`b fbps7fpffimf6`f ciklia mocemuli (sasriyvas dabadeba, (lf-f frfkf bf]]`jpfh> eb fkfw`f;`fhf fhf7f Tavgadasavali da daRupva). b9[fimfhjeg bfhf e,fc us9kfn`b fxfhf6`f narTuli eposis afxazuri versiis hsv8f9ufhf fn`s f]`fhf is9[fimfn`e yvelaze gavrcelebuli gadmocemebis tbi). Tanaxmad, narTebi asni arian, hyavT deda, mama Fbfifps Yfh0ff y[jy fvjyjufvfn`b da erTaderTi da. maTi ZiriTadi sameurneo (vfvpfhums 9]`scr kslf ef]f lhsvfvpn) saqmianoba monadireoba da mesaqonleobaa; fimfu`s0 pvje> b[fps [fpe 0ffw`fhfkf. Eh0 cxovroben narTqiTSi (narTebis sofeli) bf[msy[jp Yfh06s0f f=s hs8y6`f hf[m F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB naTali ruxi qvisagan nageb uzarmazar saxlebSi, aqvT marnebi, romlebSic Senaxul wiTel Rvinos siamovnebiT miirTmeven da simRerebsac aguguneben. maTi karmidamo SemozRudulia qvis galavaniT, romelsac, zogi variantiT, ucxo warwera amSvenebs. narTebi ebrZvian wyvdiadis Zalebs da borot adamianebs; cxovroben adamianuri cxovrebiT: uyvarT, scivaT, wyuriaT, TamaSoben burTs, hyavT megobrebi da mtrebi, xumroben, kamaToben da a.S. narTebis Sesaxeb sxvadasxva gadmocemebSi kargad Cans eposis matarebeli xalxis socialuri cxovrebis amsaxveli suraTebi, romlebSic specialistTa didi nawili matriarqalur urTierTobaTa niSnebs xedavs (rbilad rom vTqvaT, amis mtkiceba uxerxulia iseve, rogorc uxerxulia eposSi veZioT jgufuri Tu dislokaluri qorwinebis niSnebi). sinamdvileSi narTebi cxovroben monogamiur qorwinebaze dafuZnebul, individualuri ojaxebisagan Semdgar, saojaxo TemSi. maT narTqiTSi, e.i. TavianT saxlSi mohyavT colebi (mosulia saTanei-gvaSa; CasiZebis erTi SemTxvevac ki ar aris), marTaven qorwilebs [qorwilamde ician rogorc sacolis ojaxSi misvla, ise sasiZos ojaxis daTvaliereba-gacnoba (mag., ase ecnobian narTebi alxuzis ojaxs), sacolis ojaxis wevrebis dasaCuqreba, raSic sacolis syidvis institutis elementebic SeiZleba davinaxoT]; saojaxo urTierTobebi ise Rrmad aris wasuli, rom Cans sayofacxovrebo niadagze warmoqmnili konfliqtebi (gundasa da rZlebs Soris damokidebuleba; qmrisgan Seuracxyofili zilxas wasvla ojaxidan). narTmcodneobiT mecnierebaSi dRemde gadauwyveteli rCeba eposis genezisis problema. marTalia, narTuli eposis cnobili mkvlevari J. diumezili gadaWriT ambobs, igi `Tavis safuZvelSi osuria~, magram, es asec rom iyos, eposis afxazuri versia amiT odnavadac ar knindeba. afxazebma TavianTi versia Camoayalibes ara rogorc osuri eposis an Tundac skviTur-sarmatuli miTologiuri birTvis ubralo transformacia, aramed sakuTar miTopoetur azrovnebaze dafuZnebuli epikuri Semoqmedebis nayofi, romlis ZiriTadi idea (zneobriobis idea) 95 a. beliukini. seriidan `narTebi~ F. <tkberby. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` bffhujy f]`cf6`f (fhf[m lffbn Cf0fytb U`fimf> f[fn`fhf ffpsh9ief psyofums b7fv). Tb=shrffetbn fxfhf6`f (fxfhf heffyof fvf]`sb> f0fwtb hs8ys7f bytbys bu`fh0jy> hf9[mf7f hsefw`f y[fimfc bhsvje h,fhw. F0fwfhf bffhufhfys b7fp ksefw`f f] fv0f6`f hs0fhf hlshefy> eb bffysh0ijbn f9]`sp,f kff[efhf pkje ftkbvtyn [`0f6`fr. ). F0ffw`fhf htbps7fpffimf6`f lffhfof bqffekjeg> eb bffysh9ijbn fy[fv8fn`b fvfz cfzr fps fb,shu`ffhf6`f (U`yltb> k0fwfw`tb hs,;mfhf htbps7fpffimf> p[fqf bpu`ffp Pbk[f ll`skqys kwfhf). Yfh0f0qffhfn`b flshhf6`f h7ys bf[mfyof bhpsv]fcf,ref bffy[fys b7jeg ftgjc futytpbcn`b fw`umfhf6`f. Bbfijeg Yfh0ff htgjc tbwlshe f0qff8s :. Lbevtpbk bff9q`fys b]`jbn> „eb f[fn`s fimfu`s0hf fef9cn`beg bfvje“> f[f eb bfhf ecums b7fpfh ftgjc f9cef dthcbf eb fkf psyof 9sh[fuf fvfv. F9ceff h[fn`s fdthcbf f7ys bimf6`lshusktbn fef9cn`b frevref> vfvpfhums fcrdbnn`b> fcfhvfn`b fvbajkjubfn`b f[msy0shf fb0fufhf frev> h[fn`s fvbafgjtnn`b f[`swhf6`f hskf bimf6`uskje ftgbrfn`b f9qfhf fkqi`f feg> eb bimfu`s0e f9syufkhf> byfdfrys vf bfpffbu`fys bfim0jeg ftgjc tumsh0 96 afxazuri miTebi da ritualebi periferiulad Tu gasdevs eposis sxva (maT Soris osur) versiebs. swored zneobriobis ideis miTopoeturi damuSaveba ganasxvavebs afxazurs sxva versiebisgan da mas damoukidebeli eposis Rirebulebas sZens. marTalia, narTul TqmulebebSi arsebiTi mniSvneloba eniWeba narTebis gauTavebel laSqrobebs, romlebic calkeuli gadmocemebis siuJetur xazebs qmnian, magram es laSqrobebi mxolod ucxo miwebisa da romelime xalxis dapyrobis an nadavlis xelSi Cagdebis mizniT rodi ewyoba (Tumca uamisobac ar aris). afxazi narTebi, upirveles yovlisa, didsulovani, maRalzneobrivi gmirebi arian da samarTlianobis damkvidrebisaTvis ibrZvian maSin, rodesac osuri versiis narTebis `... laSqrobebis, maTi yvelaze daundobeli Tavdasxmebis upirveles mizans saqonlis dayaCaRebasTan erTad cxenebis gamorekva Seadgens~ (J. diumezili). afxazuri versiis gmirebi mtrebs ki ar xocaven, aramed patioben borotebas da aficeben, rom momavalSi msgavsi danaSauli ar Caidinon. ase `naTlaven~ da ase axdenen borotebisagan ganwmendasa da pirovnebis gakeTilSobilebas narTebi, romlebic maT mier `moqceul~ adamianebs uZmobildebian a. beliukini. seriidan `narTebi~ F. <tkberby. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` fdthcbf6`f. Bfifq`7mfys f7spimfn`b f9syufkfhf fvbajgjtnn`b fecflekfhf bfkyfrffetbn f9ceff hn`s tumsh0 fdthcbf6`f h7ysn`> eb b[m9isv ftgjc f[f0f,pbfhf fvjeg. Bbfijeg> Yfh0ff h]`fv0f f7ys f,pfpfhfn`b f[flfhf fvjeg Yfh0ff yq`fhf pvfv htb,fimhf6`f> eh0 b[fpe f]`fv0f6`f fcbe;tnn`b fw`f]`f imf6`yshuskjbn> f[f fh0 f;`skfhf6`f eh0 ]`fhflf f]`ffyshw` fn`sv lumsk6`f h7ys feg bf[msv8f9shuj yfcums eh0 fn`sv eff hvfk hsv[hf vfvpfhums feff hsn7`fhf vpspc bfvfv. F9ceff Yfh0ff> ptums hf9[mf> f9cs]hfrshtb> fgfnele pvje fash[fw`f hjeg> eh0 fbfif fimf6`shuskfhfps feg bptb,fimef> „... fef9cn`b Yfh0ff hdthcbf f7ys eh0 fusv,sk\m,fhfn`b htb,simhf vpspc bfvfy fhf[`s h/ msxhtb> f-s ef[mfl hs6`wfhtb“. F9cef dthcbf fash[fw`f> hf/fw`f himefvpn> f0fvpffhf hsh0jy bhefp fw`umfhf6`f hps> blsh6`efy hf9[mf7f fc tb9i b7je fw`umfhf6`f 7fhsvqfhw. F,fc „bh9imjy“> f,fc fw`umfhf6`f h7ysn` blhsw6mjy> fw`umfhf pefp feff fv8fbfif b6`shqjy Yfh0ff> eh0 f,fc bpspys7`jp ptums timfc b7fhqjy> fgfne pvje feff;`kfh hf[m blsh[`sy]`efy (ftgjc f7ys f0je,f fim0fqfhf fqfc> b,yfrsp fef8s b[sv8f9ufhf> eb bhef8hf fyfuofhf ffysh9ijbn). „Yfh0ff tbcyfum fbfif fps b6`9jbn> fw`umfe8w`f bf[mlsh[`jbn> f\m,fhfw`f h7ys b\m,fhjeg> f,pbf6`f h7ys b,pbfjeg> fb]f,w`f h7ys tb]f,w`jeg> f[sz6`f h7ys b[sz6`jeg“. B]`jeg ftgjc f7ys. F,fc bf]hfre f7fpimf pvje f9cef Yfh0ff Bhfyn`b fvbajkjubf (fvfpltyn`bb> fvfyb6tcnn`b f0jehs[n`bb) fbfif]`f8w`f (=sh. 9bkfehb martiahraβ „fb-fif ef8s“> fdtcnbc nar ašaan) tb]f bhtb9ieg Rfdrfp b6`sy[j fvfbkf06`f hfqrmsc. Be]`fh 7fkjbn Yfh0ff htb,fimhf fljew`f h7ysb> f\mf]ysv f7ysn` tumsh0 fvx6`tb h=s> eb f9ffbv,fhn`b f[sqqsh0f fljew`f hf,fimhfps> f,pbf> fw`umf8b7ys> fbfifbbfifv (=sh. Flfe bf,fimef nrbw „vfh0fkb“ fi`fyn`b fvbajkjubf). Bbfije fef8s bffh9ihf fw`umfhf6`f> Yfh0ff h]`fv0f f7ys biffh9ie tb9i f9ceff f;`kfh h7fpimf ffh9ihf6`f bhqffekfys fecflekjeg. Yfh0ff hcf[mfkf f9ceff bfflsh9ibn b[fps-[spsp fash[fw`f hfrevref> fvbajkjubfn`b feff F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB da SemohyavT isini adamianur, zneobriv sivrceSi (eposSi daficebis wesi veluris adamianad qcevis, misi gakulturebis Tavisebur iniciacias warmoadgens). `narTebi mudam simarTles eZiebdnen, borotebs monaniebas aiZulebdnen, mkacrebTan mkacrni iyvnen, keTilebTan _ keTilni, didebTan _ didni, patarebTan _ patarani~, _ naTqvamia eposSi. aseTi maRali zneobiT afxazi narTebi iranuli miTologiis (mazdeanuri da maniqeisturi istoriosofiis) pirmSoebs (Sdr. falauri martiahraβ `samarTliani adamiani~, avestis nar ašaan) ufro gvanan, vidre kavkasiel TanamoZmeebs. SeiZleba iTqvas, rom narTebis brZola devebTan (adau, ainiJi) da wyvdiadis sxva ZalebTan aris RvTaebrivi sawyisis brZola devurTan, keTilis _ borotTan, marTalis _ crusTan (Sdr. devTan mebrZoli tkic _ `marTali~ svanur miTologiaSi). samarTliani gmiris warmoCenis problema im saxiT, rogorc es narTul TqmulebebSia mocemuli, afxazi xalxis zneobriv SexedulebaTa wiaRSi SemuSavda. narTebis saxiT afxazebma Seqmnes ara calkeuli gmirebis, aramed miTologiur adamianTa krebulis _ idealuri sazogadoebis Taviseburi saxe da mas saTaveSi Cauyenes qali, rogorc a. beliukini. seriidan `narTebi~ F. <tkberby. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` 97 htbpuf> bhtb/moje p[sbf6`b0e feff;`kfh h[f=6`f> eb f[s f7ys llshusktbn f9]`sc> f9c0fpffhtb> f=bfhtb lshufys. Be]`fh 7fkjbn> f,hb f[`f9ishfkf f9ceff Yfh0ff htb9i feff;`kfh ftgjc6`f Rfdrfpn`b fdthcbf6`f fo`ums bhsplshefv (eb fdthcbf [`szsr tb9ieg fvhfuskfhfn`b fkflf Rfdrfpn`b fdthcbf ). P]`fpvfv feff;`kfhn`b bzslje f9ceffn`b fbltf fyfuofhfps ftgjc bf9spqfp feff Yfh0ff fyw`f bvfqehf f7ysn` h[s bf6b0shn`bn> eh0 bhlshefp f9ffbv,fhw`f> Fthum> F;`tb9imff bhf7hfhn`bn (tb]f bbfifys bf]]`jpfh Yfh0ff> fyw`f lf[msvytbwsp ffv0f f7ys bylsh[tbn) eh0 bh[skf9iefp [s[mf9cf,fhfn`b fimf0f6`f> flje]f> eb fleytbn` fvxfkf bimf6`uskfp f9cf]fhf fy bkf0`fhimtbn. Ftgjc f7ys Cf0fytb U`fimf lffh9ieg> fyb> fb]f,sb> flqf 7fpqjb f]f ptums hf9[mfof eb Yfh0ff hs,;mfuf8b> bh[`skf9iefp> bhsw[hffefp> ,pbf bp,fp kfrey. Yfh0ff ]`fhflf f, lhsvfy> eh0 h7ys lsy[jy f[f lf;`sy> „frums bkijvpn“> f;`sn` eff bv8f9shujp bf;`sp fqfc6`f ys7`spuj> eb fyfuofhf f=sw fleytb[f9ishf f7ys bhslshrskjv f[f eb bf]hfre f7fpimtb> fbfifhfys7`ufhf imf6`psh/`/`fp jeg Yfh0ff hps. F9c0fpffhf f7ys bbfifys eb f=sw f[skqim0hf bfn`e Cfchs7`f bpsimf6`shuskjvpn. Fash[fqf \mfimf[`kf lbbheg> lfumbbetbn (bu`. „Cf0fytb U`fimf“> „Cfchs7`f“). Frspfq`sr [f[m bfh,je f7ysn` bfki`jeg ]`f be]`fh b7fkj eb tumsh0 Yfh0ff hfimf bf[m bhsvje fw`sv/fhf feg> eb fgfnhbfh[hfn`b feff;`khhf hs7ys feg bf[me9skj. Yfh0ff hfimf u`frmf bjeg ]`f lsh9[mfojv> fyi9f ]`f lsh9[mfojbn> bp,fypfh eb hf, b9f bfreofv> bhsplshojv Cschs7`f hfy lf[msyn`ffkufp („]f, i`sis6`cf qetbn lkfi`b;m0tb> i`sis6`cf qetbn lsxfp8b;m0tb> eb ef;`im0f frums bkijv> eb bkijvpn Cfchs7`f b[skqhf“> bff7`svqofref bkfpqffefy eh0 Cf0fytb U`fimf. Fc tb9i b7je fw`fyshhf ffh9ihf fvfnhbfh[hfn`b ftgj[f f7ys b7fvpn). Bbfifw`7mfys Yfh0ff h0fuskfpffimf hsvfy fvhfuskfhfn`b ftgjcn`b fash[fqf Fkfy- Ujf b[skqums. Eh0 kfccs bkfpqffefy hfy> „ps7ysn`b b,[skqb ,fhf f[z6`f> b,;`ef> fos f7ysn` 98 afxazuri miTebi da ritualebi sicocxlisa da nayofierebis simbolo. SeiZleba iTqvas, rom am TvalsazrisiT afxazi narTebis msgavs sazogadoebas ar icnobs eposis arcerTi kavkasiuri versia (miaxloebuli suraTi gvaqvs mxolod Crdilo-dasavleT kavkasiur versiebSi). idealuri sazogadoebis specifiurad afxazuri ideis ganxorcielebis gamo eposis Semqmnelma xalxma narTebi RvTismsaxurebisagan gaanTavisufla, misTvis cnobil RvTaebebs _ aergsa da aJveifSas gauTanabra (ufro zustad narTebi im droSi acxovra, roca jer kidev ar arian RmerTebi) da maTi mfarveloba mxolod zebunebriv sawyiss _ adouhasa da misi, rogorc msoflio sulis, ZaliT mocul dedas miando. eposSi saTaneigvaSa aris ara ufrosi an mbrZanebeli, aramed, upirveles yovlisa, narTebis mrCeveli da damxmare, mosiyvarule deda. narTebs, ra Tqma unda, hyavT mama, romelic maTTan cxovrobs, magram daberebulia da `arafrad ar varga~, rogorc Zveli Taobis daberebuli tradiciebis matarebeli, romlis aqtiuroba miuRebelia axali msoflmxedvelobisaTvis, maRali zneobisa da samarTlianobis damamkvidrebeli narTebisaTvis. bunebrivia, rom igi axali Taobis liders _ sasriyvas ver Seqmnis. gmiri saswaulebrivad unda daibados da ibadeba kidec (ix. `saTanei-gvaSa~, `sasriyva~). erTaderTi, rac zemoaRniSnuli konteqstidan TiTqos amovardnili Cans,aris sasriyvasTan danarCeni narTebis mtruli damokidebuleba, rac patriarqaluri sazogadoebis zneobriv CarCoebSi jdeba. narTebi sasriyvas RviZl Zmad ar cnoben da nabiWvars uwodeben (ix. `anSfa~) imis gamo, rom igi maTi mamis Svili ar aris, ar ician saidan moiyvana sasriyva dedam (`Cveni mama asi welia brmaa, asi welia avadaa; igi ukve arafrad ar varga, mas ar SeeZlo sasriyvas gaCena~, _ gamudmebiT eubnebian narTebi saTanei-gvaSas. aseTi interesi mamis mimarT matriarqaluri epoqis gmirebs ara aqvT). zustad narTebis mdgomareobaSi arian aRmosavluri epikuri gmiris alan-goas Svilebi. isini xSirad ekiTxebian dedas: `risgan Cagesaxa Sen Svili? wylisgan xom ara, romelsac svam? qaTami xom ara xar Sen,romelic nacarSi zis fevf> ,srenevf ,fhf> f[`i0ffhf bkfn`fys fh,f/m flf frenf/m6`f im0fpqj> fy - fr`ef ,frepfh ,fhf> fi`f[f safys pw`fpn`sv[fp> ,[fqf ls9cb;m0tb bqetb> ,fhf ,s[zys bkf feff ,;mjbn“> f,fc tb9i b7fp f6`=bfhf fvfy fgfnhbfh[hfn`b feff;`kfhn`b fvjhbkm> f,fc tbkshrffefy Cf0fytb U`fimtb> Fkfy-Ujfb hs[iffhf. Ftgjc f7ys f0fuskfpffimf v8f9scetbn hf9[mfof f9c0fpffhf fysimf6`uskfp ffv0fps (e,hb fkf Yfh0ff htgjc tb]f tb9i[jbn „fb] f,s Tltb“>„Rfktdfktb“ tumsh0 ftgjc6`tb). Ftgjcn`b fhb ffv0f> f,thptyn`b tb9i fvbajkjubtb> tbetb9isv f;`kfhn`b f]`fv0f6`f fh=bfhf f7ys „fash[fw`f hi`sis6`cf“ feg> eb bimf6`yshusktbn fvban`b feff> Yfh0ff. „Fb]f,s Tlf“ ffv0f f7ys ftdjkbewbf fbltf f6df[bcnn`b fvbajkjubf f[m bbfcetbn (f,hb tb9iw`7mf b7jeg ftgjc fef9cn`b fdfhbfyn f7yums> Dfh[fu bfrey hf9[mfn`b Fyfh0). E,hb f7ysn` bffh9ie ffv0fn`b fgthcgtrnbdf fb0ftb0fchf f-fprhf feg> f9cef dthcbf fhb psyofums bynbhtcc bfvfv> f=ksv]fhf ptums bbfujeg fu`shumsy f[fqfhf> feff9cshf h[skqim0hf> bfifhfktb> bf]hfre fgfne pvje hs9c0fpffhf. Yfh0ff htgjc fvbajkjubfn`b fim0fqfhf b,pbfys bff,jbn> f]`fv0fn`bb> fvpfhn`b fvba6`f h7ys bfl]`fkje fash[fw`f h7fpimf6`f> bfhf e,fc f6`9iskfhfn`b fcnhernehf fbkrffhf=sb. Ftgjc f7ys ffv0tb> f6`9ishtb tbkfhq`jeg> fbkrffhf „fhf“ bfpu`fyf0jbn „ef;`s“ lf-frfkf frevref. Kfccs- kfccs fash[fqf tb0fqhf f6`9iskfhf=s ffv0f f9cf[hf bfl]`fkfv> f[f ffv0f f0s96`f bhs,;mje fi`fhf fpums h[s bflsh[`jbn (=sh. Ims;ms bl`s6`kfp flevgtb> ims,;mjy feg Ef[cb0 lsybpytb> f,hsc7fr tbw`s[fhfys by[jy). F]`fv0f f7ys fcfrhfkn`b f6`9ishf fu`0fys lffh9ieg ftgjc b[flje f[f=cf[mf Cf0fytb U`fimtb> fvbajkjubfn`b f7spimf pvje fobfc &`,byf. Bfhf f,fh0 hjeg tb6`pshi`j f6`9ishf ftgjc f7ys. Fobfc &`,byf Yfh06s0f fcfrhfkn`b fnjgjuhfabf f7ys b[`flje f0s9 freg> bffyfh9ijbn fvisy yshw`b> ffhw`b> fhfbb> fyffn`b f6`9iskfhf6`f hs,;mfhf. Fh0 f6`9iskfhf6`f fw]f fkf tbl]`fkjeg (pys -psykf fhb fw]f f[`f]` bfk[eg> pys[ f,8f> pys[ f,f bfk[eg> eb fkf eb fcfrhfkhf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB da mamlis gareSe gamohyavs kvercxi? deda kua xom ara xar Sen, romelmac qafi Wama da dafexmZimda? ramdeni welia Seni qmari mokvda, Sen ki Seni bavSviT xalxs atyueb?~ aseTia ganviTarebuli patriarqaluri sazogadoebis morali; ase esmiT saTaneigvaSasa da alan-goas Svilebs. eposSi moqmedeba viTardeba pirvelqmnadobis miTosur droSi (amiT narTuli eposi `ufros edas~, `kalevalas~ da sxva eposebs emsgavseba). eposis es dro, iseve rogorc berZnul miTologiasa da sxvadasxva xalxebis epikur SemoqmedebaSi, aris `gmirTa saukune~, romelmac Seqmna miTosuri xalxi _ narTebi. Tu `ufros edaSi~ drois evoluciis idea qvaziistoriul miTologiaSi gadadis (aseTive suraTi gvaqvs narTuli eposis osur versiaSi: varxagi iyo pirveli narTi da a.S.). e.i. mocemulia droiTi perspeqtivis istoriulad gardaqmnis cda, afxazur versias es saerTod ar ainteresebs; mTeli yuradReba gadatanilia Sesaqmis gvirgvinis _ adamianTa modgmis (narTebis) samarTlian da maRalzneobriv cxovrebaze. narTuli eposis miTologiuri plasti kargad Cans rogorc solarul da kalendarul miTebTan dakavSirebuli gmirebis bunebaSi,ise sivrciTi struqturis gaazrebaSi. eposSi dro da sivrce ganuyofelia: cneba `aq~ gulisxmobs cnebas `axla~ da piruku. xSirad gmiris gadaadgileba sivrceSi drois cvlilebas ar iwvevs, Tumca dro manZilis sazomadac aris gamoyenebuli (mag.,dilidan wamosulma goliaTma mxolod SuadRiT miaRwia vaxsiTamde,ise didi iyo manZili maT Soris). eposSi sakraluri sivrcis centrebad moiazrebian misi mTavari personaJi _ saTanei-gvaSa da miTologizirebuli mdinare yubani. swored isini akonstruireben sivrces eposSi. mdinare yubans narTqiTis sakralur topografiaSi centraluri adgili uWiravs da warmoadgens zRvars saaqao da saiqio,am da im sivrceebs Soris. es sivrceebi erTmaneTs xidiT ukavSirdebian (zogjer es xidi qvisaa, zogjer spilenZis, zogjer tilosic ki, rac mis sakralur mniSvnelobas aZlierebs). spilenZis xidze gadmosuli balniani kaciWamia goliaTebi, romlebmac eldizTa saxelovani gvari 99 a. beliukini. `cvicvi~ F. <tkberby. “W`sw`” fh/`/`jbn). F,8fn` fw]f b6`csp b6`svcscsp feffpajp flevgtb6`f> Tklsp f[mos9ishf pvfp b;`kf s6`sp[sp> \mf]ysv by[j hjeg. F,hb fw]f f7ys fkfifhtb> fkfimwfhtb f]`ff=s lsh[`f8jbn fash[fqf Ifhdfy flevgtb6`f. Yfh0ff h]`fv0f f7ys fobfc &`,byf fv,bdfktynn`b fcbvfynbrf fvjeg. Eb ufyr fkf f=bfhtb> f6`=bfhtb bfl]`fkjeg (=sh. Fobfc f7ys k-shref,jy Cfchs7`f kw`f lfkfi`ffyof> fos f[`s6`fy kw`f lfkfi`bn Cfchs7`f> fhf7f bhso`o`jbn> fkfctb> f,tb> bh9jbn Yfh0ff hsi`qf)> f[f tumb fufy fkf> fw`umfhf fv8f9ufhf f[sq[sh0jeg (fhf ls9cbn Fthumff hs9] f> Cfchs7`f b9]`sc> Cfchs7`fums fobfc lfujy> U`sylf ltb6`ksh[tbn> tbkfiefp fobfc tcyfum b=fuskjy fash[fqf). Yfh06s0f fobfc flf f[f=ffufhf fvfv. Ftgjc f[`0f6`f ptums fobfc f[s6`> yshw` vf ffhw` bv8f9scetbn. Fobfc> Yfh06s0f fcfrhfkn`b f6`s9ishf fu`0f f7ys Yfh0n`b feff;`kfh pshys7`j vxys lffh9ieg> Cf0fytb U`fimf> fleytbn`b fash[fw`f lysh[ms7`kj> eb Yfh06`s0f fimf7f (axis myndi) kjeg. Cf0fytb U`fimf fosbfc f[`s6` f7ys fec ketbn vf lytbffbetbn> fobfc f[`sq[sh0f byfhrys> bf[mfkfkj f7ysyof. Eb fleytb fash[fqf bytbffbhf fkflf (\mf]ysv) f8flf (f;`8fy) Yfh06s0f 100 afxazuri miTebi da ritualebi amowyvites, qvesknelis binadrebi arian. swored am xidTan, e.i. samzeosa da bneleTis sazRvarze usafrTdeba gmiri Sarvani kaciWamiebs. narTul gadmocemebSi mdinare yubans ambivalenturi semantika aqvs. igi, erTi mxriv, nayofierebas, aRorZinebas ukavSirdeba (mag.,mdinareSi banaobs saTaneigvaSa sasriyvas Casaxvis win, wylispirze isaxeba sasriyva; aq irecxeba seli da matyli da iqsoveba narTebis samosi), xolo, meore mxriv, borotebis sawyisis matarebelia (aq daiRupa aergebis asuli _ sasriyvas coli, TviT sasriyva ki mdinareSi daxrCobas gundam gadaarCina, aboboqrebuli mdinare mudam did winaRobas uqmnis gmirs). narTqiTi mdinare yubanis gareSe ar moiazreba. eposis yvela epizodi mdinarispirze, gaRma an gamoRma viTardeba. mdinare, rogorc narTqiTis sakraluri sivrcis centri, asocirebulia narTebis sazogadoebis mamoZravebel ZalasTan _ saTaneigvaSasTan, msoflio gmirTan, romelic narTqiTis RerZs (axis myndi) warmoadgens. saTanei-gvaSa an mdinarispiras aris da iq saqmianobs an seirnobs misi saTavidan SesarTavamde da piriqiT. es aris msoflio gmiris moZraoba qvemodan (qvesknelidan) zemoT (zesknelSi) narTqiTis (samzeos) gavliT da piruku. swored amitom mdinare yubani moiazreba msoflio mdinared, romelic miedineba sivrcis rogorc horizontalur, ise vertikalur WrilSi, rac samyaros struqturis Sesaxeb afxazuri warmodgenebis anareklia [afxazebis warmodgeniT, vertikalur WrilSi kosmosis modelis analogiaa adamiani, rogorc mikrokosmi, romelic welszemoT zesknels ganasaxierebs, welsqvemoT _ qvesknels, SuawelSi _ samzeos. am sknelebs, qarTuli Sexedulebis msgavsad, sami feri _ TeTri (zeskneli), Savi (qveskneli) da wiTeli (Suaskneli) Seesabameba. amitomac hyavs narT cvicvis sami feris raSi da aqvs sami feris Coxa, rom igi sam sknelSi mogzauri gmiria]. narTebis yoveli laSqroba, maTi yoveli gadaadgileba sivrcis kosmizirebas, mis `gakulturebas~ isaxavs miznad, rac maT imavdroulad kulturtregerebad aqcevs. gamokveTili kulturuli gmirebi arian eposis personaJebi _ saTanei-gvaSa (pirveli adamianebis _ narTebis deda), sasriyva (zeciuri da miwieri cecxlis mompovebeli), qeTuani (simRerisa da salamuris a. beliukini. seriidan `narTebi~ F. <tkberby. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn` (fvhfn`skf) byfdufys vf b=sffh]`ys. Bfhf e,hb fpjeg fobfc &`,byf fleytbn`b fobfc ]`f bps9[mfofp> eb bf[mbfcef f6`9ishf=s fehfktb> f0,ffhfktb> fkfltb> f8fltb fleytb fcnhernehf bfprys f9ceff hu`ffyfufhf fy9iskfhf feg (f9ceff hs[is8psim0hfkf> fuskfhfn`b f6`9ishf frjcvjcn`b fvjltkm tb9ie fef8s> fvbrhjrjcvjc tb9i> eb bofhf 8f[`sc> [s[m f;`8fy ffbh9ietbn> bofhf kf[`sc> fkflf \mf]ysv> b,;f=f]`fhf> fvhfn`skf. F,fh0 f0s96`f> f6sh0ef [`s9ishfkf [9in`sr hsvjeg> fir`fr`f ([`s[mn`b) > fb6`fq`f (fkflfn`b) f7f9im (f,;mfhfn`b) bhs6`yfujbn. E,hb fpjeg Yfh0 W`sw` [9in`sr pvje fhfimb> [9in`sr frev;`b pbvje> eb [qffekfhfr bys7`jp asf[fqfy). Yfh0ff htb,fimhf6`f ptums> eh0 bf[msytbffbefp f6`9ishf6`f frcvjcv8f9ufhf eb „frekmehf f=bfhf“ fvjeg [`s6`rsc> lfhf h[f0f ec7fy frekmnehf [skf9iw`fys b7fyfqjbn. By0rffe frekmnehfn` fash[fw`f ffh9ieg ftgjc f=s> eh0 f[f=6`f hjeg Cf0fytb-U`fimf> (hf9[mfn`b feff> Yfh0ff hfy)> Cfchs7`f (f;`8fyn`bb> flumskn`b fvwf ps9iffp)> ^t0efy (fi`tb> f=shgsyb f9spqfp)> Fbyfh (f;mbhf p[`swsp> F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB gamomgonebeli), ainari (mWedlobis gamomgonebeli da ubadlo ostati), cvicvi (xe-xilis Teslis mompovebeli) da sxv. afxazur narTul gadmocemebSi asaxuli geografiuli sivrce, toponimTa da hidronimTa mniSvnelovani nawili, narTebis materialuri kultura da sameurneo yofa imaze metyvelebs, rom eposis afxazuri versia Semotanilia da sakuTriv afxazeTis dRevandel teritoriaze ar Seqmnila. safiqrebelia, rom eposis yvelaze Zveli da mniSvnelovani nawili yubanispireTSi mcxovrebi xalxis Semoqmedebis nayofia. 101 f7fpf ,pbf)> W`sw` (fi`shqkf hsimf0f6`f ps9iffp)> e,fc tumsh0ums. F9cef Yfh0ff h]`fv0f f7ys bffh9ieg futjuhfabfn`b f6`9ishf> fnjgjybvn`bb> fublhjybvn`bb f[flfhf pvje f7`if6`f> Yfh0ff hsvf0`fhn`b frekmnehf> fy[fv8fn`b f,pf,ff f,fh0 ptums bfflsh9ijbn> ftgjc f9cef dthcbf F9cys7f byfujeg> eb bf[mfn`b f9cysn`b fqfrshflumsk f7ys bf9qfvpn. F[`swhf ]yf0jbn> fhb ftgjc lffhfof b;`sn`e> f[flfhf pvje f7`if &`,byf by[jp feff bf9shqfp feg ]`f. narTuzi YFH)SP _ Yfh0ff h]`fv0fn`b bvfze f[f=s> eb dfhbfynr fkf> Yfh0ff hfy Cf0fytb> U`fimf „bfksk[sp“> Cfchs7`f bf, u`frmf (genitor). narcvi _ micvalebulTa sauflo, saiqio; samzeos, saaqaos sapirispiro mxare. afxazTa warmodgenebis Tanaxmad, micvalebulis sulma saiqioSi mosaxvedrad unda gaiaros bewvis xidi, rasac xels uSlis kata. es ukanaskneli xids usvams cxims, raTa micvaleblis sulma ver SeZlos masze gasvla. micvalebulis suls dabrkolebis daZlevaSi ZaRli exmareba; igi cxims eniT lokavs. narcvis Sesasvlel karebTan micvalebuls xvdeba daraji, romelic aucileblad unda dasaCuqrdes, winaaRmdeg SemTxvevaSi suli narcvSi ver Seva. amitom atanen afxazebi micvalebuls fuls an sxva saxis saCuqars (Sdr. qaronis oboli). narcvs ganagebs sikvdilis RmerTi (ix. `a-fscvaha~), romelsac, Tavis mxriv, damxmareebi hyavs. zogierTi warmodgeniT, narcvi samoTxes Seesabameba. YSHW~ _ f9cw`f h0s9> \mf]ysv> fhffn`b fkfifhf psyof tb9isv fufy. F9ceff h[`f9ishf byf6`fh9iys> b9csp b9cs yshw`7f bf6`i`fhfps fhf[`sw fw]f b6`chjeg> eb f6`chf fwu`s f9sh[fujeg. Eb fw]f f[`if f[myfimjbn f9cs ps6`svcshw fps. B9csp b9cs fw]f f6`chf=s bf9skj fw`umfhf6`f h[schf=s fkf bw[hffetbn> eb f[`if fkf f,p f[miys bfhsw6mjbn. Yshw`7f f0fkfhf fi` f7ys f[mxf8s lb9skjbn> eb [sv9flf f]fv0f b0fn`eg> frevpfh f9cs yshw`7f bp0fkjv. E,hb fps b9csp bh0jbn> f9fhtb> tumsc fvf0`f6`tb (=sh. 6fhjybc j,jkb). Yshw` lsh[`skf9ietbn f9chf fyw`f (bu`. „F9cw`f]f“)> eb bfhf bufy fkf> fw[`shff8w`f bvjeg. Imjrs hu`ffyfufhfkf> yshw`> \mffyf0 feg. narjxeu, narjxiou, erCxeu YFH|M{MJE> YFH|MB{MJE> THX{ME _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> ptb9i s7fvp f-s,/f7fpf8> f[swfhi`8s> f9if fqrmsc bkfcsp bhfim f9syqf b07mjp f9ifnkfr` tb9isp f9cs9 fqkf le6`f sqyf[efy> Yfh0ff himfgs b6`yfhuskjvpn. Dfhbfynr fkf eb Yfh0ff hs[mxf8 bfrey> lf-frfkf> ftgbrfn`b f;`kfh> /bf/jdtff h-s ef[mfl f[mxf8s bfrey. Yfh0ff hs[mxf8s> Yfh\m[mje> Yfh0ff hfy> Cf0fytbU`fimf „bfksk[sp“> Cfchs7`f bf, u`frmf _ narTul gadmocemaTa epizoduri personaJi, romelic, erTi variantiT, narTebis dedis _ saTanei-gvaSas `rCeuli~ da sasriyvas biologiuri mamaa (genitor). _ narTul gadmocemaTa personaJi, ubadlo mxedari da moisari, romlis qarze uswrafesi raSis nestoebidan gamomavali grigaliviT amonasunTqi uzarmazar xeebs glejs da narTebs fexze ar ayenebs. igi erTi variantiT narTebis menaxirea, meoreTi _ epikuri tomis _ RiaRovebis cxenebis mwyemsi. rogorc narTebis menaxire, narjxeu narTebis dedis _ saTanei-gvaSas `rCeuli~ da sasriyvas biologiuri mamaa (genitor). 102 afxazuri miTebi da ritualebi bfrey. Cfchs7`f bbhf bfpre fdthcbf6`f frs f7ys> Cf0fytb>U`fimf kfrevref U`sylf 9iof lf[mffh9ie> Thx[mje bhi`sp f[sw (fcgthvf) frsh is6`cf 9[mf7f bash[fqf[fp> f[f]` f7ys lfy9ietbn. Yshw`f f[`s6` buskfys b9iefp U`sylf b6`=sk0jbn> „ewf Fbyfh f;mb bf[m> eb b0b7ffetbn fhb fcf[mf f[`f]` f7ysn`> e=fw` l0fqs> ef9[mf7f le[`jbn“. Ftgjc fdfhbfyn6`f hefr fkf Yfh\m[mje Cfchs7`f lb8spjeg. Fash[fqf Fbhsumff h0s9]f 9]`scc k]`fhf lfywjp bfhf lbwy> hxfhfehf lfkf[`sy> ef7f eb hf9[mfof lb,bn Yfh0ff hf]`imf> U`sylf> ,pbf lb,bn. Biff,j fkf U`sylfums fu`[mi`fi`fhf ksvfvpn Yfh\m[mje bf[m> f[f kfhf lbp]`jeg {`s;`fh9sc. Yfh06s0f=s Cfchs7`f b7fvpffhf ffv0fp Yfh\m[mje lwjbn Yfh0ff hf[m U`sylf lbufhw fps. U`sylf l]`fys lf[ms7fp fps> Yfh0ff fhb flevgtb bpsvfbffbh ]`f bi`fys eb f[`i`b0fhf hso,bn> f8s bfkfhqjbn bhccfys b[[sp b. jopua. `gaqvavebuli narjxeu~ <. |mjgef. “B[f]`[fp Yfh\m[mje” sasriyvas dabadebasTan dakavSirebuli gadmocemebis erT versiaSi, sadac saTaneigvaSas gunda cvlis,erCxeus nasroli isriT (spermiT) momavali gmiri qvaSi isaxeba. roca gaRma napirze mdgari gakvirvebuli gunda gasZaxebs: `es ra saswauli mouSvi Cemzeo~, mwyemsi pasuxobs: `wadi ainar-mWedelTan, is amokveTs Canasaxs qvidan, ubeSi Caisvi, gamogadgebao~. eposis zogierTi variantiT, narjxeu sasriyvasTan megobrobs. is axlavs airgebis asulis SesarTavad wasul gmirs,eswreba maT qorwils, sadac pirvelad naxavs narTebis das _ gundas da Seuyvardeba. rogorc Cans, arc mzeTunaxavi gunda rCeba narjxeus mimarT gulgrili, Tumca ukve daniSnulia xvaJarfisis mier. narTqiTSi (narTebis sofelSi) sasriyvas aryofnis Jams narjxeu midis narTebTan gundas wasayvanad. radgan gunda ukve daniSnulia da narTebs Zala ar SeswevT winaRudgnen goliaTs, gadawyveten e. qavSbaia. ` gaqvavebuli narjxeu da gunda~ T.^fdi,fbf. “B[f]`[fp Yfh\m[mjeb>U`syltb” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 103 mis mowamvlas: RvinoSi Cayrian wvrilad danawilebuli wiTeli gvelis naWrebs. magram moZalade pirveli ar dalevs. roca narTma siTma (sxva variantiT saTaneigvaSam) dalia erTi tolCa Rvino da waiqca, mxolod Semdeg daewafa narjxeu sasmels, Tavisi foladis ulvaSebiT gawura Rvino da uvneblad darCenilma gunda gaitaca. uZlurma narTebma umal xvaJarfiss uxmes, magram es ukanaskneli orTabrZolaSi sasikvdilod daiWra. gaigo Tu ara momakvdavi xvaJarfisis xma, saTanei-gvaSam (sxva variantiT xvaJarfisis dedam) narjxeu dawyevla da cxenTan da gundasTan erTad qvad aqcia. rogorc ki dis gatacebis Sesaxeb Seityo, saswrafod moaSura sasriyvam da narjxeus xmali gaqvavebis momentSi Caartya. nanTvaraSi dResac dganan saukunod gaqvavebuli narjxeu da gunda. narjxeu iSviaTad gaigivebulia narTebis meistoriesTan _ naSbaTayvasTan. afxazTa rwmeniT, foladis ulvaSebiani menaxire _ narjxeu rZis vedroTi xelSi gamosaxulia mTvaris zedapirze. narjxeu afxazur gadmocemaTa originaluri gmiria, romlis paraleli kavkasiis xalxTa arcerT versiaSi ar gvxvdeba. fvf0 fw`f. F[f fvqfhchf pu`s b0fp hf9[mf b;`efv f8s. Yfh0 Cb0 (lf-f dfhbfynr fkf Cf0fytb U`fimf) f8s refgtbr ffpyf fyb;` lrf]fbn> yfc feg Yfh\m[mje f8s f;`hf lfyfkfuf eb b\shn`b 9fqf6`f hskf f8s bhfotbn> frums pvs[msp U`sylf lsvqfbhcbn. Frums pksvifp Yfh0ff {`s;`sh9sc b6`=sh0bn> f[f eb fb=fuskfhf ,ff9cs f7ys lsh[`bn b9cs f[efuf 0fyjeg> Cf0fytb U`fimf eb b,;ms (lf-f dfhbynr fkf {`s;`sh9sc bfy) kf]fbn> Yfh\m[mje lski`bbn> f-s lpf6`n`fp U`sylf lbvfys l[`f]`[f lffy[tbn. Bf]`imf lpsvqflshcsp fybf]fq`7mf Cfchs7`f fvqfhc8s lbim0fkbn> eb lfy[`f]`[jp ffv0fps f7fvfkf bchf lf[motbn. Yfy0efhf f7ys bf[mfums buskjeg i`sis6`cf6`f hf9[mf b[f]`[fp> Yfh\m[mjeb U`syltb. Yfh\m[mje pys psykf Yfh0ff h0jehs[yqf8s Yfim,f0f7`f lbpffhujeg. F9ceff bp[`fhqjp fkf> f\sh 9fqf pvfp f[mxf8s> Yfh\m[mje fysuf ffpyf f[i bvf[efh b[`imys fvpf lfyeg. Yfh\m[mje f9ceff h]`fv0f f7ys efvfi`f be,fif ash[fqjeg> eb tumsh0 Rfdrfpn`b fdthcbf6`f h7ys ef]f \mfhums le9skjv. a-nafanaga _ mosavlis mfarveli RvTaeba, RvTaeba aiTaris erT-erTi wili, romelsac aiTarisadmi miZRvnil sagazafxulo wes-CveulebebSi (`aiTarnihva~) rigiT meeqvse locva ganekuTvneboda (didmarxvis pirvel orSabaTs). mis saxelze cxveba qvasanayisa da Camuris formis kveri, romelsac ojaxis ufrosi xelSi iRebs da loculobs: `o,anfa-naga,didi RmerTis dido wilo, gviwyalobe Seni gulisa da Tvalis siTbo, iseTi simindi mogveci, gaWirvebiT viwvdideT da waldiT vWrideT!~ Semdeg fetvis Txevad coms xan zRvis, xanac mTis mxares Rvris da uxmobs saqonels ZaxiliT: `uoocv, uoocv!~ termini `anafanaga~ specialur literaturaSi sxvadasxvagvarad aris axsnili. n. janaSias azriT, es kompoziti miRebulia ori afxazuri sityvis _ `a-faras~ (grexa, dabrkolebis gadalaxva) da `a-nagaras~ (mitana, miyvana) SeerTebiT FYF(FYFUF _ f-f8hf bf[skf9ief f9ffbv,fh> f9ffbv,fh Fb0fh b[`0f6`f hefo`s> eb Fb0fh bprsp ff9syn`b fqfcv8f9ufhf („Fb0fhys]`f“) f7ys bps9[mjp fys]`fhf6`f fa,fn`b bfhf bprsy (fxufhf le frn`b fi`f[ms). Eb b[mofkf bhojy f]f7mf 9ihf pvfp fr`fr`fh> eb f0ffw`fhf htb]f,s byfgs bfhrys lys]`jby> „jj> fyf9fyfuf> fyw`f le b[`0f le> eu`s fk9[tb> e,kf6`f hs9[fhtb ]f0> e,fc tb9i b7je f\m6`fhtb ] f0 ]f[msy]fkfys b=f][j> fbu`si` fkf b[f] q`j“> yfc fisho bfk[e f;`f 7mfnf pys fvisy fufy f[m> yyfc fim[f fufy f[m brtb0`jy> b,;ms f]fbefy ,;ms tb9i bhujy> „ejjw`“> „ejjw`“. Fnthvby> „fyf9fyfuf“ bzslje fkbnthfnef=s tbetb9isv fbkrffhf6`f ffh9ieg. Y> |mfy-fimbf bu`ffyfufhfkf> eb frfvgjpbn 8,f f9cef f;`f6`f hskf bimf6`uskjeg> 104 afxazuri miTebi da ritualebi da `garRveviT, jajguriT waRebas~ niSnavs. l. akaba termin `anafanagas~ sam nawilad Slis (an _ deda, a¶-fa _ bze, puris Cala, a¶-nagara _ motana) da Sifravs rogorc `deda fetvis momtani~. SesaZloa ufro marTebuli iyos RvTaebis saxelis pirveli nawilis _ `anafas~ dakavSireba `xelis~ aRmniSvnel afxazur sityvasTan `a-nap¥~, xolo meore nawilis _ `a-nagarasTan~. amdenad termin `anafanagas~ mniSvneloba unda iyos `xeliT moweuli~, rac qarTuli `xel-xvavis~ semantikis matarebeli Cans, miTumetes, rom anafanaga, RvTaebis saxelis garda, afxazur enaSi marcvlovanTa uxv mosavalsac aRniSnavs. a-nafra _ kuWis daavadebaTa mfarveli RvTaebrivi Zala. daavadebis SemTxvevaSi vazis lerwisgan gvergvs gaakeTebdnen da xurda fulTan da maneTianTan erTad avadmyofs Tavze samjer Semoavlebdnen niSnad imisa, rom xurda fuliT ayubars _ yvibars SeiZendnen, maneTianiT ki samsxverplo batkans. gvergvsa da monetebs maranSi damalavdnen, maneTians avadmyofis sasTumalqveS amodebdnen. rogorc ki momjobindeboda daavadebuli, anafras pativsacemad dakluli da moxarSuli batkani da samsxverplo kverebi (akvakvarebi) mihqondaT maranSi,sadac Sepirebul yvibars miwaSi debdnen (yovel Semodgomaze sazedaSe RviniT avsebdnen). maranSi misulebi anafras avadmyofis gankurnebasa da momavalSi kuWis tkivilisagan dacvas SesTxovdnen. pirveli aseTi msxverplSewirvis Semdeg, maranSi Caflul ayubarTan Sobis marxvamde mxolod akvakvarebiT loculobdnen. n. janaSias cnobiT, visac ar undoda mudmiv valSi yofiliyo anafrasTan, mis saxelze pirvel msxverplSewirvas tyeSi marTavda da iqve mdgari maRali xis kenweroze firfitas hkidebda,riTac misTvis msaxureba sabolood mTavrdeboda. revmatul daavadebaTa (aseve fexis sxva saxis tkivilis) mfarveli sulis _ nafurnaxas saxelze locva anu nafra megrelebmac icodnen. termin `nafurnaxas~ aSkarad afxazuri elferi dakravs da, rogorc etyoba, misi afxazuri Sesatyvisia `nafra-nˆxa~ anu nafras salocavi (xati) da araa gamoricxuli ukavSirdebodes „f9fh“ tb „fyfufh“ tb hskf> „bh[s\[`s\ef> bhw-wfref fyfufhf“ ffyfujbn. K. Frf,f fnthvby „fyf9fyfuf“ [`s7`ifr hskf bijbn> (fy> f9f> fxffkf> fyfufhf) bfumffyfujbn ]`f b9[mfojbn „fy fxffkf yfpuj“. B7fkfh 7fkjbn fhb f9ffbv,fh b[mso frn`b f[`0f> „fyf9f“ f9csi`fkf fyfgs> f8,fn`b f[`0f> fyfufhf ffyfujpfh fre[fhums> e,hb f7ysn` fnthvby „fyf9fyfuf“ bffyfujbn „yfgskf byfuje“> eb 6sh0i`fkf „fyfgs> hfw`fkf“ fctvfynbrhf v8f9spuj feg> bp,fypfh> fyf9fyuf f9ffbv,fh b[mo flfums> f9cef ,spi`f f7ys fhsw ffks[ hfw`f ffyfujbn. FYF(HF _ fvu`f[mff bf[skf9ief f9fbv,fhn`b fvx. Fxsvfpfhf f[mhf ffy fof[ef vfq`f bfk[ys fu`shumsy 7fhqjy> f9fhf=shgs vff0r bwjp bflrskfys fxsvfpf8 b[s [svn` bfrlsh[ijy> eb bffyfujp f9fhf=shgs fkf f7`s,fh -7m,fh lffh[jy> vff0r fkf f9cf0fn`c fcsc ffh[jy> f9fh=shgs f8wfh0f f7ys bhq`f[jy> vff0r bwjp f9fhf fxsvfpf8 b[xs bfqfhqjy> fxsvfpf8s vfzr lfytb/[fkfum> Fyf9hf bgfne fps bimys bh;`sp fcscb> f=f0f[msn`b fr`fr`fhb bhsvfys bwjy f8wfh0f f7ys> ef7f h=f0f[ms flumsk f7ys b6`shqjy (tccs 0fufkfy f]f9imf f8s =fw fkf blsh0`jy). F8wfh0f f[m bytbp fxsvfpf8s bvu`f b[mhf fkshufhtb> bf9[mf7f f[mff f7ysn` lb[mxfhw fps b]`jy. F8wfh0f f7ys bqfp f]f9imf f7ys ^mshcfn`b fxufhfyof> fr`fr`fh vfwfhfkf frey biys]`jp. Y.|mfyfimbf blshhfkf> Fyf9hf befk tcyfum p6`sph p0f[`svp> eb b[mofkf hf9[mfn`b f9cf0fn` f,yf f7ys lwfys bimefy> bfhf efw`7mf fqkf ]hfrs f6`w` f7ys f/`sw`vf7m rytb]fefy> eb fkf eb bvfqehf [shu`ify. F9ifrhf fxsvfpfhf (bfhf e,fc fimfgs f,8f xsvfpfhf6`f ptums) bf[skf9iefp f9cf]f> Yf9ehyf]f b[mofkf bys]`jy> vfvpfhums Yf9hf fushw`fums bhlshefy. Fnthvby „Yf9ehyf[f“ [sv9flf f9cef fimf0f fvjeg biff,j fkf> eb bf6`yfujbn f9cef „Yf9hf -ys[f“ vfvpfhums Yf9hf bys[f> eb bfl]`fkfpfh fkijbn F9cys b7je Yf9hf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB afxazeTSi nafras saxelwodebiT cnobil mTaze romeliRac qristianuli wmindanis saxelobis odesRac arsebul salocavs (nafras mTaze mecnierTa mier mikvleulia sakulto nagebobis naSTebi). rogorc Cans, TviT termini da misiT aRniSnuli rituali samegreloSi Semotanilia afxazeTis am regionidan samegreloSi CamosaxlebulTa mier. Tumca aris meore azric: v. abaevi SesaZleblad Tvlis megruli `nafra~ daukavSiros osuri sagvareulo RvTaebisa da dResaswaulis saxelwodebas `Наф~. naSbaTayva _ narTuli eposis afxazuri versiis personaJi, romelic laSqrobebSi narTebis winamZRolis, zogi variantiT narTebis ufrosi Zmis _ siTis brZanebiT Zmebs warsul dReebze, maT sagmiro saqmeebze mouTxrobs. rogorc Cans, igi narTebis meistoriea da kargi moambec. naSbaTayvas naambobi narTebs xan amxiarulebs, xanac fiqrebs auSlis. TxrobiT daRlil naSbaTayvas aTlagiyva Secvlis, am ukanasknels sxva vinme da ase SeumCnevlad gadis dro laSqrobebis Jams. 105 f[msoys f;`sn`fy b7fp fys]`fh0f (Yf9hf fim[f f7ys f0qff8w`f hskf b9iffy fys]`fh0fn`b f0s9 fim0hf6`f). Biff,j tb9i> f[msob> eb fyfuofhfn`b fqfcb ushn`skf7f bffujeg F9cysn`b> fhb fhtubjy f7ysn` ushn`kf7f fy[fhf bbfcsp feff hskf. B7jeg lf-f u`ffyfufhfr> D. F,ftd b9[mfojbn b7fkfh 7fkjy fushefn`b „Yf9hf“ bfl]`fkfp0ums fef9cn`b f;`kfn`b f9ffbv,fhb> eb fviys]`f f[mob „Yfa“. YFIM<F)F&~F _ Yfh0ff htgjc f9cef fdfhbfyn f[f=cf[mf> eb Yfh0ff htb,simhf6`f h7ys f9spfhf v8f9bujy> tumb fdthcbfkf Yfh0ff hfimtb]f,s> Cb0 blqfhfkf ftimw`f eb b[`sbufp fis6`c6`f>bv8f9bufpfash[fqfhfhptb0tb]`jy. Biff,j fkf eb Yfh0ff h0jehs[yqf8sb> f;`f]`f8b bjeg. Yfim,f0f7`f b]`fv0f6`f Yfh0ff pys fhu`sh/mjy> pys[ f[`swhf bfkfyfqjy. F;`f]`fhfkf bff9cfp Yfi,f0f7`f> F0kfu`s7`f lb9cf[etbn> eb bvi6`f fo`s bv,fref bv8f9scetbn fb,simhf6`f hffv0f ffy. _ narTul gadmocemaTa personaJi,romelic zogjer narT qeTuanTan (ix. `qeTuani~) aris gaigivebuli; zogi gadmocemiT, saTanei-gvaSas `rCeuli~ da sasriyvas biologiuri mamaa (genitor). YBPB> YEPB _ Yfh0ff h]`fv0fkfn`b f[f=cf[mf> eb pys psykf Yfh0 ^t0efy (bu`. „^t0efy“) lbf7hfn`eg> lf-f \mfhf[> Cf0fytb U`fimf „bfksk[sp“> Cfchs7`f bf, u`frmf (genitor). a-nixafavi _ kultmsaxuri, romelic msxverplSewirvis, locvisa da xatze gadacemis, daficebisa da modave mxareTa Serigebis rituals xelmZRvanelobda. anixafavis funqcias Seadgenda agreTve mkvdris, gansakuTrebiT mexnakravi micvalebulis gapatiosnebasTan da mis damarxvasTan dakavSirebuli wesebis aRsruleba (Sdr. Jan lukas cnoba: `afxazebs hyavT specialuri kultmsaxurebi, romlebsac sxva movaleoba, garda mkvdrebis damarxvisa da micvalebulTa sulebze zrunvisa, ara aqvT~; Sdr. iranuli `nasasalari~, qarTuli `narevi~ da `sulis xuci~). anixafavebi airCeodnen erTi wlis vadiT da am xnis ganmavlobaSi ganagebdnen xatis qonebas. anixas saxsrebis xarjva xatisave saWiroebisaTvis xdeboda (ix. `leiaarnixa~). anixafavad iwodeboda mWedelic, radgan igi mWedlobis RvTaeba FYS{F(FF* _ eb f9cf0fn`> fys]`fhtb> fys[f fb0fufhtb> f6`htb> tb=s[`j fufy6`f htbyhffkfhtb fqfc v8f9bujbn. Fys[f9ff8 becyfuofhf6`f bfhf e,fc bhefrsy b9csp bh-tbhf> tb]fhfofr flsl pff[fys b9csp> eb b9cs;hf fqfc6`f ptums yfbuojy (=sh. :fy Kerf blshhf0f> „f9ceff lhsvjeg zslfkf fqfc v8f9uf8> eh0 b9csp feff fysi` hf0fhtb> b9csp b9cs fgfne6`qfhtb> flf ef] f frums 7fbqjvpn“; =sh. Bhfyn`b „Yfcfckfh“> f6`sh0efn`b >Yfhtdb“). Fys[f9ff8 lfksh[efy is6`csr]f eb ffv0f yq`ffyof fys[f lf[skf9iefy (bu`.“Ktffhys[f“). Fys[f9ff8]`f bhsim0fy f;mbw`fums> bp,fypfh eb f;mbhf f9ffbv,fh Imfimb feffb hs,;mfhf f,;mfw`f;`f8s ]`f ls9[mfofy> f;mbhf fys]`fh0f=s (bu`. „F;mbfys[f“) nizi, nuzi 106 afxazuri miTebi da ritualebi afxazeTis anixafavTa sabWos Tavmjdomare, didrifSnixas anixafavi z. CiCba F9cys fys[f9ff8w`f htbpfhf f[fyn`f8s> Lslhs9im fys[f9ff8 P.Xbx,f fys]`fhf fysv8f9buj. SaSvsa da adamianTa Soris Suamavlad iTvleboda da samWedlo-samlocveloSi (ix. `a-Jiranixa~) gamarTul ritualebs Tavkacobda. kultmsaxuri Tavisi saqmianobisaTvis gasamrjelos fuliTa da naturiT iRebda. gansakuTrebiT sarfiani iyo bzifis afxazeTSi ganTqmuli, yvelaze didi salocavis didrifSnixas anixafavoba. Tu sxva salocavebis anixafavs Tavad xalxi irCevda, didrifSnixas kultmsaxuris daniSvnaSi TviT afxazeTis mTavari ereoda. marTalia, didrifSnixas anixafavebi ukanasknel periodSi sof. aWandaraSi mcxovrebi CiCbebi iyvnen, magram, gadmocemis Tanaxmad, maTze adre am funqcias sawbas gvari asrulebda. sawbaTa anixafavobis dros viRac mezRvaurs xati gautacia da biWvinTaSi gadautania, ris gamo Zmebi sawbebi dausjiaT da maT nacvlad afxazeTis mTavars aCbebi dauniSnavT. kultmsaxuris funqciis Sesrulebis gamo aCbebs Soris uTanxmoeba warmoqmnila da saqme sisxlisRvramdec ki misula. afxazeTis mTavars isini gaunTavisuflebia da didrifSnixas anixafavoba CiCbebisTvis gadaucia. bv8f9scefp fqfc f9syuskfhf fpbefy. Fqfc v8f9uf8s becfyfuofhfps f9fhf vf fimfhfkf bujy. Lffhfof ffufhf ,pbf bvfy <ps9> f[msole pvfp fys[f „Lslhs9imys[f“ fys[f9ff8. Tumsh0 fys]`fh0f6`f h7ys fys[f9ff8 feff h[fkf lfksh[jp0ums> Lslhs9imys[f fys[f9ff8 bfk[hf=s F9cysn`b f]`sy06fh f;`f bvfy. Fqs[`n`fyn`b ffv0fps Lslhs9imys[f> fys[f9ff8w`f Fzfylfhf by[j Xsxff hs;`kf lfn`sy f[f f]`fv0f6`f h7ysn`> eh0 hfqrmsc pff fys[f9f8hf Cfq,ff hs;`kf bflsy. Cfq,ff fys[f9ff8hf fyhslfp ffv0fps fvisyef8sr fys[f b/msxys> Gbweylf7f bbfbutbn> eb fvifkf ftimw`f Cfq,ff f[mlsh[`bn> eh0 hwsy[`hfc F9cysn`b f]`sy06fh Fxff bhslbqtbn> fhb fqfc fv8f9ufhf fvifkf Fxff hs;`kf f7ys fu`yfvufhf 7fkbn> fec fimfrf0`fhf f7ysyof bytbn> eb fvifkf F9cys f]`sy06fh eb fhb fec fyfuofhf hsvb[bn Xsxff bhslbqtbn> e,hb byfhrys fhb f;`kf bfn`eg fys[f9ff8hf. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB a-nihvarTa _ wminda adgili, romelic xatis, salocavis sabrZanisad iTvleba. aseT adgilebad afxazebi moiazreben mTas (ix. `didrifSnixa~, `fsxunixa~), koroms (ix. `leiaarnixa~), mdinarispirs, cixesimagreebs an maT nangrevebs (ix. `a-baanixa~, `jahaSqÁarnixa~), saflavebs (ix. `inal-kuba~), samWedlos (ix. `aJiranixa~), qristianul taZrebs, gansakuTrebiT eklesiis mimdebare teritorias, sadac didi xeebi xaroben (ix. `anan lZaanixa~) da sxva. zustad aseTive suraTs iZleva Crdilo-dasavleT kavkasiaSi mcxovrebi xalxebis eTnografiuli sinamdvile (ix. `fsxunixa~). sakulto adgilebis formirebis TvalsazrisiT afxazur realobas erTi mniSvnelovani movlena axasiaTebs. dRevandeli afxazebis Crdilo-dasavleT kavkasiidan Camosaxlebul winaprebs, romlebsac afxazuri eTnosis CamoyalibebaSi lomis wili udevT, marTalia, CamoyvaT iqauri miTosuri azrovneba, magram axal samSobloSi isini sakuTar `religiur sivrceebs~ ki ar qmnian, aramed adgilobriv mkvidrTagan iTviseben `mza~ sakralur sivrces, romelic qristianul sakulto adgilebs ukavSirdeba. es, upirveles yovlisa, qarTuli saxelmwifo (qristianuli) kultebisadmi maTi gauTviTcnobierebeli gansakuTrebuli SiSiT aixsneba. ase mag., fsxus, didrifSis an laSkendaris mTebi maTTvis wminda mTebi xdeba imitom, rom iq qristian wmindanTa 107 FYS}~FH)F _ b9imje f0s9> fys[f tb9i fys]`fh0f v8f9ufhf 0s9 ]`f b9[mfojeg. F,fc b7fp 0s9ys F9cys bh9[mfojy fim[f (bu`. „Lslhs9imys[f“> „(c]`ys[f“)> f,yf (bu`. „Ktbffhys[f“)> fos[`6`> f,ffiif6`f vf eb fh,fhf6`f (bu`. „F,ffys[f“> „| m f ] f i m 6 y s [ f )> f6mfifyf6`f (bu`. „Byfk re,f“)> f;mbh0f (bu`. „F;mhfys[f“)> f6mshcbfyn`b fys[f6`f> zslfkf fys[f fpffbu`hf>freifvsreif> f0s9> fqkf le6`f f[muskje (bu`. „Fyfy koffys[f“) e,fc tumsh0. F,fc tb9i b7je fcf[mf ff,jbn fvfhfuskfhf> fkflfn`b Rfdrfp f7ys by[j fvbkf0 htnyjuhfan`b fkf,=f,fhf f=ums (bu`. „(c]`ys[f“). F,fc v8f9ufhfn`b f09s6`f hfk[hf f[is8psim0hfkf F9cef fkf,=f,fhf [flfhfr fy9iskjbn. Bf[mfn`b f9cb. jopua. `gza anixasaken~ eff> fvhfusk<. |mjgef. “fv8f fys[f[m” fhf -fkflfn`b Rfdrfp f7ysn` F9cys7`f y[fhf bks,ffp hf,im0hf> f9cef ftnyjc fimf6`sh/`/`fhf=s lffhfof blee hecv8f9ufhf fy9ietbn> bbfijeg eh0 effvn` fhf[m h[fn`s fvan`b f[is8psim0hf6`f ffhubn f[f f=sw hs9cflumsk f7ys eh0 h[fn`s „flby[fqfhfn`b f6`s9iskfhf6`f“ imf6`lvsh/`/`tbn> eh0 f0s9syn`b fimfu`s0eff h7ysn` bhujbn „bvfptbe“ fcfrhfkn`b f6`9ishf> eb f6`shcbfyn`b frekmnn`b f0s96`f bhsl]`fkjeg. Eb ptum hf9[mf> ^sh0n`skf f]`sy06fhhf (f6mshcbfyn`b) frekmn6`f hf[m bhptbksvrffefp bzslfp fi`fhf ffysh9ietbn. Bf]]`jpfh> (c]`s> Lslhs9im> Kfimrmsylfhn`b fim[f6`f lfhf hps bim[f9imf[jy bp,fypfh ef7f f6mshcbfy 108 afxazuri miTebi da ritualebi saxelobis taZrebia dafuZnebuli. Camosaxlebulebs aqvT am kultebis SiSi, magram ar esmiT da mogvianebiTac, ukve mkvidrad damjdarni axal samosaxloSi, bolomde ver iazreben ra qristianobis arss, mTaze asvlas da eklesiaSi locvas ekrZalvian da kavkasieli moZmeebis darad mxolod mTis ZirSi loculoben. sainteresoa aseve is faqti, rom XX saukunis dasawyisSic ki afxazebi biWvinTis RvTismSoblis taZris ezoSi mdgar xeebSoris loculobdnen da ara sakuTvriv taZarSi (ix. `anan lZaanixa~). msgavsi magaliTebis motana mravlad SeiZleba. 9imf6`f hs[msofkf fys[f6`f uskfy. Fhf[m y[fhf bbfcsp> f,fh0 f[mso6`f hf[m fi`fhf hsvfy f[f bhptbkrffefvpn> yfc frsh fyqums> f=sw fy[fh0f6`f h7ys psim0f6`f imf6`psh/`/`fp> fqs[efyof bhptbksvrffbn f6mshcbfyhf> Fim[f b6`kfys fys[f6`f h7ys fys]`fhf hspshujy f[f Rfdrfpn`b hfimw`f hu`s bq[`jy e,hb f7ysn` eh0 fim[f fimfgs f7ys bys]`jy. B\mfeimfif afrneg 2%n`b fi`sis6`cf fkfufv0fps> f9ceff Gbweylfn`b fyw`flps[ifp fys[f fu`fh9 f7ys buskfp fqkf le6`f hs,;mfhf bys]`jy> fys[f f8yeq7f b8yfkjvpn (bu`. „Fyfy Koffys[f“). Fc tb9i b7je f=sh9ihf6`f lffhfof bhfw`fys hffh9ihf 7fkjbn. a-nSani _ micvalebulis tanisamosi (a-fsˆma),iaraRi da sxva samkauli,romelTac dakrZalvisTanave taxtze gafenen. anSani ormoci dRis ganmavlobaSi asea dafenili da mis win tirian micvalebuls is axloblebi, romlebmac mizezTa gamo ver moaxerxes gasvenebaSi mosvla. Semdeg niSans aiReben; micvalebulTa moxseniebis dReebSi kvlav gamoaqvT. niSnis gafenis wesi mravali xalxis (maT Soris qarTvelebis) eTnografiidan cnobili movlenaa. igi efuZneba uZveles koncefcias, romlis Tanaxmad adamianis tanisamosi da sxva samkauli misi sulis matarebelia. FYIMFY _ f9csvf0`f> f9cs bi`shqj fvf0`f> fvf0`f[`> tumsh0 ptums> lfy9ckfum byfhrys fhsvo b6`shqjp. Fyimfy 4% vis hs8yeq7f b6`qfy> f9cs lfyr=fp ef[m fytbhf bf6`svi`fref yfc bytbefp ptums bfln`fkfys bw`sefy. Yfc fyimfy s6`sh[efy> f9cw`f hu`fkfhi`fhf fvi6`f hps tb0f w`shshujy. Fyimfy f6`qfhf fqfc fvbkf0 hfw`f bhsvjeg (f6sh0w`fums) ftnyjuhfabf f7ysn` blshe 0fuskfpffimjeg. Eb imfu`s0c bfvjeg b;`sn`oje frjywtgwbf> eb bfpu`fyf0jbn fef8s bi`qfn`s fevf> b[fn`s vf0`f[evf eb b9cs v8f9yfujbn. a-ncva _ umaRlesi RvTaeba afxazur miTologiaSi, bunebisa da adamianTa, yovelgvar cocxal arsebaTa gamCeni da mbrZanebeli. misi epiTetebia aSacva _ `gamCeni~, ahdu _ `uzenaesi~; imyofeba zecaSi (aqedanaa misi kidev erTi epiTeti xixiqou _ `zecasmyofi~). zogi variantiT, igi axalgazrda lamazi mamkacia, zogiTac _ WaRara moxuci; acvia tyavis samosi, aqvs oqros terfi da xelSi uWiravs kverTxi, romliTac elvas aCens. xSirad ancva da Weqa-quxilis RvTaeba (ix. `a-fi~) gaigivebulia. ancvas saxelze savaldebulo locva _ ancvahva da msxverplSewirva, e.w. `aiTarnihvaSi~ (RvTaeba aiTarisadmi miZRvnil wes-CveulebaTa rigi) icodnen; swiravdnen konusis formis sam kvers (axuaJvs) da ojaxis keTildReobasa da mfarvelobas SesTxovdnen. ancvas eZRvneboda specialuri simRera,e.w. `ancvaraSva~,romelsac afxazebi gansakuTrebul SemTxvevebSi (mag., mexis FYW~F _ [s[m b7je f9ffbv,fh [flf> f9cef fvbajkjubf f7ys> f9cf,fhtb> feffb> ps9cs 0je ptums pifpb> flqf hsp0jb. Eb b[mso6`f hjeg> ]fpifp> f]le> [s[m b7je. \mfhf eb b=je f[fqf 9iof bjeg> lf-f \mfhf> p[s ikf[mje f,hsu> fyw`f bi`eg fw`fks[> f[mn`s imfg6`f bvjeg> byfgs bfreg fcrmsgnsh> eb fkf fvfw`sc ffbujbn. Kfccs fyw`tb> flslvfw`sc f9ffbv,fhb (bu`. „F9b“) bfo`sreg. Fyw`f b[mofkf b[`sv9flje ys]`fhjeg> fyw`f] tb> fimn`fimhtb> „F0fhys]`f“ ps[moe ffy (f9ffbv,fh Fb0fh bpre fqfcv8f9ufhf6`f) bhlshefy bf0`fhimje tbps[`[`je f[`f;`6`f [9f> f0ffw`f fk9[tb> f[`skf9ihf hs0fhtb bf]`jy. Fyw`f bprys bzslje fi`f f9qfy> „Fyw`fhfi`f“> eb f9ceff bzslje F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB dacemis Jams) mRerodnen. termin `ancvas~ damajerebeli etimologia ar arsebobs. s. janaSias ganmartebiT, uzenaesi RvTaebis afxazuri saxelwodeba, iseve rogorc misi epiTeti `aSacva~ mravlobiT ricxvSi (cva) dgas. rac Seexeba terminis pirvel nawils (`an~), aris cda igi afxazur enaSi dedis aRmniSvnel sityvas daukavSiron. problemis saboloo gadaWrisaTvis aucilebelia termin `ancvasa~ da ubixurSi RmerTis aRmniSvneli cnebis `ncvas~ urTierTmimarTebis sakiTxis garkveva. erTi ram cxadia, termini `ancva~//`ncva~ warmoqmnilia dRevandel afxazTa winaprebisa da ubixebis eTnoenobrivi erTobis periodSi. 109 f0fuskfpffimf6`f hffy (bf]`. flsl fchf ffy) bh]`jy. Fnthvby „fyw`f“ bfp[`fqfn`e ftnbvjkjubfn`sv> C.|mfyfimbf tbkshufkfhfkf> fvx le pvje f9ffbv,fh b[mso f9csi`fkf> eb btgbntn tb9i „fifw`f“ fhfw`fhfn`b f[s9[mfofhf= (w`f) buskjeg. Fnthvby frepfh frn`b f[`0f „fy“ f;`f fyq`fv0f fimf6`shuskfhfps [sv9flf bf0f[eg „fyw`f“ fe,kffums bhsvfy „yw`f“> fhb fnthvby f9ceffb> fe,kffb bhptb9iys bimf6`shuskje f;`jeg. 110 afxazuri miTebi da ritualebi o J a-okumi FJR~SV _ f9cs brekmn bfl]`fkje _ micvalebulis kultTan dakavSirebuli simbolo; warmoadgens erT flshuf> vtnhfr b7je tbv=fh9je fvf[`0f> eb metramde sigrZis xis gantotvil karkass, f6mffl 9in`shfw`fktb> bhccfys b97je fw`f romelic feradi furclebips[mime f,f fr`fv7mf6`ftb hskf Ta da wvrilad gasanTluli b8sxjeg> fv=s bfk[e b0sh==je patruqebiT aris Semkuli da cvilisgan an xisgan damzadefqsc6`f hskf bh9iojeg. Eb buli frinvelebis gamosaxflfums fjrev f7ys bryf]feg ulebiT aris damSvenebuli. frfyat06`f> fi`sh [r6`f> f] garda amisa, aokumze kanfetebi, fv0f [sz6`f. F,fc b8sxje sxvadasxva xili da wvrilmani fjrev f9cs lf[mu=je> f0ffw`fhf saCuqrebi (cxvirsaxoci, qisa da sxv.) hkidia. ase morTuli aohsef u`frmf> vf bhpffbu`je bytkumi micvalebulis ojaxSi nabujy b9csp bfyimfy p6`e fbi`f Tesavs an axlobels moaqvs da b6`bqjy. gardacvlilis niSanTan (ix. `aFnthvby „fjrev“ f9cef nSani~) mdgar magidaze debs. termini `a-okumis~ afxazuri ,spi`fkf bf6`yfuj f;`f s7fv> eniT axsna ver xerxdeba. b7fkfh 7fkjbn> eb bfl]`fkfpfh SesaZloa, igi kavSirSi fueylhern`b> fhas ffpiyos gundrukis, sakmevelis sh9ij fushefn`b fajhvf> aRmniSvnel megrul formasTan _ `okumafu~ (am ukanasknelis „jrevf9e“ (f,hb byfptb9iys paralelurad gamoiyeneba h[s bflsh[`jbn f;`f „cfrvtsityva `sakmeli~, saidanac kb“> effyn` bffetbn f9cefn`b modis afxazuri `a-sakuma¶l~ _ sakmeveli). „fcfr`svsk> cfrvtdtkb> fhas“). a-okumi Fjr`sv F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 111 p G pertaba _ aRdgomis meore dRe. am dRes afxazebma Zveli da axali micvalebulebisaTvis saerTo sakurTxis dadgma icodnen; micvalebulebs SesTxovdnen: `iyaviT Cveni mfarvelebi yvelaferSi, nu mogvaklebT Tqvens wyalobasa da siTbos, gaamravleT Cveni saqoneli, Cveni gvari, raTa Rirseulad gemsaxuroT Tqven!~ es iyo da es, sxvas arafers akeTebdnen. termini `pertaba~ petre-pavlobis dResaswaulis aRmniSvneli megruli sityvis _ `pertoba~-s afxazuri formaa. GTHNF<F _ yfy]`f flsh8f-ys. F,hb fvi fps f9ceff f;`sn`b> f=fn` b9cspb hps fbi`f lshuskjy> b9csp bhs]`jy> „i`fhf ]fhf ptums hps i`f][`skf9i> i`sk9[tb> i`s9[fhtb> ]fusi`vs;msy> bi`sh=bf ]fhf[`> ]f;`kf> ]fhf bii`s[`0je fkf i`svfq ]fekfhw“> f,hb frey> eb fkf bkujy. Fnthvby „gthnf,f“ Gtnht> Gfdtk hsviys]`f fpu`f0fhf bfpre fushef f;`jeg> „gthnj,f“ f9cef ajhvjeg. el. greko. `petre da pavle mociqulebi~ Tkm Uhtrj. “Gtnhtb> Gfdtkb fgjcnjkw`f~ 112 afxazuri miTebi da ritualebi J : Jakia _ narTul gadmocemaTa epizoduri :FRMF _ Yfh0ff h]`fv0f fws9q`f[s personaJi, warmoSobiT Crdilokavkasieli; f[f7cf[mf> [`skqim0hfkf fvhfuskfhfn`b ixsenieba, rogorc aTaliki, e.i. afxazis Rfdrfp f7ysn`beg> lfh,jeg F0fksrm ]`f> gamzrdeli. misma aRzrdilma, narTebis f9cef lpffofp. Eb bbffofp> Yfh0ff fys7aryofnis Jams, daniSna mzeTunaxavi gunda, fvp ffv0fps> lb]`tbn vhf9iof U`sylf> f[f magram nadirobidan mobrunebulma Zmebma fi`fhswfhfyn` b[`sy]`sp Yfh0ff ftimw`f igi sasiZod ar miiRes da daniSnuli eb vf]`sc lhslhsvrsktbn> b]`fys b7fp qaliSvili sxvas miaTxoves. JakÁas f0s9]`f lf-fo`s lbh0tbn 9]`scc. :frmf aRzrdilma mayrions gunda mostaca, Zmebs bbffofp f0fwffuf8w`f U`sylf lshw`b/msxbn> miuyvana da uTxra: `ai, narTebo, gyavdeT kfimw`f hf[m lytbufy bhtb]`tbn: `F]s> Yfh0ff Tqveni da, aw ukve visac gindaT miaTxoveT, li`svfp i`f]`imf> ef;`im0f bpsi`0f[`e lbi`0 9]`scc> cfhf cs[mso fgfne [-sv“. Cemi Rirseba ar Seilaxeba!~ a-Jahara _ fuZis angelozi, ojaxisa da misi gamravlebis mfarveli suli, romlis saxelze ramdenime SemTxvevaSi loculobdnen. qorwilidan ori kviris Semdeg afxazebSi cnobili iyo e.w. afnidunagaras anu axalrZlis did (ZiriTad) saxlSi Seyvanis wesi (manamde axaldaqorwinebulebi maTTvis gankuTvnil nagebobaSi _ `amharaSi~ cxovrobdnen). aRniSnuli ritualis Sesrulebamde patarZals ekrZaleboda ZiriTad sacxovrisSi Sesvla; saamdRisod ojaxi gamoawyobda mdidrul sufras da Tavs zemoT gadajvaredinebul xanjlebqveS saxlSi SehyavdaT; SesasvlelTan qals mamamTili an gvarSi ufrosi mamakaci Sexvdeboda Samfurze wamocmuli saqonlis gul-RviZliTa da Wiqa RviniT da aJaharas SesTxovda mieRo ojaxis axali wevri,daeloca da gaemravlebia igi. am inkorporaciuli xasiaTis ritualis Semdeg patarZali ojaxis sruluflebiani wevri xdeboda da SeeZlo misTvis sasurvel nebismier dros Sesuliyo mTavar sacxovrebelSi an, Tu amis saSualeba iyo, qmarTan erTad Ramec iq gaeTia. pirveli mSobiarobis Semdeg qali Tavisi mSoblebis ojaxSi midioda da iq loculobda aJaharas F:MF}FHF _ f[`i0ffhf f9ffbv,fh> f0ffw`tb> eb f=bfhtb bf[`skf9ief fyw`f[`s> eb b[mofkf bfrsvref f0fuskfpffimf6`f hffy bys]`jbn. Fxfhf ehf byfhrys 8svxs,;m hffvsim0f[m f9ceff h7sy bfkfhw`fy> f8syleyfufhf> (bimfu`s0e f8ys> ptums f[mf=sqsp f[m> effyof f0ffw`f =sw „fv]fhf“ f7ys b7jeg). F0fwf[`zs fys]`fhf v8f9shuffyof fv]fhf f8ysqhf fpby ksvfv. Fhb fvi fps f0ffw`f b,tbje fbi`f lsh[`8y> 87fvfr tb=fhuskfys lsqufys f8yle ls8yfhkjy> fi` f7ys eb lsk9skjy kf,[`f vf f0ffw`fhf bhtb]fe f[fqf> byfgs bfreg fq`s f]fbefy fu`sb fu`fq`tb bf[fqfysb> fq`wfr f8sb> f;mf]fhf lb]`jbn f0ffw`f f=sw fkf[`s lblbrskfhw> lbys]`fw> lbh=bfhw> fhb fqfc fv8f9ufhf ffvsim0f[m f0fwf f0ffw`f lsh[0fys l7fkjy> bfyffk0f[e fkifhf ksvfy bpfren` ffv0fpffkfum fhb f8ys f[m f8yfhfkf> [fqtb> 9]`scb lfhf bh0f[`[fh fhb f8ys fqfbfhf fpbyums hsvfy. Hf9[mfn`b f[iffhf lfysk[`skqkfum ffvsim0f[m f9]`sc kfhf k0ffw`f hf[m lwjy ef7f f;mf] F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB saxelze: msxverplad swiravdnen dakodil Txas da kverebs, e.w. akvakvarebs; ufrosi mamakaci mimarTavda aJaharas: `Cveni winaprebis msgavsad, gwiravT ra msxverpls, umorCilesad gTxovT, gadawyvito misi am ojaxidan gasvla da qmris ojaxSi damkvidreba, daloce da mianiWe Sviliereba~. uSvilobis an bavSvis sikvdilianobis SemTxvevaSi aJaharas saxelze kvlav mSoblebis ojaxSi loculobdnen. termini `aJahara~ n. janaSiam kompozitad miiCnia da misi pirveli elementi a-Jˆ savsebiT sworad daukavSira afxazurSi `xorcis~ (igulisxmeba sxeulis xorci da ara saWmeli) aRmniSvnel cnebas (pirveli safexuris naTesaobis anu `sisxliT naTesaobis~ gamosaxatavad abazur-afxazurSi gamoiyeneba swored xorcis aRmniSvneli sityvis Ziri). rac Seexeba terminis meore segments _ `ahara~, igi n. janaSiam `aiharadan~ (`meti~) momdinared CaTvala da `aJˆahara~ gaSifra rogorc `gvaris (xorcis) zrda~. aRniSnuli terminis aseT gaazrebaSi eWvi Seaqvs q. lomTaTiZes, romelic SesaZleblad Tvlis `aha~ elementis dakavSirebas `mTavris~ da `SeZenis~ fuZeebTan. 113 fhf b[mo fps lys]`jy> bhimefy> bh[`je f\mvf> blshvfptbefy fr`fr`fh> f[fqf tb]f,s f;mf]fhf bf[m b[`s bh[jy> „]f,im0hf htb9i> eimfgs ]rjbn> ]imfv[`siuskfys ]e]`jbn> beo,shw fhb f0ffw`fhf f7ysn` kfkqhf> k[fqf b0ffw`f h=s ksimf6`sh/`/`fhf> lys]`f> f[`skq hfw`f kf0`fimf“. F[iff fbvehtb> f[iff b9chtb ffyums kf,hff hs7ys ls8hfums[ f;mf]fhf bpys]`jy. Fnthvby „f;mf]fhf“ Y.|mfyfimbf brjvgjpbneg ]`f b9[mfojbn> eb frn`b f[`0f> f;m> bflbrsktbn f9csi`fkf „f;ms“ (fhf bfh,jeg fef8s b;ms> frefw frev) ffpsh9ief flshhf (bu`frmje fbefhf „f;mhfw`fhf“ ffpsh9ief f9ceffb -f,fpw`tb h[s bflsh[`jbn bbfifw`7mfys f;`f flfw f;ms). Fnthvby f8,fn`b f[`0f „f]fhf“ Y.|mfyfimbf „fb] fhf“ f7ysn` bffejbn ]`f b9[mfojbn> „f;mf] fhf“ tbkbhutbn „f;`kf (f;ms) f]hfrhf“. Fc tb9i b7je fbkshufhf fu`hfvufhf fpsketbn ^>Kjv0f0bot eb bks9[mfojbn „f]f“ eb f[flf> f]`sy06fh> eb bk9[mfojbn „f]`sy06fh“b> „fbehtb“ hsim0hf fvjeg ]`f. Jvabrani :~F<HFY _ fhf[` bh[skf9ief f9c] f> f9ffbv,fh Fb0fh b[`0f6`f hefrs> eb f;`6`f hs=bfhf lf[`skf9ietbn. :`f,hfy f[mofkf bys]`efy fi`afhf fvxs,;m fcf,if> Fb0fh bprys ff9syn`b fwbrk fqfcv8f9ufhf byf6`sh9iys. Eb fvi fps bhoefy fiso fiskf bfk[sp fxf le> eb fu`0f bfu`skfhqjy „fw6mfi`“. F0ffw`f htb]f,s :`f,hfy b[mofkf lys]`jy> fhf[` hs[mxfhtb> hs=bfhtb lf]`jy> eb f]fbefy hs,;ms b[`fqfys =b0efy> „ejjw`>ejjw`“> fys]`fhf bfyfkufkfum ffvsim0f[m fxf 9sh7jy> bfhfpyfr bhajy> lfhf lfhf bhsltb,fys]`fkjy> bffbef fis6`c ,pbfkf bt0f9skfhw. Y.|mfyfimbf fnthvby „:`f,hfy“ [7`ifrys bijbn (f;`> f,> fy) bfumb9[mfojbn eb bffyfuj „f;` f, bfy“> „f;` p[`skqsp“. a-JveifSaa F:~TB(IMFF _ fi`fhfwfhtb f,yfn` 9cn`s bh[`skf9ief f9ffbv,fh. F9ceff hu`ffyfufhfkf> F;`tb9imff lffhfof bf;`[mje> bkfi`e> blfu`je> bi`eg f,yf-w`f bfk[e fefgf> f;frmf ys7`sbujbn. Bksv]f _ msxvilfexa saqonlis mfarveli suli, RvTaeba aiTaris erTerTi wili, romelic Zroxebis gamCenad iTvleba. Jvabranis saxelze loculobdnen yvelieris SabaTs aiTarisadmi miZRvnil sagazafxulo ciklis wes-CveulebaTa rigSi. saamdRisod acxobdnen didi zomis fetvis purs, romlis Sua nawilSi aTavsebdnen e.w. `acqÁaSvs~ (wminda yvels). ojaxis ufrosi loculobda Jvabranis saxelze, saqonlis dacvasa da gamravlebas SesTxovda, Tan uxmobda saqonels ZaxiliT: `uoocv! uoocv!~ locvis dasrulebisTanave purs daWridnen da Seeqceodnen, erTmaneTs momaval am dRemde janze yofnas usurvebdnen. n. janaSia termin `Jvabrans~ sam nawilad Slis (a-JÁ _ Zroxa, ab _ mama, an _ deda) da Sifravs rogorc `Zroxis mamis deda~, e.i. `Zroxis gamCeni~. _ nadirobisa da gareuli cxovelebis mfarveli RvTaeba. afxazTa warmodgeniT, aJveifSaa Rrma mouxcia, yrua da brma; acvia irmis qurqi, atarebs wverebs. siyruis gamo abJuis afxazeTSi igi adagvas 114 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `aJveifSaa qaliSvilebTan erTad~ T. ^fdi,fbf. “F;`tb9imffb> b9]fw`tb” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB (afx. adagua _ yru) saxeliT aris cnobili (Sdr. osebis warmodgena nadirTmfarveli RvTaebis _ afsaTis sibrmaveze). aJveifSaas RvTaebrivi ojaxis wevrebi arian misi coli, mzeTunaxavi qaliSvilebi (xSirad samni), vaJi iuana da mosamsaxure Svaqvazi, aseve uricxvi mwyemsi (aJveifSaas mwyemsebis, TeTri da gansakuTrebuli feris cxovelebis, mokvla monadires ekrZaleba). zogierTi gadmocemiT, aJveifSebi Svidni (Zmebi) arian, hyavT erTaderTi da, romelic narTi siTis vaJiSvilma _ vaxsiTma SeirTo colad. sxva gadmocemiT, aJveifSebis dedas hqvia rarira (abJuis afxazTa warmodgeniT, aJveifSaas deda aris mefutkreobis mfarveli RvTaeba anana-gunda), romelsac ori vaJi (reirama da reiraSa) da erTi qaliSvili (rahaira) hyavs. erTi sityviT, aJveifSebis ojaxi mravalsuliani ojaxia, ris gamoc RvTaebis saxeli mravlobiT ricxvSi dgas [Sdr. uacilaTa (wm. iliebi) da uasTirajTa (wm. giorgebi). rogorc Cans, osebis warmodgeniT wm. iliasa (uacili) da wm. giorgis (uasTirji) ojaxebic mravalwevriania]. aJveifSaas ojaxi cxovrobs uRran tyeSi an miuvali, cicabo kldis mwvervalze (zogierTi gadmocemiT, qarsis SvidsarTulian koSkSi). RvTaebis marad axalgazrda qaliSvilebi irmebs wvelian da arcTu iSviaTad sayvarloben monadireebs, romlebsac daqorwinebas ukrZalaven. qaliSvilebi xSirad sTxoven mamas, sayvarel monadireebs misces nadiri, magram aJveifSaa mudam Tavisas gaiZaxis: `kvlav mas, visTvisac mimicia!~ RvTaebrivi ojaxi mxolod nadiris xorciT ikvebeba; Wamis Semdeg Zvlebs nadiris tyavSi Cayrian, maTraxs dahkraven da gaacocxleben. mxolod ase gacocxlebuli cxovelia monadiris xvedri. nadiri, romelic aJveifSas ar SeuWamia, monadires ar ergeba, ver mohklavs. nadirTpatroni gansazRvravs nadiris raodenobas, romelic monadirem Tavisi cxovrebis manZilze unda mohklas. amitom monadireebi msxverplTSewirviT cdilobdnen aJveifSaas keTilganwyobis mopovebas. nadirobis win tyeSi winaswarSerCeul adgilze saerTo saxsrebiT SeZenil Txas an cxvars daklavdnen, sakmevels dadebdnen 115 bf[mfvf]jp f7ysn` f,;mseff eb flfu`f f[msokf feg bpbim0je> (=sh. Fef9cff hu`ffyfufhfkf f9cn`s h[`skf9i f9ffbv,fh F9cf0fn` bkfi`hfeg). F;`tb9imff f9ffbv,fhn`b f0ffw`fhf imf6`uskjeg> eb b9]`sc> fvhfv,f b9]fw`f ([8sr)> bzrey Bfefyf> bvfqef8s I`f6`fp> bfhf e,fc [`s9[mfofhf pvfvp b[mxfw`f (F;`tb9imff b[mxfw`f hs9cffn`> fir`fr`tb> bzslje f9in`s pvje fimhf fpbh hsvfvpn fi`fhswf8w`f). Flshhf6`f imjers h7ys> F;`tb9imff ,s;m8sr ftbimw`f s7fy> lhsvfy t]`imf pfq`sr> eb Yfh0 Cb0 bzrey> Ef[cb0 9]`scc lbubn. Tumsh0 flshhf6`f hskf> F;`tb9imff hfy bks[mosy Hfhbhf (f,;mseffn`b f9ceff hu`ffyfufhfkf> F;`tb9imff hfy fim[svpf f9ffbv,fh Fyfyf>U`sylf kjeg)> eb 8s\mf fzreyw`f (Htbhfvtb> Htbhfimtb) f9]f pfq`s (Hf]fbhf) ksvfy. F;`fr fkf> F;`tb9imff h0ffw`f> 0ffw`fhf lesy> e,hb f7ysn` eh0 hs;`kf fhfw`fhf h[f=s ffysh9ietbn. [=sh. Efwbkf0tb (Bkbff fw6mf6`f) Efc0shf\m0tb (Umfhum fw6mf) Biff,j fkf> fef9cff hu`ffyfufhfkf Bkbf fw6mtb (Efwbk) Umfhum fw6mtb (Efc0sh\m) eh0ums h0ffw`fhfw`f hfrey]. F;`tb9imff h0ffw`f f,yf fhi`shf f7ys vf ytbh0f pvfvp> fim[f f6`w`fy by[jy (\mfhfr bifh,je fkf> ^fhcn`b ,;mtb[fhuskf pvfp f,ff). F9ffbv,fh b09]fw`f tcyfum b=fp f,sy-f6`f h[mjy> i`fhfwfw`f hf[m fu`s9[fhf fflsh9ijbn> eh0 f9]`scc bffhufh bf6`b0svpn. F9]fw`f kfccs kfccs hf, b]`jy> ,pbf bh,jp fi`fhfwfw`f fi`fhf[ hb0fhw> f[f eh0 hf, tcyfum bfhf bn`s frey bb]`jp> „tcyfum bpsc0fw> bc0jbn“ f9ffbv,fh b0ffw`f i`fhf[kf vfwfhf bxjy> frhsafhf ffvsim0f[m f,8f6`f fi`fhf[ fw`f b0fhqjy> f7svxs fflsh[jy> f9cs 0fhqjy. F,fc ps9cs 0fqfp frey fi`fhfwf8 b9skjp. Fi`fhf[> F;`tb9imff bbvafw> fi`fhfwf8 bps[`f]jv> bpsimefv. Fi`fhf[ hf9i`vf b]fcf,etbn fi`fhfwf8 b9c0fpffhf ptums if7f i`fhf[ bimhfys ls7je. E,hb fps fi`fhswfw`f f9cf0fn` fkf bh0f[`sy F;`tb9imff bk9[f fbehf. Fi`fhfwfhf bfkfuffyof f,yf f7ys pff bfksh[efp f0s9 f7ys tbkfkfys bffh[jy f\mvf vf fefcf bhimefy> fhas [shqjy> 116 afxazuri miTebi da ritualebi da aJveifSaas sasurveli nadiris micemas SesTxovdnen. nadiris mokvlisTanave msxverplis gul-RviZlsa da Tirkmlebs Sewvavdnen da ufrosi monadire RvTaebis sadidebels ityoda, Tan daayolebda: `o, aJveifSa, nadirTa da tyeTa ufalo, am monadires, romlis msxverpli gaxda es cxoveli, sxva jerze ufro meti mieci!~ Semdeg RvTaebisadmi miZRvnil simReras _ `aJveifSaaraSvas~ daagugunebdnen. roca afxazi nanadirevi xorciT vinmes gaumaspinZldeboda, aucileblad etyoda: `aJveifSaam dagapura Sen!~ aJveifSebis ojaxi saqorwino urTierTobebiT aris dakavSirebuli aergis (ix. `aergi~) RvTaebriv ojaxTan. simRerebsa da sxvadasxva gadmocemebSi aJveifSaas qaliSvilebi aergis, xolo aergis qaliSvilebi aJveifSaas rZlebad ixseniebian, raSic zogierTi avtori dualur-gvarovnuli egzogamiiT dakavSirebuli sazogadoebis anarekls xedavs (?). narTul TqmulebebSi Svidi Zma aJveifSaa saxlSi aergebis sadidebeli simReriT brundeba, rac, SesaZloa, RvTaeba aergis upiratesobaze metyvelebs. aJveifSaa, zogierTi warmodgeniT, mJave wylebisa da tyis mbrZanebelic aris. RvTaeba locvis teqstebSi arcTu iSviaTad ixsenieba: `abna incvahu aJveifSaa ahdu~ (tyis RmerTi aJveifSaa didi batoni). am TvalsazrisiT afxazuri nadirTmfarvelis semantikur paralels warmoadgens adiReelebis meziTxi, romelic nadirTa da tyeTa batonad iTvleboda. aJveifSasTan ti pologiurad axlo dgas osurbalyarul-svanuri afsaTi da CeCnuri elta, aseve abazuri SvazafSi (TafantoelebSi) da aJvafSi (SqaroelebSi). sainteresoa, rom SqaroelebSi samonadireo enas `aJvavSibizxva~ _ `aJveifSas ena~ ewodeba. termin `aJveifSaas~ warmomavloba ucnobia. aris misi axsnis ori, Cveni azriT, warumatebeli cda: erTi mas ricxviT saxels _ `ToTxmets~ (JÁifS, JÁ¢fSÂ) ukavSirebs, meore ki Sifravs rogorc `modaraje frTa (a-JÁÂa _ mxari, frTa da a-fSara¶ _ darajoba). F;`tb9imff b]`jy if7f h0f[`sp f9cn`s ,pbf hb0fhw> Fi`fhf[ fyshimkfum> bhimsp fu`s> fu`fq`f> fh9]f bhoefy> fi`fhswfw`f bhtb]f,sp f9ffbv,fh bf]hfrshfp f;`f b]`jy> „ef> F;`tb9imff> fi`fhf[b> f,ytb f9ffbv,fh> f,hb fi`fhfwf8s bbimsp fi`fhf[ feg> 9]mf7f tb]f bhfw`fys bf0`fimf“> yfc f9ffbv,fh bprsp fi`f „F;`tb9imff hfi`f“ h]`jy. F9cef fi`fhfwf8 frefw fo`s bpbifh> bpb0fp [sv9flf tb]`jy „F;`tb9imff exf[ffbn> elsh8fn` tb/m[ffbn“. F;`tb9imff h0ffw`f fxfhfn`b fbps7fpffimf6`f hsvfy f9ffbv,fh Fthum (bu`. „Fthum“) b0ffw`fhf h7ys. Fi`f6`tb> tbetb9isv fb0f]`fhf6`tb h7ys F;`tb9imff b9]fw`f Fthum b0fwfw`fy> Fthum b9]fw`f F;`tb9imff bh0fwfw`fy> eb f7ys fdnjhw`f imjers bh,jbn flefkn`b> f;`kfn`b fimtbkf0`fhf bfl]`fkje feff;`kfhhf hfy9iskfhf. Yfh0ff h]`fv0f=s ,;m8sr ftimw`f F;`tb9imff Fthumff bhspre fi`f ]`j hs8ys7f b[`sy]`jbn> eb bffysh9ijbn f9ffbv,fh Fthum bvfp f9spfhf. F;`tb9imff lf-f ]`fv0fr fkf fosb> f,ytb f]`sy06fh bfrey. Eb bpre fys]`fhf6`f hs7ys kfccs be9skjbn> „f,yf bfyw`f[` F;`tb9imff f]le“. F,hb f[`f9ishfkf f9cef fi`fhswfhf f9ffbv,fh fctvfynbrn`b fgfhfktkm ffysh9ijbn flsun`b Vtpb0[> eb fi`fhswfhtb> f,ytb f[`skf9i8s ]`f ls9[mfofy. F;`tb9imff tb9ih-fkf lbpffbu`jeg fef9cn`b> f,fk7fyn`b> fi`efyn`b F9cf0b> fxtxfyn`b Tknb> bfhf e,fc f,fpfn`b Idfpf9imb (0f9fynjtkffh=s) Fidf9im (im6fhjtkffh=s). B\mfimfn`eg imf6hjtkff h7ys fi`fhswfhfn`b f,spi`f „f;`tb9imff h,spi`f“ f[moeg. Fnthvby „F;`tb9imff“ flfw6`f f[msvn`ffp lshsv. Eb fbkshufhf f6`=bfhf pvfv 8dthcbfr s7jeg> frn`b eb f[`9[mfofhf f[mso „0j0[vtn“> (;`b9im) bfl]`fkjeg> f8,fn`b tbkshujeg „vjlfhf\mt 9h0f“ (f9imf8s b;`8f[sh> f[mxf8s). a-JveifSas da _ narTul gadmocemaTa F:~TB(IMFF HF}~IMF _ Yfh0ff h]`fv0f f[mso pvfv f[f=s> ,;m8sr ftimw`f usaxelo personaJi, Svidi Zma aJveifSas F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 117 erTaderTi da, narTi siTis vaJis _ vaxsiTis coli; ulamazesi asuli, romelic cxovrobs aRmosavleTSi qarsis karfanjrebiani da galavniani SvidsarTuliani koSkis meSvide sarTulze da mzesaviT anaTebs yubanispira steps. misi colad SerTvis msurveli erTi goliaTi, romelmac aJveifSebs Tavi moabezra, Zmebma jaWviT cas gamoabes. mxolod narTma moinadira qaliSvilis guli da Zmebmac TavianTi da mas miaTxoves. F;`tb9imff hf]`imfpsq`s> Yfh0 Cb0 bzrey Ef[cb0 b9]`sc> lffhfof ls9iofy> eb lsy[jy fvhfuskfhfn`b ^fhcn`b fi`b f9ty\ mhb f[f]`uefhb> ,;mtb[shuskf pvfp f,ff> f,s;m,fn`b fb[fuskf f=s> fvhf tb9i lrfzzjy &,byf f[`s6` pt[msy\mfhf. Eb 9]`scc lspufh p0f[`sp flevgtb6`f fo`s> F;`tb9imff bu`s buf[mfy fps ftimw`f eb flfzkf f;8fy lfqfryfh]fbn. Yfh0ff hs;`kf fh9sc bfjeg f9]`sp,f ku`s prsp> kfimw`fums eb 9]`scc lbh0tbn. a-Jia _ pirveli mWedeli, romelsac, legendis Tanaxmad, mWedlobis mfarvelma RvTaebam (ix. `SaSvi~) samWedlo saqme aswavla da e.w. xnapiki _ grdemli, kveri da marwuxi gadasca (ix. `xnapiki~). aJiam moamaraga afxazeTis pirveli mosaxleni sabrZolo da sameurneo iaraRebiT, riTac isini gardauvali daRupvisagan ixsna. swored misi saSualebiT Seswira xalxma RvTaeba SaSvs pirveli msxverpli (gareTxa). ase dafuZnda samWedlo saqmis mfarvelis _ SaSvis kulti afxazebSi. am droidan moyolebuli mWedlebi, rogorc gansakuTrebuli saqmis ostatebi da RvTaebis kultmsaxurni afxazeTSi didi pativiscemiTa da gavleniT sargeblobdnen, iTvlebodnen adamianebsa da SaSvs Soris Suamavlebad, eqimbaSebad, jadoqrebad, hqondaT maTi ridi (gansakuTrebiT mWedlis dawyevlis eSinodaT). mWedlis gaqurdvas veravin gabedavda. Tu mWedeli romelime xilis xes widas Camohkidebda, am xis nayofs xels veravin axlebda. mWedlebi icavdnen zogierT akrZalvebs, ar SeeZloT abreSumis warmoeba,ar agebdnen facxebs Sqerisgan, ar klavdnen gvels, ar atarebdnen traurs da sxva. F:MB _ hf9[mfn`b f;mb> f]`fv0f byf6`sh9iys eb f;mbhf f9ffbv,fh (Imfim) f;mbhf f7fpfhf bbhqtbn> bb0tbn> f;mbh0f> [yfgsrb> f9csyumfhb> f/tb (bu`.“{yfgsr“). F;mb tb6`bhi`tbn hf9[mfn`b f9cef f,\mfhvf0`tb> fy[fv8f vf0`f[`b> eb fkf f9ceff [sv9flf f9chf f7ysn` b=b[bn. Feff f9ffbv,fh Imfim bf0`fhimfp hf9[mfn`b f9cf0fn`b> bqfcys fimf6`sh/`/`fhtb> F;mb b,pjehjeg. F,fc bimf6`usktbn f;mbhf fec bf[skf9ief> Imfim brekmn F9cys f7ys. Fhb fvi bfyhrys> f;mbw`f 9[mfofy bzslje fec yfpsuojp efc0fw`fys> f9ffbv,fhw`f hsvfqe8w`fys eh0 F9cys fgfne leb> fyshhtb hsvfy. B9[mfofy> feffb Imfimb hs,;mfhf f,;mfuskf8ys> ls[`i`n`s8ys> lqff8ys> f;mbw`f hf[m feff fi`fhf hsvfy (ptums htb] fof f;mb bi`bhf bfw`i`jy). F;mb bw`/msxhf fo`s b-fpbrefvpn. F;mb fqkf f7ys r`fv7mfr rytb]fh> eb fqkf b=fkjp fo`ums lfrmscefvpn. F;mbw`f bhs[mxjy bhs6`sp f9rshf6`f> bf]]`jpfh eh0 bhskijvpn f,shasy fhvfptbhf> f9fw[f6`f h=s f[`f;` fvq`f6`f f8yfufkfhf> fvf0 fimhf> fi`s hi`shqjvpn> e,fc bqtums. a-Jira izaku _ samWedlo saqmisTvis F:MBHF BFPRE _ f;mbhf fecsb> f;mbhf bf[`skf9ief f9ffbv,fh (Imfim) fqfcv8f9ufhfps fyw`fbbys]`fp f[`zs> bf9[mf7s lb;mb[jy. F;mbhtb> f;mbhf ec [`s[mb7je bvfqfehfps> f,im0hfkf bbfcetbn> f, bzrey tb]f,s vf f;`kf f7ys bth]f,e fzrey. Yfc bfksh[sp> fqff8s b9syufkfhfkf f9q`fhf hslshrskjy> f;mbc bfksh[efp lfys[`zsp da mWedlobis mfarveli RvTaebis (ix. `SaSvi~) kultmsaxurebisTvis xeldasxmuli bavSvi, momavali mWedeli. mWedloba da samWedlo saqme RvTaebisaTvis kultmsaxureba mamidan ufros Svilze an gvarSi ufros vaJze gadadioda. mogvianebiT arCevani mkiTxavis miTiTebiT wydeboda da mWedlad jer kidev mcirewlovans akurTxebdnen. kurTxevis wesis Sesasruleblad daniSnavdnen erT-erT samWedlo dRes _ `aJira miSs~ (samSabaTi 118 afxazuri miTebi da ritualebi da SabaTi qristianebisaTvis, xuTSabaTi da paraskevi musulmanebisaTvis),moamzadebdnen e.w. akvakvarebs (wriuli an konusis formis fetvis an simindis fqvilis yvelian kverebs), bavSvs anTebul sanTels daakavebdnen da mama RvTaeba SaSvs mimarTavda: `dReidan am bavSvs gadavcem Sens msaxurebas, uwyalobe Seni gulisa da Tvalebis siTbo. is, rac man icis, Seasrulebs, rac ucodinarobiT Sescodos, apatie dido SaSvo!~ locvis Semdeg bavSvs gaxurebuli rkiniT Tmas Seutrusavdnen (qristianebi jvriseburad), rasac `axaxubilaras~ uwodebdnen. am dRidan bavSvi `aJira izaku~ xdeboda da Tavisi cxovreba mWedlobisaTvis da SaSvis kultmsaxurebisaTvis unda mieZRvna. byfhrys f9imfhf bpshefy. F9imfhf visc bf9shqjy f;mbvi6`f hefrs „f;mbhf fvis“ fys]`fhf ffvsim0f[m f[zs b[s bf6`lshi`i`jy bhisp fb[fn`s [`sw6`f (f6mshcbfyw`f f\mfh9ihfkf bf6`sh9cjy)> eb „f[`sf[`s,skhf“]`f bfim0fy. F,hb fvi byfhrys f[ezs „f;mbhf bfpre“ bfre[jy> b9c0fpffhf ptums f;mbhtb> Imfim b[mob fps fvfqehf yfbuojy. <ps9ff bzslje f0fuskfpffimf ffy f9i6`f fu`s]`9s pajpums lfysh9imjp s7fy. F:MBHFYS{F _ F,fc bfim0fy f9ca-Jiranixa _ ase uwodebdnen afxazebi samWedlos, romelic maT mWedlobis eff f;mbh0f> eh0 f;mbhf0f fpu`fh0jy> mfarveli RvTaebis (ix. `SaSvi~) sabrZa- f;mbhf bf[`skf9iefp f9ffbv,fh (bu`. nisad _ saRvTo saxlad miaCndaT. aqedan Imfim) by[fhf0s9ys> b9imje 0s9ys momdinareobs aJira-nixas rogorc sakulbh9[mfojy. F,hffyn`b bffetbn F;mbhfys[f to nagebobis gansakuTrebuli mniSvneloba da Tayvaniscema. samWedlo sameurneo fun- frekmnn`b fhuskfhfys> bzslje f[flfhf pvje> qciis dakargvis SemTxvevaSic RvTaeba SaS- fvqf[`sh[`hfn`b 0s9ys. F;mbhfn`b fec6`f vis kultmsaxurebis saxlad rCeboda (afx- faeyrwbf fyfw`sokfum eb fhuskfhf ptums azeTSi XX s. Suaxanebamde SemorCa mcire frjeg f9ffv,bh Imfim bvqf[`sh[`fh0fn`b zomis sameurneo daniSnulebis armqone 0s9ys bffy[jy (F9cys 2%n`b fi`sis6`cf samWedloebi, sadac mxolod locva da msxverplSewirva warmoebda da grdemli, kveri f,;fhf f7ysyof bffy[fys b7fy ec7fr blesvp> da marwuxi kultis obieqtebs warmoadgen- fy[fv8fn`b fec6`f yfpsvuojp f[f ef7f da. _ ix. `xnapiki~). n. f9cf0fn` himefy> janaSias aRniSvniT, f=f0f[ms yfhsuojy> afxazebisTvis `samf9csyumfhbb> f/tb Wedlo ufro maRla frekmnv8f9ufhfn`b dgas, vidre eklesia~ vf0`f[`ys bffy[jy> (imdenad didi iyo SiSi RvTaeba SaSvisa bu`. „[yfgsr“ da aJira-nixas winaSe, ). Y.|mfyfimbf rom afxazi umal bifpu`tb0j fkf f9ceklesiaSi dadebda eff hps „f;mbh0f yalb fics, vidre samtb]f b]hfrys busWedloSi). aq sruldeboda msxverplSewirkfy fys[f ffc0f“ va da locva RvTaeba (f9ffbv,fh ImSaSvis saxelze (ix. fimb> F;mbhfys[tb `xeCxvama~), aqve xdehf[m lffhfof blsep boda sasamarTlo fi`fhf hsvfy> saqmis warmoeba, dapirispirebul mxf9cef fys[f f7ys areTa daficeba (ix. vwkf l6`sh bkijy> `axricqÁara~), xatze f;mbhf0f f7ys eb gadacema-dawyevla e. qavSbaia. `aJiranixa. sof jgerda~ bu`s/efvpn). Fhf7f (ix. `abRara~) da Serb9q`jy f9cf0fn`b> igeba (ix. `axnirxT. ^fdi,fbf. `F;mbhfys[f. f6s0f |mumfhlf~ ura~); aq eZiebdnen f y s ] ` f h t b F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB avadmyofobisagan gankurnebisa da sxva sayofacxovrebo problemebis mogvarebis saSualebebs. erTi sityviT, samWedlo RvTaeba SaSvis namdvili taZari iyo, sadac grdemli sakurTxevlis funqcias asrulebda (a. ajinjali). samWedlo ZiriTadad erTkameriani wnuli nageboba iyo (icodnen ficrulic). Tu sacxovrebel facxas vertikalur dgarebze horizontalurad gamavali wnuli kedeli hqonda, samWedlos piriqiT, horizontalurad Calagebul sartylebs kedlis wnuli vertikalurad gasdevda, riTac igi afxazis karmidamoSi mdgari nagebobebisagan ganirCeoda da aJiranixas gansakuTrebul mniSvnelobaze miuTiTebda. samWedloSi aRmosavleTis kedelTan mowyobili iyo sakulto kera, iqve axlos Camarxuli iyo sazedaSe qvevri _ `axafSa~. samWedlo rogorc sameurneo da sakulto obieqti didi ojaxis daSlisa da qonebis gayofis Semdegac abifaras _ saZmos (patronimiis) saerTo sakuTrebaSi rCeboda. 119 f9ffbv,fh Imfim bps (bu`. „{msx[efvf“). Fhf7f b9shq`jy feco,shf fec flrskfhf> tb=fuskfp fufy6`f hs6`hf (bu`. „F[`hsw6mfhf“)> fhf bfim0fy fxsvfpfhf f7ysn`b f,pbf[fhtb> tumsh0 fy[fv8fn`b fw`umfhf6`f htbkshufhf. F;`fr fkf> f;mbhf f9ffbv,fh bef[efvf frey (F> F\msy\mfk). F;mb0hf tb]fhfr ef0f[r biiys b7fp huskfhfy. Fy[fh0f 9fw[f fiihf> yf[myfn` bif9e tb9i qf7f byfhrys f8flf bwjy> f;mbh0f ffihf ufykf frey eb f9fhf bfhfpyfr bfkerffefy> F9cys bhuskfp f;mbh0f6`f fl`f[mfkf tumsh0 fhuskfhf6`f bhskerffefy> eb f0s9 frekmnhf bifl]`fkfp e,jy. F;bh0f f7ys fvhfuskfhfn`b frefrm f=s f[`i0ffhf zslf s7fy> eb fufy f7ys fysi` bqfy „f]f9imf“. F;mbh0f fy[fv8fqfc> frekmnn`b f0s9ys f0ffw`f hfw`f fytb=sqkfrums> hvfk fyshifkfrums f,b9fhf> ftimw`f bh[fn`ys bffy[jy. 120 afxazuri miTebi da ritualebi r H raadel maaliki HFFLTK-VFFKS^M _ Flsl> fvfw`sc v8f9spujp> f90f6`f h7ys by[jp bfrey. Bi`fhf lffhfof b[`zeg> fyq`rmsc lf7hjeg> f8c0ff lhf6`9jbn> fvxw`umf pvje fu`sui`su6`f> fleytb f[msyof7je hf6`9fhf lf=spffetbn> f\mysi6`f ptums s6`b[ffyof. F,fc tb9iq`7mf b7je fp[`fqfhf hsvjeg flf/mtcnfyn`b fktrw`f> eh0 hu`ffyfufhfkf> fvfw`sc v8f9yfujbn Hfle>vfkfbrb b7fvxs> eb fkf fyf7` yf7- ff7 tbvbhggjbn. Biff,j ftb9i> Hffltk - Vffks6mb> vf Hfle-Vfkbrb f0hs6`w`f h7ysn`b bffujeg. F;`f malak (f[`9.hfw`. malaik) fhf,n`b f,spi`f bf[skqbn> „flsh8s“> „f9ffbv,fh“ ffyfufhfkf Rfdrfpn`b f9cskvfyw`f h7ys bimf6`s/`/`fp nthvbyeg. radi _ narTuli eposis afxazuri versiis mixedviT aergebis (ix. `aergi~) _ rimcasa da rariras ufrosi vaJi, raSisa da xanias Zma. igi narTebis toli gmiria; mterTan Sexvedrisas velur kameCs hgavs. radis nasroli isari mizans arasodes cdeba. zogierTi mkvlevaris varaudiT, afxazuri simRerebis refrenSi (`ua, rarira, raida, raSa!~) misi saxelia mocemuli. HFL _ Yfh0ff h]`fv0f f9cef fdthcbf byf6`sh9iys Fthumff (bu`. `Fthum~) Hsvqfctb> Hfhbhtb hszrey tb]f,s bjeg> Hfimb> {fytb hfimf. Eb Yfh0ff lhf7hjeg ash[fqfhfkf> f/f lfyb9skjp f,yfrfv,fim ltb9i[jy. Hfl bhi`efp f[evgfk fq`7mf bfd7mjvpn bfyfrepffkfum. F0qff8w`f imjers hu`ffyfufhfkf f9cef fi`f6`f h7ys („ef> hfhbhf> hfblf> hfimf“) eb b[mso feg bffh9ie. radizi _ narTul gadmocemebSi moxseniebuli gvari, romlis erT-erTi warmomadgeneli narTebis dedis – saTaneigvaSas mier iyo gazrdili. saTanei-gvaSam ymawvili saswrafo wesiT aRzarda, raTa mas narTebis saZmos mease wevris saxiT laSqrobebSi mieRo monawileoba. sxva variantiT, TviT saTanei-gvaSa iTvleba radizTa aRzrdilad. HFLBP _ Yfh0ff h]`fv0f f7ys bffh9ie f;`kf> eb f;`kf bfn`e fo`s Yfh0ff hfy Cf0fytb>U`fimf lkffotbn. Cf0fytb>U`fimf fh9sc lffhfof bhkscys bpksh]fbn> Yfh0ff fbimw`f f[9fn`b f[`0f f[f=ys fb,simhf lfkf[`[fhw. Lf-f dfhbfynr fkf> Cf0fytb>u`fimf kfhf k[f0f kjeg Hflbpff bhffofp. _ Weqa-quxilis warmomqmneli arseba, romelic RrublebSi cxovrobs. igi erTi cicqna, simaRliT TiTis zomisaa; ebrZvis eSmakebs, urCxulebs da sxva borot Zalebs; ibrZolebs qveynierebis aRsasrulamde, vidre sabolood ar daamarcxebs demonebs. aseTive rwmenisani arian daRestneli lakebi, romelTa azriT, quxils warmoSobs radu-malaikis Solti, riTac igi Rrublebs aqeT-iqiT fantavs. rogorc Cans, warmodgenebi raadel maalikze Tu radu-maliakze Turqebisgan aris nasesxebi. sityva malak (mr. ricxvSi malaik) arabuli enidan momdinareobs da `macnis~, `angelozis~ mniSvnelobiT kavkasiel musulmanebSi damkvidrebuli terminia. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB rarira _ narTul gadmocemaTa afxazuri versiis mixedviT, aergebis (ix. `aergi~) – radis, raSisa da xanias deda, rimcas coli. eposis zogi variantiT aergebis deda yovelgvari wamlis mcnobi saukeTeso mkurnalia. swored man Seuloca gvelisgan dageslil narT qeTuans da gankurna. sxva gadmocemiT, rarira aJveifSebis– rahairas, reiramas da reiraSas dedaa. zogierTi mecnieri mis saxels kiTxulobs afxazuri simRerebis refrenSi (`ua, rarira, raida, raSa!~ `ua, rarira, rahaira, reirama, reiraSa!~). afxazuri warmodgeniT, rariram misca adamianebs pirveli cxvari. a-raSa _ frTosani da cecxlismfrqveveli cxeni narTebis eposis afxazuri versiisa da jadosnuri zRaprebis mixedviT; aqvs araCveulebrivi fizikuri Zala,ikvebeba nadnobi rkiniTa da foladiT, saubrobs adamianis enaze, aris Tavisi patronis mrCeveli da damxmare, sknelTa Soris gmiris gadaadgilebis saSualeba. qarTuli warmodgenebis msgavsad, sknelebis ferTa Sesabamisad, afxazuri folkloris araSi sami ferisaa (TeTri, wiTeli da Savi). narTebi araSebis gareSe ar moiazrebian, magram gansakuTrebulia bzou _ sasriyvas dabadebis dRes gaCenili araSi, romlis sikvdilis Semdeg gmiric iRupeba. termini `araSa~ qarTuli `raSidan~ momdinareobs. HFHBHF _ Yfh0ff h]`fv0f f9cef fdthcbf fkf> Fthumff (bu`, „Fthum“) Hflb> Hfimb> {fybtb hfy> Hbvwf b9]`sc. Ftgjc fdfhbfynr fkf f[`i`6`f plshefp f[`i`n`8s ,pbf. Eb kjeg fvf0 psw]fp Yfh0 ^t0efy f0`]`fhfkf lfkpshufp. Lf-f lshhfr fkf> Hfhbhf F;`tb9imff> Hf] fbhb> Htbvfhb> Htbhfimtb hfy. F0qff8w`f imjers bhs9[mfojbn eb f[mso feg bfh,je f9cef fi`f6`f h7ys („Ef>hfhbhf>hfblf>hfimf“ „ef> hfhbhf> hf]fbhf> htbhfimf“). F9ceff h[fqfhfkf Hfhbhf bjeg hf9[mfn`b fefcf f9ceff bhsp0fp. FHFIM _ Fvq`s;`8f pvje fvwf ps=7mj f-s Yfh0ff htgjc f9cef dthcbfktb> b\mjeimfif fkfr`6`f hskf> bfvjeg lffhfof blee fvx> f\mshb> fb[tb h0`fys bfajbn> fef8s tb9i bw`f;`jbn> b9i`vf f[is8b0f8b> bw[`shff8b feg> fnsvbnsif6`f hs,;mfhf bf[`s9jbn. F6sh0ef fu`ffyfufhf6`f bhtb9ie> fnsvbnsif6`f f9in`6`f byhs6`sh9iys> f9cef fajkmrkjhn`b fhfim [s9in`sr fvjeg (fir`fr`f> f7f9im> fb6`fq`f). Yfh0ff fhfimlf e[`fs f=s bffbojv> f[f zslfkf <pje> Cfchs7`f lsybp fvi bwbp fhfim> eb fy9cs ffvsim0f[m frsh byfvufr`f fash[fqfums l0f[bn. Fnthvby „fhfim“ f6sh0ef „hfimb“ bfim0fytbetbn. rahaira _ aJveifSebis dedis – rariras qaliSvili, reiramasa da reiraSas da, romlis saxels xedaven afxazuri simRerebis refrenSi _ `ua, rarira, rahaira, reirama, reiraSa!~ a-rahaxu saTemo locvis dros momavali wlis msxverplSewirvis moTaved arCeuli kultmsaxurisTvis mirTmeuli simboluri ulufa bzi-fis 121 HF}FBHF _ F;`tb9imff hfy> Hfhbhf ks9]f> Htfhfvtb> Htbhfimtb hf]`imf> eb ks[mso fy9iskjbn f9cef fi`f6`f h7ys> („ef>hfhbhf> Hf]fbhf> htbhfvf> htbhfimf“). _ b. jopua. `rahaira~ <. |mjgef. `Hf]fbhf~ FHF}F{M _ F;`kfim0hf fys]`fhf ffy bff bef fis6`c f9cf0fn` fimhf fps bfk[` fqfcv8f9uf8s bf0`fhimj zslfkf b=fqf[`s ,ps9n`b f9ceff 122 afxazuri miTebi da ritualebi afxazebSi. es iyo samsxverplo saqonlis xorcis saukeTeso naWrebi, wamocmuli xis Samfurze (ix. `a-cunihva~). h7ys. Eb f9cf0fn`c bhimsp> f9cn`s bhtb/ me frefw f[`0f> fvfq`fn`b fq`s bf[`fqfys (bu`.“Fweys]`f“). reirama _ aJveifSebis dedis – rariras HTBHFVF _ F;`tb9imff hfy> Hfhbhf ufrosi vaJi, rahairasa da reiraSas Zma, kzrey tb]f,s> Hf]fbhtb> Htbhfimtb romlis saxels specialistebi afxazuri hfimf eb b[mso f7fpfw`f h]`fv0fkf simRerebis refrenSi (`ua, rarira, rahaira, bfl]`fkjeg f9cef fi`f6`f („ef>hfhbhf>hf] reirama, reiraSa!~) kiTxuloben. fbhf>Htbhfvf>htbhfimf). HTBHFIMF _ F;`tb9imff hfy> Hfhbhf kszrey tbo,s> Hf]fbhtb> Htbhfvtb umcrosi vaJi, rahairasa da reiramas Zma, romlis saxeli, specialistebis azriT, hfimf> eb b[msoums tumsh0 htb9i f9cef bhye,ffkjbn („ef>hfhbhf>hf] afxazuri simRerebis refrenSi (`ua, rarira, fi`f6`f bhf>htbhfvf>Htbhfimf). rahaira, reirama, reiraSa!~) ikiTxeba. reiraSa _ aJveifSebis dedis – rariras refrua HT(HEF _ F9cef fajkmrkjh f[f=s> flumsk fq7fn`b fyw`f[`s ks9]f> Fys]`fvwtb> <f[ms9c0tb hf]`imf. Flumsk fqf7f f9cs fb[fn`s fvf0`f[`6`f h;mb. Ht9hefb> eb kf]`imw`tb> fafn`b> f,\mfhn` i`qfn`b hsplshvfptbefy kfimtb> F9cys7f bf6`kfhw f/fw`f bpkffbefp fv8f pfq`s p[mxjp> tumsh0 f\mfheffb hps. F;mb bffb6`i`fys b9chf fvifhf eh0 f,\mfhlf bffy[bn> f/f hfw`f bhs6`kfp bhpsvfbffbp eh0 0f[bn. Kfimf b0f[fhfkf fu`sh8f le pvfp Ht9thef> e,hsc7fr lw`sefy> kskf/sho flumsk fqf7f tbv7`yf;`fy> bobfc[tbn. Ht9thef ks[mofkf tbwlshe fobfc Ufuhf f7ys bf[mfums bbfcetbn. a-rimzi _ narTebis araCveulebrivad grZeli da mZime rkinis skami, romlis wamoweva, narTul gadmocemaTa zogierTi variantiT, mxolod narTebis dedas _ saTanei-gvaSas Tu SeeZlo. am skamze asakis mixedviT sxdebodnen narTebi; yvelaze gavrcelebuli versiiT, TavSi ijda narTi siTi, rogorc yvelaze ufrosi Zma, boloSi ki mease Zma _ sasriyva. arimzi narTebis erTianobisa da Zlierebis simboloa. misi simZime mocemul sacxovrisSi _ narTqiTSi (narTebis sofeli) narTebis mkvidrad jdomis niSania. FHSVO _ Yfh0ff hscrfv> pfb9is7fvp pfehf lesp> fb[f [msy0s fkf b7fqfp> eb fb0fufhf> f]`fv0f6`f hefrs biffyfh9ij fkf bpskijp Yfh0ff hfy Cf0fytb>U`fimf vfwfhf kfrey. Fhb fhsvo f7ys f6`hfkf b6`n`jy Yfh0ff> ptums htb]fof bfkfhw`je fdthcbf fkf> f[`f=s ln`jy Yfh0 Cb0> ptums bhtb]f,sp> fqs[`fy ln`jy fi`8srn`b ftimf Cfchs7`f. Fhsvo Yfh0ff hfrhtb> hsvxhtb flshuf feg. Eb f[msy0hf f9c0fpff f7ys Yfh06s0f=> Yfh0ff bhsimfu`s0ys fn`fhf bflshufy. rimca _ narTul gadmocemaTa afxazuri versiis mixedviT, aergebis (ix. `aergi~) RvTaebrivi modgmis warmomadgeneli, rariras HSVWF _ Yfh0ff h]`fv0fkf> f9cef fdthcbf byf6`sh9iys> Fthsum (bu`. „Fthsum“) f9ffbv,fh b[skq hf,im0hf f[f0syhfr> Hfh- _ afxazuri folkloris personaJi, miwisqveSeTis sulis qaliSvili, anihamcasa da beRerefsTas da. miwisqveSeTis suli rkinis iaraRis mWedelia. refrua da misi debi saWmelsa da samoss umzadeben Zmasa da im meomrebs, romlebic afxazeTSi Semosasvlel erTaderT gzas icaven. mWedlis ucabedi sikvdilis gamo, uiaraRod darCenili mcvelebi moZaladeebTan uTanasworo brZolaSi iRupebian. Zmis sikvdiliT gaubedurebulma refruam imdeni itira, rom misma cremlebma miwisqveSeTi amoxeTqa da mdinared iqca. refruas saxeliT cnobili mdinare gagrasTan axlos dResac miedineba. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 123 meuRle, radis, raSisa da xanias mama. bhf k[fqf> Hflb> Hfimb> {fytb hf,. a-rupapi _ jadoqari dedaberi; afxazuri folkloris maxinji Sesaxedaobis boroti, kaciWamia personaJi gaSlili TmebiTa da miwamde dasuli an mxrebze gadagdebuli uzarmazari ZuZuebiT; SeuZlia sagnebs saxe ucvalos, adamiani da cxoveli qvad aqcios. swored aseTma dedaberma Caylapa 99 narTi da sasriyvasac igive bedi eweoda, rom ara misi ZaRli _ xudiSi. folklorSi arupapi zogjer gmiris damxmared gamodis (Tu gmiri SeZlebs kbili daadgas ZuZuze an mkerdze miados Tavi). samurzayanosa da abJuis afxazebis warmodgeniT, arupapebi TavianTi siZlieris mixedviT orad iyofian: umcrosebi gadaadgildebian FHEGFG> F0fref;` f\mysi> f9cef fajkmrkjh byf6`sh9iys> ps9ihf w`umfp> fw`umf ,ff9cs> feff pajp kfrey> ks[w`s le ks6`9cfy> flumsk b6`cefy vf k7`f7`f b6`sy ku`s]`9 le6`f> eb bkskijy fvf0`f[`6`f hcf[mf6`f hs9cf[hf> feffb> f9cffn`b bksh[`f]`efy. F,fc b7fp f0fref;` bks[`kf,utbn $$ Yfh0ff> Cfchs7`fums ec b[mefy bkf {`lsi frevpfh. Fajkmrkjh f7ys Fhegfg pys psykf fash[fqf lbw[hffetbn (fash[fqf bkifys ku`s]`9s lpfw]fh vf b[s ku`s bpflbqfh). Cfvshpf7fyhtb> F,;mseffb f9ceff hu`ffyfufhf> fhegfgff hsvxhf fkf 8s\mfhfys bt7`ify> fbqshf e. qavSbaia. `arupapi~ T. ^fdi,fbf. `Fhegfg~ 124 afxazuri miTebi da ritualebi Tagvebze, katebze da bayayebze msxdomni, ufrosebi ki _ meliebze, turebze, mglebze, SaSvis mamlebze mjdarni. maTi Tavdasxmis asacileblad adamianebi sxvadasxva zomebs mimarTaven (dgamen jvrebs, Tmebze sanTlebs iwebeben, isvrian Tofebs da fxizloben maSin, roca maT gamoCenas elian). arupapi qarTuli jadosnuri zRaprebis borot dedabers, gansakuTrebiT ki dasavlur qarTuli folkloris demonur arsebebs _ ropaps, rompaps, roSapsa da rokaps Camohgavs. afxazebis monaTesave kavkasielebis xalxuri Semoqmedeba am saxelis (arupapi) matarebel personaJs ar icnobs. SeiZleba vifiqroT, rom igi afxazurSi samegrelodan aris Sesuli (saubaria mxolod terminze da ara personaJze, romelsac araTu qarTulafxazuri da kavkasiuri, aramed msoflios TiTqmis yvela xalxis folklori icnobs). pvfp f]`syf96`tb> fwsu`6`tb> flf/m6`tb bhs6`n`efy> tb]f6`fp> f,uf6`tb> f,ufkf\6`tb> f6`s\mvf6`tb> fhl`syfh,f/m6`tb bhs6`n`jy. Eh0 h6`skfhf6`f h=fuskfhfps feff tbetb9isvp fec6`f v8f9shujy (f\mfh rslshqjy> blshuskjy> h[sf[`s fw`fims f[mshimjy> fi`f6m fkf b[scefy> eh0 bffbetbn ]`f bfyhsp9isp bw`fojvpn). Fhegfg f6sh0ef fkfr`6`f h7ys f0fref;` fw`umf ,ffcs kjeg> tb]fhfofr fvhf0fi`fhfn`b f6`sh0ef fajkmrkjh f7ys f\mysi6`f> Hjgfg> Hjvgfg> Hjimfg> Hjrfg bhtb9ieg. F9ceff bhpffbu`je Rfdrfpn`b fvbkf0n`b f]`fv0f6`f h=s fhb f[mso (Fhegfg) ys7`spuj lhsvfofv. }fp[`swsh 7fkjbn eb F9cys7f Ushn`skfyn`b bbfcbn (]fpkfw`f;`j fnthvby fvwfhf feg> f[f-s frev> eb f6sh0ef> f9cef> Rfdrfp> hslfums fleytb bfrsvref fvbkf0n`b fajkmrkjh6`f h7ys bfh,jeg). F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 125 s C a-sabSaxu _ SabaTis rigi. micvalebulis FCF<IF{~S> _ F9cs b9chf byfhrys sikvdilidan meore an mesame SabaTs f8,fn`b vf f[9fn`b fcf,if f9ceff fw`> fefcf afxazebi klaven xars, cxvars an batkans, vf lf-f imn`fr himefy> bf[`0je fafn`6`f sxva kerZebTan erTad amzadeben tkbileuls, hslfums blshvfptbefy f[`ffn` hfw`fys> fcfcw`f iwveven stumrebs da umaspinZldebian. am bhs9[mjy> f9i`svfhf hpshefy> rhsh=fhqjy> dRidan Wirisufals ufleba aqvs saxsnilo f,hb fvi byfhrys fu`sh8f bf6`i`fp f0ffw`f sakvebi miiRos (Sdr. megruli `kileSi f[`ffn` fafhf bf6`b0sy (=sh9. Fushi`fkf gonwyuma~ da `pijiSi morsxinua~). “rbktib ujyq7evf“> „gb\mbib vjhc[mbyef“). a-sadaya (arab. sadaka, Turq. sadayaTi: `gulmowyaleoba~) _ nebayoflobiTi mowyaleba, mosakiTxi muslim afxazebSi. sadaka yuraniT dadgenili normaa da erT-erTia xuTi islamuri gadasaxadidan. misi gacema mTavari muslimuri dResaswaulebis ritualis mniSvnelovan nawils Seadgens. aseTi mowyalebis gaReba Temis Rataki wevrebis sasargeblod SeZlebuli muslimebis wminda movaleobas warmoadgens. islamur samyaroSi sadaka ekuTvniT agreTve mogzaurebs, romlebmac raime mizeziTGver SeZles gzis gagrZeleba, saRvTo omis (jihadis) monawileebs da im moxeleebs, romlebic kreben da anawileben mas. sadakas gacema xdeboda rogorc fuladi saxiT, ise naturiT (kvebis produqtebi, tanisamosi da sxv.). FCFLF&F _ Fu`f9[fhfkf fu`s]fkfkhf fv8f9ufhf> f9ceff f9cskvfyw`f h7ys. Cflfrf f7`eh7fy fkf bimf6`shuskje yfuofhjeg> eb byfuofn`e [e,f f9cskvfyn`b fqfc6`f bhefreg. Eb f0fhf f9cskvfyn`b fviys]`f b[flje f[e0f feg. Fc tb9i b7je fu`s]fkfkfhf fv8f9ufhf f;`kf/ fh6`f lffhfof fw[shffhf hyf0jy> b,tbfp f9cskvfyn`b f0ffw`fhf6`f h7ysn` b9imfp efksy. F9cskvfn`b f6`9ishf=s Cflf7f bfhf e,fc fys7`f8w`f bhn`eg> vpsp6`fr hsvifkf psv8f fyfuofhf pksvifp> b9imje fb,fimhf (\mb]fl) fkf[`htb> fefc0fw`f tbpspujpb> bpijpb hps. Cflf7f f0`fimfhf 7fkjy f9fhfktb bfhf e,fc fimfhfktb (fafn`b> fvf0`tb). saTanei-gvaSa _ narTuli eposis afxazuri versiis centraluri personaJi, asi narTisa da erTaderTi qaliSvilis _ gundas deda; momajadoebeli silamazis qali, romelic imavdroulad didi fizikuri ZaliT gamoirCeva: SeuZlia quslis dartymiT xis waqceva, TiTiT _ uzarmazari lodis gaxvreta. narTebis deda aris winaswarmetyveli da jadoqari: grZnobs safrTxes, romelic mis Svilebs elodeba da mudam Svelis maT; SeuZlia CF)FYTB-U~FIMF _ Yfh0ff htgjc b[flje f[f=s> i`8sr Yfh0ff ftimw`tb> hf]`imfpfq`s> U`sylf 9iotb hfy> fkf9i [`sprefp f9iofhf pvfp 9]`scsy> bfhf e,fc fvx le pvfp kfrey> ksim[`fkf fqkf lfcys fq[hf kskijy> kyfq`rmsckf f[f f[`f]`le rskskq`jy Yfh0ff hfy lqff8sy> bk]`jp 7fkjy> kszreyw`f fi`fh0f bfy0fuskjp fw`fyshhf kjefy> tcyfum lhsw[hffefy> fvi f9cf[hf kskijy. Ftgjc s7tb;m0tb frshis6`cf6`f 126 afxazuri miTebi da ritualebi amindis Secvla. eposis xangrZlivi hs,;mfhf Cf0fytb U`fimf k[f=ums frsh arsebobis manZilze saTanei-gvaSas saxem ff9cf[bn. Effyofn`b f]`fv0f f7ys Cf0fytb mniSvnelovani cvlilebebi ganicada. U`fimf psvx vfze> pimfehf bfim0je> b-tbv gadmocemis gviandel variantebSi saTanei- 9]`sceg> Yfh0ff eb kf;`f bfpsos8hefvpn. gvaSa aris susti, SurismaZiebeli da cbieri Cf0fytb U`fimf ,fifof lfim0fy ks9]f lsqali, mis sityvas narTebi ukve ar usmenen. saTanei-gvaSa amaod cdilobs Tavisi vqfpshcsp (bu`. „Yfh\m[mje“) f[`i`b0fys qaliSvilis gamtaceblis (ix. `narjxeu~) bimhf> bkshvfptbp f[`i` pvfp f8s kfhf mowamvlas, iZulebuli xdeba Tavad dalios bk;`sh fre[tbn> bfhf eb fkfums ls9cjbn. Cf0fytb U`fimf k[skqim0hf f[msvn`ffef Sxamnarevi Rvino, ris gamo kvdeba kidec. saTanei-gvaSas warmomavlobaze gadmo- fps tbetb9isvp fu`ffyfufhf6`f s7jeg. Eb pys cemebi sxvadasxva monacemebs iZleva. igi Tklspff> pys[ V]`svp0ff> pys[ }`skvspff xan eldizis, xan mihvmizTis, xanac hvilm- hs;`kf lflshrskjy> eb bffyfh9ijbn izis gvaridanaa, rac Sedegia imisa, rom fvhfuskfhfn`b Rfdrfp f7ysn` tbetb9isv CrdiloeT kavkasiidan afxazeTSi Camosaxfvbkf06`f F9cys7f y[fhf bffp Yfh0ff hfy lebul sxvadasxva eTnikur jgufebs narTelsp[skqsp tbetb9isv flshhf6`f ys7`shujy bis dedis warmoSobis Taobaze sxvadasxva (fhf7f b]`fn`eg> Yfh0ff h]`fv0f f7ys bffcnobebi CamohqondaT (aqve h9ieg futjuhfabfn`b unda iTqvas, rom narTul f6`9ishf> fnjgjybv6`tb> gadmocemebSi asaxuli f]blhjybv6`tb f[flfhf geografiuli sivrce, toponimTa da hidronimTa pvje f[`0f> Yfh0ff mniSvnelovani nawili, hsvf0`fn`b frekmnehtb> narTebis materialuri fy[fv8fn`b f0fuskfpffimtb kultura da sameurneo fy9ijbn> fhb ftgjc f9cef yofa imaze metyvelebs, dthcbf fhf[m bffujeg> eb rom eposis afxazuri verF9cysn`b fqfrshflumsk sia Semotanilia da saf7ys bf9qfvpn). kuTvriv afxazeTis teriBiff,j fkf Cf0fytb toriaze ar Seqmnila). U`fimf k[sf=s bfimfu`s0eg rogorc Cans, saTaneiYfh0ff htgjc> vf eb fvxgvaSas saxe efuZneba hf fimf6`shuskfhffyof narTuli eposis an Tundac misi birTvis Camoyfrsh pff bimf6`uskfp alibebamde gacilebiT fvfnhbfh[hfn`b adre Seqmnili matriarqi hf9[mfn`bf f[`skqhfn` pirvelwinapris miTopofvba;`tbyhffkfhfn` [f=eg. etur saxes. eposis afxaFtgjc f9cef dthcbf f7ys zur versiaSi ver Sevxlf]9skjv Cf0fytb U`fimf vdebiT saTanei-gvaSaze b. jopua. `saTanei-gvaSa~ ktb]f fvbajkjubfhf pspee metad miTologizirebul <. |mjgef. `Cf0fytb-u`fimf~ f[f=s (bu`. „Yfh0ff‘). personaJs (ix. `narTebi~). a-salerti _ zogierT daavadebaTa (Tavis tkivili, Sakiki, cxviridan sisxldena, uneblie Sardva) mfarveli suli abJuis afxazebSi. mis saxelze sruldeboda specialuri msxverplSewirva da locva (ix. `a-girtnihva~); swiravdnen Romis fqvilisagan momzadebul kverebs (akvakvarebs), Savi feris qaTams da erT sanTels. mlocvel FCFKTHN _ fxsvfpfhf6`f (f[`s[mhf> f9syqf f7ysn` fimffhf> fw`sh0f6`x[`hf) bh[skf9ief fyw`f[`s> F,;mseff h7ys. Eb b[mso fkf bzslje f9cf0fn` himefy> fys]`fhf v8f9shujy (bu`.“Fushn`ys]`f“) blshvfptbefy f\m6`htb iskf bfk[sp fr`fr`fh6`f> frens tb6`fq`tb> fw`svpf6`tb. Bys]`efp f0ffw`fhf Fcfkthn b[mofkf fvhfufkfhf[mn`b F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB ojaxSi asalertis saxelze hqondaT ara Cveulebrivi sazedaSe qvevri, aramed mcire zomis brtyelZiriani ayubari _ yvibari (aseTive qvevri hqondaT kuWis daavadebaTa mfarveli sulis _ anafras saxelzec). termini `asalerti~ megruli `saalerto~ formidan momdinareobs, `alertisaTvis gankuTvnils~ niSnavs da alertis wm. giorgisaTvis mimarTul locvasa da msxverplSewirvas gulisxmobs (alertis wm. giorgis xati ramdenimea samegreloSi), Tumca am ukanasknels afxazebi ar icnoben. 127 fufy f7ys ec b,fifp f]f9imf frevref> psqf qf7mfp f7`,fh hsvfy (f,fcw`7mf b7fp f]f9imf hsvfy f6mfvcf[mff bf[skf9iefp> Fyf9hf b[mofkfums). Fnthvby „fcfkthn“ fushi`f „cffkthnj“ fajhvf f7ysn`b bffetbn> „fkthnf bpre“ ffyfujbn> Fkthnf> Umfhum fw6mf bpre fys]`f9[motb> f9cf0fn`b fpu`fyf0jbn (Fkthnfn`b Umfhum fw6mf bys[f bfrsvref b7jeg Ushn`skf)> f[f eb f9ceff lhsplshefvpn. CFVF&~F _ fcf[mfhrshfn`b ffh9ihf> romelic wlisTavis wina saRamos fis6`c ffbffyof fe[`f> f\mf,fhf pvje f0ffw`f Wirisuflis ojaxSi ewyoba. warmodgenis byfhuojbn. Fhb fcf[mfhrshfn` f6`shuskfhf erT-erTi monawile micvalebulis rolSi tb9ie f7ys> b9csp bhjkm yfbuojbn fo`s> eb taxtze wveba, danarCenebi iqve sxedan fnf[nf ls6`eg> tumsh0 ef7f breifys bn`jeg> da mis ganvlil cxovrebas ixseneben; eb b[`bufp ffv0f hu`fkflshi`jbn> bfhfpyfr moulodnelad Semodis kaci da warmodgenis lff8yfkjbn [fqfr> eb fhb fv8f9ufhf bfkf[`e monawileebs wyals asxams; yvela garbis, ptums fos hs6`b0`jbn> ptums tb,fhs8etbn> maT Soris `micvalebulic~. aRniSnuli „f9cums“ eh0 lhskjeg. Fhb fqfc b;`sn`oje Cveuleba uZvelesi rwmena-warmodgenebidan flby[fqfhf f7ysn` bffetbn> bfl]`fkjeg momdinareobs,ukavSirdeba winaparTa kults da saxumaro xasiaTs mxolod mogvianebiT f,im0hf frekmnb> f[`vfhhfn`b f7fpimf fbetbn frsh is6`c6`f hffvsim0f[m. iZens. B9csp brekmn bfl]`fkje b\mjeimfif micvalebulis kultTan dakavSirebuli ffh9ishjeg> bfpffbu`jeg> frsh tb9ieg es saintereso movlena paralels poulobs zogierTi xalxis wes-Cveulebebidan fvbkf06`f imjers hqfcv8f9ufhf6`f> tbcnobili micvalebulTa oreulebis saxiT. wlshe f9cw`f hs8,fhf ffpsh9ie fcf[mf6`f. es oreulebi, Cacmulni gardacvlilTa Fb9iyskf ltbkf]`jeg b9csp bvf0`fkf> tanisamosSi, hyvebian Tu rogor cxovroben tb0tb]`jbn y[fimfc bhsvje> hsefw`tb> bhisini da maTi axloblebi saiqioSi, pffbuje feffb \mffyf0 f7ys> f[is8hf hsrCevebs aZleven cocxal naTesavebs b0jbn ps9cs 0je bsefw`f> pyspsykf b9cda a.S. zogjer oreulis rolSi sp bhjkm yfbuojy eb lspref,fp. F,fc tb9i micvalebulTa ganmbanvelebi gvevlinebian. bff,jbn fvhfuskfhfn`b ^sh0n`skf fim[f] am rigSi dgas aRmosavleT saqarTvelos hfrshf6`f h7yums tbwlshe vtcek0fy (fb9imTielebSi cnobili mesulTane (oreulis transformirebuli saxe) _ piri, romlis yskf bnhfycajhvfwbfn`b f[f=s) b[f=s> saSualebiTac adamianebi `axerxeben~ eb bw[shffhfkf feff9cshf „bhskijbn“ micvalebulTa survilebis gagebas, b9csp bb0f[`e fbkrffhf> f9cw`f hs7ysn` f,;mfufhf6`f hbehf. sulebisagan rCeva-darigebebis miRebas. samayva _ Teatralizebuli warmodgena, sarTagala _ narTul gadmocemaTa epizoduri personaJi, narTebis dedis – saTanei-gvaSas `rCeuli~, sasriyvas biologiuri mama (genitor). CFH)FUFK _ Yfh0ff h]`fv0f 7`ifrn`b f[f=s> Yfh0ff hfy Cf0fytb>U`fimf „kw`s,pf“ Cfchs7`f b,w`7mf (genitor). CFCHS&~F _ Yfh0ff htgjc fash[fw`f _ narTuli eposis erT–erTi h7ysn` ptums htb]fof b[`flje f[f=s> Yfcentraluri personaJi, narTebis mease , sasriyva 128 afxazuri miTebi da ritualebi yvelaze umcrosi Zma, romelic kulturuli gmiris saxes warmoadgens. uwinares yovlisa, mis saxelTan aris dakavSirebuli promeTeuli gmiroba – zeciuri da miwieri cecxlis mopoveba. sasriyvas qvaSi Casaxvisa da misgan dabadebis Sesaxeb Tqmuleba, romelsac eposis adiReuri da osuri versiebic icnobs, uZvelesi miTologemaa. qvisgan naSobi sasriyva narTebis mWedlis h0ff hsi`8srn`b> ftimw`f ptums bhtbq,e> eb f[sv8f9ufhf ,pbf plshef ash[fqfys lffh9ieg. Ptum hf9[mfof> eb b[mso fkf bffh9ieg Ghjvtntb bash[fqfhf> [`s[m f;`8fyn`bb> qf7f flumskn`bb fvwf f9iffhf. Cfchs7`f f[`f]` bfkfi`fp> eb f7ysn` bbp bfpre f]`fv0f> ftgjc flsun`bb> fef9cn`bb fdthcbf6`fums bhlshetbn> b;`sn`oje fvbajkjuw`f. F[`f]` bkbffp e. qavSbaia. `sasriyva~ T. ^fdi,fbf. “Cfchs7`f” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 129 – ainar iJis quraSi gamoiwrTo da Tavisi goliaTuri siZlieriT, simamaciTa da moxerxebulobiT gamoirCeva,ris gamoc Zmebi mas SuriT uyureben. Zmebs Soris frTxili, magram aSkarad mtruli damokidebulebis sxva mizezia maTi urTierTobis poblema (ix.“gunda“) da is faqti, rom sasriyvas narTebi nabiWvrad Tvlian (ix.“anSfa“). sasriyvas sikvdilic swored Zmebis mondomebis Sedegia. Cfchs7`f Yfh0ff h;mb8s> Fbyfh f;mb b;mbh0f f7ys losh;`eg> eb bvxleb> bash[fqfhtb> bu`svi`fhtb bu`tbkufhtb hskf lhskerffefy> e,hb fps bfimw`f bqfimswefy. Ftimw`f hs,;mfhf> fu`-fyspffhtb f[f kf,=f,f fb/fw`f htbps7fpffimf lf-f vpspr fvfy (bu`.“Usylf“) yfcums Yfh0ff Cfchs7`f fyi9f ]`f bim0fy (bu`.“Fyi9f“). Cfchs7`f b0f[fhfums fbimw`f hf6`if]f0hfkfjeg bis7fkfp. saunau (siusana,saurou) _ marcvleulis xeliT fqvis mfarveli suli. misi saxeli ixsenieba e.w. `dolabis simReraSi~. dolabTan mdgari qalebi, romlebic marcvleuls xeliT fqvavdnen, mosawyen da mZime Sromas simReras aayolebdnen: `saunau, saunau, Tavwmindad aris dafquli, mogawvdi savse jamiT da agarTmev gobiT TavdgmuliT~. `sau-nau~ (siu-sana, sau-rou) iseTive xmabaZviTi sityvidan warmomdgari terminia, rogoric cexvis dros guriaSi xmarebuli termini `san-sav~ (samegreloSi am mZime samuSaos dros icodnen daTvla: `arTi~, `Jiri~, `sumi~ da a.S.). CFEYFE (Cbecfyf>Cbehje) _ Fhsw yfgskf fkfufhf bf[`skf9ief f9cs]f. Eb b[mo ffh9ieg „Fokfufhf fi`f f=s“. Fokfufhf bfluskje f]`cf6`f> eh0 fhsw hyfgfkf bh[efy> fu`s9q`fufn`b> b[msy0sp hecehf fi`f yfkfhqjy> „Cfeyfe>cfeyfe> Bu`ofys bkfujeg Fcffy ffpyf ec0jbn> Besvc[jbn fu`s,kff yfh0`ys“. „Cbe-yfe“> (Cbe-cfyf> Cbe-hje) eb f,;mstb9ihfn`b f;`f6`f hskf tb6`shi`je nthvbyeg> U`hbf f7ys bfysrefi jp bh]`jp fnthvby „cby-cfd“ (Ushn`skf f,hb fec [msy0f ffy bhlshefy f9[mfofhf> „fh0b“>“;mbhb“>“cevb“> ...). seliqu _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTebis mwyemsi, wamoudgeneli Zal-Ronis gmiri; zogjer figurirebs rogorc narTebis dedis – saTanei-gvaSas `rCeuli~, biologiuri mama (genitor). CTKB^~ _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0ff hs[mxf8> fvx/`/`f pvfp fash[fqf> pyspsykf lffh9ieg> Yfh0ff hfy> Cf0fytb>U`fimf> „kw`s,pf“> Cfchs7`f bf,q`7mf ]`f (genitor). siTi _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTebis ufrosi Zma (zogi variantiT igi narTebis mamad moiazreba), vaxsiTis mama; narTebis grZel skamze _ arimzze igi TavSi zis da `mamacad~ iwodeba. narTebis laSqrobebSi mkrTalad, magram mainc Cans siTis rogorc winamZRolis e. qavSbaia. `siTi~ T. ^fdi,fbf. “Cb0” CB) _ Yfh0ff fbtimw`f htb]f,s (dfhbfynr f7ys Yfh0ff hf, ]`f lfh,jeg)> Ef[cb0 bf,> Yfh0ff hn`fh0f> fhsvo f7ys f[`fys bn`jp> „fu`svi`f“ ]`f bim0fy. Yfh0ff htb,simhf6`f h7ys [szsr bw`sieg f[f ptums frjeg be,jbn eb bv8f9bujp f9spf8 bcf[mf. Eb b]`fv0fkf ftimw`f hs9cs himjy> 130 afxazuri miTebi da ritualebi saxe. mis naTqvamze isveneben Zmebi; misi miTiTebiT iwyebs naSbaTayva narTebis gmirul warsulze Txrobas; saTanei-gvaSas Semdeg siTs, rogorc Zmebs Soris ufross, ekuTvnis pirveli sityva. siTi iTvleba narTebis mTavar meRvined (sxva variantiT ufrosi meRvine xniSia). igi moZalade narjxeus mosawamlad gankuTvnili Rvinisgan kvdeba. siu _ narTul gadmocemaTa personaJi qali, romelic vinme axuSbas Seuyvarda da misi colad SerTva gadawyvita. siu Tanaxma iyo colad gahyoloda im SemTxvevaSi Tu saqmro orTabrZolaSi daamarcxebda. axuSba siusTan SeWidebisas Tavad marcxdeba da hkargavs sacoles. eb blqfhfkf Yfi,f0f7`f lfkfujy Yfh0ff> bh[`shuf[mfp hash[fqfhf6`f ffpsh9ijp f;`f,;m fb0f]`fhf> Cf0fytb>U`fimf kffvsim0f[m> Cb0> ftimw`f htb]f,s bfrey hf9[mfn`b f;`f f]`fhf f,;ms pvfp. Cb0 ls9[mfojeg Yfh0ff h7ys b[flje f8s7fqf8sc (lf-f dfhbfynr fkf f8s7fqf8sc lfh,jeg {ysim). Eb fvqfhc8s Yfh\m[mje f[`i`b0fhfps blshvfptbp f8s> b;`sy lfubn. CBE _ Yfh0ff htgjc f9]`sc [f=s> eb F[`i,fr ,pbf lb,fy> 9]`scc lbufhw bo,bn. Cbe eb 9]`scc bwwfhf lf6`if]f0sy> hs8\mfums tb6`9fys bfhf lfbffbh. F[`i,f Cbe lfykf6`9f lfqf[bn> f9]`sp,fums lbw`sobn. v. vouba. `siusa da axuSbas orTabrZola~ D.Dje,f. “Cb8b> F[`i,tb htb6`9fhf” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB a-sunatra _ winadacveTis Cveuleba muslim afxazebSi. marTalia, winadacveTas bavSvobis asakSi mimarTavdnen, magram iyo SemTxvevebi, roca Turqi molebi am wesis Sesrulebas axalmoqceul asakovan da moxuc mamakacebsac aiZulebdnen,rac xSirad seriozuli garTulebebiT mTavrdeboda. termini `a-sunatra~ momdinareobs amave Sinaarsis Turquli sityvidan `sunnet~ (← arab. `sunna~). ritualuri winadacveTis Cveuleba gacilebiT adre, pirvelyofili sazogadoebis wiaRSi Caisaxa da iniciaciis Tanmxlebi wesi iyo. islamsa da iudaizmSi man axali interpretacia miiRo da religiuri mikuTvnebulobis garegnuli maxasiaTebeli gaxda. 131 FCEYFNHF _ f[fw`f hs9[fimfhf6`f f6`w`f f[q`fhf fqfc f9ceff f9cskvfyw`f h7ys> bbfijeg eb fef8s lfys[`ze feg bfysv8f9shujp> f[f b7fy f0fuskfpffimf> f0sh6`f f[`f\mfw`f fhb fqfc fv8f9ufhf hslshqjy plby ps9cf[sp> f=fhb> ps6`hf ytb[mfp f0f] vflfw`fums> eb lffhfof b-tbvp fkqi`f6`fums fwsy. Fnthvby „fceyfnhf“ bffetbn> fv8f9ufhfn`b fqfc ffpsh9ief „ceeyytn“ (fhf,. „ceyyf“). Fhb fqfc fv8f9ufhf lffhfof b;`sn`e> hf9[mfn`b feff;`kfhn`b hsqffekfhf f7ysn` bffetbn> eb bzslfp fqfc6`f fvfy. F9cskvfyhtb> fbeltbffb h7ys fqfc =sw fv8f9ufhfkf bfkfutbn> eb flby[fqfhf pye,ffkj lshufys bimf6`uskn. 132 afxazuri miTebi da ritualebi t N FN~FHF _ „F9cs fn`fh0f“. B9csp b[mofkf saxelze did gzebsa da gzagasayarze, fv8fle6`tb> fv8f tb[`shc6`tb> feff;`kfh sazogadoebrivi TavSeyris adgilebSi htbpfh0f f0s96`tb> fqkf6`f hsq7f blshuskj xeebqveS gamarTuli grZeli skami. afxazebma b[`[`je f7`fhl`. Bfhf e,fc f9ceff bhlshefy aseve icodnen micvalebulis saxelobis b9csp b[mofkf fqtb\m6`tb> fos[mffbh0f6`tb Webisa da wyaroebis mowyoba (Sdr. qarTuli h7ys f7`fhl` fhuskfhf (=sh. F6sh0efn`b `sulis wyaro~). „f9cs fos[m“). a-tvara _ `sulis skami~. micvalebulis a-tivi _ urCxuli, uzarmazari zomis demonuri arseba, zogi variantiT, mfrinavi gveleSapi, romelic mzesa da mTvares dasdevs, maT Caylapvas cdilobs da amitomac xdeba mnaTobTa dabneleba. roca ativi mnaTobebs aefareba da daabnelebs, xalxi iaraRs caSi isvris, raTa misi keTilismyofelni daRupvisagan ixsnas. g. Cursinis Canawerebis mixedviT, adamianebma am dros rom ar isrolon, mnaTobebi urCxuls ver gaeqcevian da ativi maT an SeWams an misgan daRrRnilebi zecis TaRs moswydebian da Zirs Camovardebian. mnaTobTa dabnelebis Sesaxeb msgavsi warmodgenebi gavrcelebulia qarTvelebSi, kavkasiisa da sxva xalxebis miTologiaSi. n. janaSia uSvebs SesaZleblobas, rom termini `ativi~ gaiSifros, rogorc `adamiani-bu~ (afx. a-t¥ _ bu da uaÂ¥ _ adamiani), rac saeWvo Cans. FNS* _ Fusui`su leoof> f\mysi 9ihf pvje> lf-f dfhbfynr fkf b9shef fu`skimfg> eb fvptb> fvhtb bfim0jeg> eh0 hsk,fflfhf f0f[eg> e,hb fpjeg bpskfimwf[j. Fvhf fn`s8 bfrjbn> ec7fy feg bfyskfimwf[j> feff fi`f6m fkf f;`8fy f[m b[scetbn> eh0 hsvhfkfifhf f0f[fhf f7ysn`b tb6`lsh[fhw. U. Xehcby b8sv0f6`f byhs6`shi`fy> feff f,hb ffv0fps bv[scsh> hskfifhf fu`sui`su bpfw`wjv> Fns8 eb vf bfajbn vf b7f7fp f;`8fy brsli`fys flumsk b6`9cjbn. Fkfifhf> fb6`skfimwfhf bfprys> eb tb9ie fu`ffyfufhf fkfhq`jeg f6sh0w`tb> Rfdrfp> tumsh0 feff;`kfh h7yums. Y.|mfyfimbf bfpu`tb0jbn> fnthvby „fns8“> „fns fef8s“> eb fu`hfufhf w`umjeg. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 133 u * uaZamaqiaTi *FOFVFRMFN _ Yfh0ff lffhfof bleesp _ narTebis giganturi zomis jadosnuri qvevri. igi mudam savsea h]f9imf. Eb tcyfum b0`sy bzslfys bfkrffp gansakuTrebuli Zalis RviniT, romlis da- 8skf> eb fysh;`kfum ffvsim0f[m Yfh0ff hsvx levis Semdeg narTebi ufro Zlierebi xde- bfwkjy> b/`/`f[jy. Eh0 f]f9imf fvf0 7f9ims bian. isini qvevrSi wiTeli gvelis daWril tb=shi`i`fys b0fhqjy> eb fkf eh0 hf/fw`f nawilebs deben, raTa Rvino mtris mosawam- f[`i`hs0fhf f7sn` h[`s bflsh[`jy (-yfr pys lad gamoiyenon (erT-erTi aseTi cdis dros fo`s f[`i` bh0fh fysh0f[`[fp Yfh0ff h[f0f Tavad narTebi dazaraldnen). gadmocemis fw`umfhf bf6`i`tbn). F]`fv0f byf6`sh9iys> Tanaxmad, uaZamaqÁaTi Camarxuli iyo qlux*fofvfrmfn f[msqfp ^ks[`hf frfq`fhf (lf-f oris (sxva variantiT, naxaris) uReltexdfhbfynr fkf Yf]fh f7ys) f7ys feg. Yfh0ff ilTan. narTebisaTvis igi imdenad wmindaa, rom Zmebi qvevrTan deben fics. saswaulmo- hps eb e,hsc7fr b9imfy> ftimw`f f]f9imf qmed WurWels narTebs Soris upirvelesi f7ys f=f0f[ms im0fhqjy. F\mfimf[`hf gmiris gamovlenac SeuZlia (Rvinis duRi- f7fqfhf pskijp f]f9imf Yfh0ff fash[fw`f lis gamowveviT). qonebis gayofis dros, bhskerffefp bffh9ihf fkijy (f8s fbkfhihf ffy). Fvfk fyshij ZmaTa Soris umamacffy> ftimw`f ptums esi raindis rangSi htb]fof bu`svi`f8sp cvicvis gamovlenis fash[fqf W`sw` bvgamo, gabrazebulma ifkf> bu`ffp Cfchs7`f sasriyvam qvevri uRef]f9imf f[hf tb0bn> ltexilidan afxazeF9cysn`b fufy f[m Tis mimarTulebiT bhr`shsy> b9s[[f daagora da daamsxvrbim0bn. Eb fqf f7ys ia. mis fskerze darCebffy[fp f;mu`f/ F9cys nili wi pwidan ixara pt[msy\mfhf bkf9ctafxazeTSi narTebis bn> e,hb bf[`skqbn vazma, romelic aw F9cys> Yfh0ff hof[`f ukve gadaSenebulia ]`f bfim0fy. Bf[mfps da arsad ar xarobs. eb f;`kf F9cys termin `uaZab6`sooffbn. maqÁaTs~ ornawiled Fnthvby „8fofvsityvad miiCneven da frmfn“ 87`ifr hskf Sifraven rogorc bijbn ]`f fu`ffyfufhf `maWaris WurWels~ [as7jeg> „fvfzfh Âiz _ tkbili (Rvin0f0`fh0ff f0s9“. F[f isa), mqÁaT _ saTavsi, b7jeg fu`ffyfufhf risame adgili]. Tumca, „8fofvfrmfn“ frn`b a. beliukini. `narTebi jadosnur WurWelTan~ aris cduneba `uaZaf[`0f Yfh0ff h]`fv0f maqÁaTis~ pirveli F. <tkberby. “Yfh0ff flje]fn` f]f9imf=s” fef9cn`b fdfhbfyn f\- 134 afxazuri miTebi da ritualebi elementi davukavSiroT narTul gadmocemaTa osuri versiis saswaulmoqmedi Tasis _ Wacamong-is (sityvasityviT `RvTaebrivi mimaniSnebeli~) pirvel nawils _ Wac, rac `RvTaebrivs~ `wmindas~ niSnavs (am sakulto termins mxolod miTologiasa da eposSi vxvdebiT). mfimf[`hf v8f9spuj f[vfzsh> Wacamongn`b (f;`f> f;`fkf bffyfujbn „bf][skf9ij blshuffh9ihf) frn`b f[`0f _ Wac, eb „fyw`fbn`hf“> „f9imf“ ffyfujbn (f,hb frekmnn`b fnthvby fvbajkjubtb> ftgjcb h7ys vfwfhf feg bf[m]9skj). a-uriCra (Turq. uraza) _ ocdaaTdRiani FEHSXHF (f0h6`. ehfpf) _ 8f;`b;`f,f vis byfuoj fehsxhf f9ceff f9cskvfyw`f h7ys. Epfhf (fhf,. Fc.cfdv> fcgfhc. Hept) f9cskvfyn`b b[`flje f0fr9[s6`hf6`f [`,f h7ysn`> f9cskvfyn`b b[`flje f,eh\m6`f b[`flje hefrs> eb fyfuofhf flby[fqf8w`f hps hfvflfy fvpfps b[`sv9fljeg (f9cskvfyw`f b[`flje fvpfh $n`b fvp). Fxufhf bqfkjebn bfh,je fvp fyuskj> fvpf =sw fyffw`shqkfum flby[`fqf8w`f ifh9fps byfhrys bytbkfi`i`ffyof fpby hsvfv frhsafhf> frhs;`hf> f0f0sy f[`fhf> f[`fqf9]`schf e,fc bqtums. Eh0 hsyfuofhf hskijn bfyffbkfi`i`fkfum byfhrys. Fehsxhf byfh0,ffys bfkfhq`fy F9cysn`b f9cskvfyw`f h=s. Fxufhf ffy> tccs 9imfib> hfvflfy vpf frn`bb> fqs[`n`fyn`b fvi6`f hps> f9cef f9cskvfyw`f b0fr9[s6`hfys byfhuojy hs9cw`f hps fxuf[ms fhuskfhtb> fw`svpf fhrhtb> f9cw`f hps blsh[`bjp fbi`f f7ys byfwqfys 87`fhl`r lshuskjy> 0sy[f lspvfvp f9cw`f hps> eh0 cfchf bhpffbh fkijy. Fxufhf fvi6`f hps f9ceff f6mfifyf6`f lhsw6mjy> lf-f ffv0fr fps f6mfifyf6`f h7ys bfh,fy ecpffkfum fyfuofhf 7fkjvpn. marxva muslim afxazebSi. uraza (arab. assavm, spars. ruze) muslimis xuTi ZiriTadi movaleobidan, islamis xuTi ZiriTadi burjidan (ruqn) erT-erTia, romlis dacva morwmuneTaTvis savaldebuloa ramadanis TveSi (muslimTa mTvaris kalendris me-9 Tve). marxva iwyeba aRniSnuli Tvis dadgomisas; axali mTvaris gamoCenisTanave morwmunes ganTiadidan dabindebamde kategoriulad ekrZaleba Wama-sma, Tambaqos moweva, colqmruli kavSiri da sxv. akrZalvebi ixsneba dabindebisTanave. auriCra farTod iyo gavrcelebuli morwmune afxazebSi. marxvis ganmavlobaSi yovel xuTSabaTs da ramadanis Tvis pirvel da ukanasknel dReebSi afxazis ojaxi Tavs valdebulad Tvlida micvalebulTaTvis sakurTxi daedga da sanTeli daenTo; gardacvlilTaTvis gaSlil magidasTan daedga ori skamiT meti upatrono mkvdarTaTvis, romlebic SeiZleboda stumrad swveodaT. marxvis dReebSi afxazebma saflavebis movla icodnen; sxva dros sasaflaoze yovelgvari samuSaoebi ikrZaleboda. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB f faTara _ narTul gadmocemaTa epizoduri personaJi, romlis vaJi, an SesaZloa faTaraTa gvaris warmomadgeneli (faTar-ifa) narTebis msaxurTa jgufs ganekuTvneba. faTrazi _ narTul gadmocemaTa gmiri, romelmac Tavi gamoiCina gumbivis cixe-simagrisaTvis brZolaSi. rogorc Cans, saxeli `faTrazi~ narTuli eposis osuri versiis erT-erTi centraluri personaJis – baTraZis da yabardouli versiis _ baTrezis saxecvlili formaa. am ukanasknelTa ti pologiur paralels afxazur versiaSi cvicvi (ix. `cvicvi~) warmoadgens. 135 ( (F)FHF _ Yfh0ff h]`fv0f b[`flfv f[f=s> eb bzrey> vf b7fkfh 7fkjbn (f0fhff hs;`kf f[f0syhfr ((f0fh>b9f) Yfh0ff hsvfqe8w`f lhs[9[mfofkjeg. (F)FHFP> Yfh0ff h]`fv0f fash[fqf> eb b[s ffbh9ibn Usv,sp f,ff bfyf,fimefp. Biff,j fkf> f[mso „(f0hfp“ Yfh0ff htgjc fef9cn`b fdfhbfyn f7ysn` b[`flje fash[fw`f hefo`s b[mso> <f0hfob> &f,fhlffn`b fdthcbf> <f0htpb hs[mso9cf[hf6`f bhbeeg. Fhb fqs[`n`fyn`b> fnbgjkjubfn`b fgfhfktkm f9cef fdthcbf f7ys W`sw` (bu`. „W`sw`“) by9iskjbn. F( _ Flsl -vfw`sc f[f=cf[mfn`b f9ffbv,fh f9cef fvbajkjubf f7ys> f9cRvTaeba afxazur miTologiaSi. afxazTa warmodgeniT afi zecaSi cxovrobs, zis eff hu`ffyfufhfkf F9 f;`8fy f7ys lsy[jbn> frTosan TeTr cxenze da marjvena xelSi lf6`n`jeg fvq`s;`8f pvje f-s ir`fr`f> daklaknili maxvili upyria. igi zecidan bfh/mf yfgs f7ys breg tbkfhq`fie f7fvf. cecxlovan isrebs (ix. `a-firxi~) esvris Eb f;`8fy f7ysn` fvwf ps=7mj f[`svgfk6`f xeebqveS damalul demons (ix. `a-jniSi~), (bu`.“F9sh[ hu`slbqjbn fqkf fq7f pmagram arasodes avnebs rcxilas (axiacas), spw`f[sp f\mysi6`f (bu`. „F\mysi“) f[f romelsac RvTismSobeli mfarvelobs pysrums 9sh[fuf fpbvebn f[mfwf> eb fyw`f (afxazTa azriT, RvTismSobeli axiacas _ xecias gvaridan aris). am rwmenis gavleniT, bfy lf[`skf9ietbn (f9ceff hu`ffyfufhfkf afxazebi TavianTi sacxovreblis garSemo fyw`f bfy f[mfwf> [mtwbff hs;`kf lfn`eg). rcxilis xeebs rgavdnen, sacxovrebeli F,hb fp[`sqfhfkf f9ceff hs8ys ffbu`fhf Tu sameurneo daniSnulebis nagebobis f[mfwf qkf tb0fh]fjy> f8ys fevf vf ec fy[fhf aSenebisas cdilobdnen am xis Tundac bfn`e huskfhfr fys7fhqjp f9ceff bpkfefkf mcire nawilis gamoyenebas. RvTaebis r`fv7mfr frepfhums f]mfwf h[`s bflsh[`jy saxelze locva icodnen mexis dacemis fhuskfhf=s. }fpifp b[mofkf fys]`fhf an Weqa-quxiliT SeSinebuli adamianis hlshefy fflsl fchf ffy vf flsl vfw`sc daavadebis SemTxvevaSi; swiravdnen TeTri bfhi`fp fef8s bxsvfpfhf ffy> f9cf0fn`c f\feris Txas, mexis dacemis adgilze mvf ir`fr`f himefy> flsl f[fcsp f0s9 f7ys mRerodnen `afraSvas~ _ afis simReras (ix. fi`f h]`jy> „F9hfi`f“ (bu`. „F0kfhxjgf“). `aTlar Copa~). xSirad afi gaigivebulia F9 ]fpifp fyw`f lblshrskjy. a-fi _ Weqa-quxilis personificirebuli 136 afxazuri miTebi da ritualebi umaRles RvTaebasTan _ ancvasTan. RvTaebis saxelSi asaxulia uZvelesi msoflmxedveloba, roca jer kidev ar hqondaT warmodgena bunebis sulier da materialur aspeqtebad dayofis Taobaze. am TvalsazrisiT termini `a-fi~ srul semantikur SesabamisobaSia adiReur da yabardoul terminTan `Sible~, romelic aRniSnavs Weqaquxilis RvTaebas da sakuTvriv `quxils~, rogorc aseTs. aSkaraa, rom Weqaquxilis Tayvaniscema gacilebiT Zvelia, vidre warmodgenebi Weqa-quxilis RvTaebaze. F9ffbv,fh bcf[mf f7ys bfy9iskjbn bleoojefleytb[`f9ihf> f[f=sffufhf fyhs vfvp f9cf,fhf ps9cs 0jeb> b0fvb> fvf0`fhn`b fcgtrn6`f hskf htb7`ifhf f,im0hf e,hffyn` lffetbn fhb f9ffbv,fh. Eb fu`ffyfufhfkf fnthvby „f9...“ fctvfynbrhf bif6`yfuj fkf flsun`bb> f7f,fhlfn`b fnthvby „ib,kt“> eb flsl -vfq`sc f9ffbv,fhb> b[fn`s „flslhf“ tb9i. Bkf,=f,jeg> f l s l v f w ` s c fvqf[sh[`fhf lffhfof b;`sn`eg> flsl -vfw`sc f9ffbv,fhw`f bffh9ie ptums hfqrmsc. g. xubua. `afi~ U. {e,ef. “F9” a-firxi F(SH{ _ Flslvfw`sc f9ffbv,fh F9 b[svwf <ps9ff h[fqfhfkf (F,;meff F9 b[svwf ]`f bhs9[mfojy f,hpfk). Feff9cshf hu`ffyfufhfkf> biff,j fkf f[svwf ]`f bfim0fy fvtnbjhbn6`f bhs=7mjp fvwf,p> eb flsl f[mfcep f0s96`f h7ys brf9cjy. F9cef bu`ffyfufhfkf> eb tb7hfvp (fyfw`s bfhrys> f0fzr`sv f7ysyo) bums;msp> f9in`s tb6`fw`f pvfp f[`f]`> vf fb[f> f\sh tb9isp f[`f]`6`f hfrey> eb fkf F9 bf/fw`f> vf b]`fn`s [fpsvqjp> bf[mbh[`sh bb0f[`sp bhu`slbqjy. Feff F9 b[svwf6`f fybhi`f fvwf pswhsqef f[`svgfk6`f bhtb9ieg ]`f fu`ffyfufhf hsvjeg. a-fsaTatvi F(CF)FN~ _ B9csp by8f;`fvib> bis6`cs hpf fefw`tb> f0sy[fw`tb b9csp bgfne6`qfhfps bhimef fhf[` (fefcf> fcsc> f;`> fw`)> fimn`s f9c[`fhf f9sy fe[f byfhujbn f0ffw`fhf h7ys feffhfw`f fys7je> f9cf0fn` fu`fi` f7ys f0fufkfhf bf]`jbn eb _ Weqaquxilis RvTaebis afis tyvia bzifis afxazebis rwmeniT (abJuis afxazebSi ki afis iaraRia abrzali). xalxuri warmodgena, rogorc Cans, afis tyviebs uwodebs im meteoritul warmonaqmnebs, romlebsac igi namsxvrevebis saxiT mexis dacemis adgilebSi poulobs. afxazis azriT, es aris sxvadasxva zomis (TiTis sigrZidan erT wyrTamde) mrgvali Savi feris kenWis (qvis), rkinis, Tujis an sxva masalis tyviebi, romlebsac afi Tavis mtrebs (mag. ajniSs) an im urCebs uSens, visi dasjac surs. xalxs afis tyviebi srolis procesSi cecxlovani isrebis saxiT aqvs warmodgenili. _ micvalebulis wlisTavze naTesavebisa da axloblebis mier Wirisuflis dasaxmareblad dayenebuli saklavi (cxvari, batkani, xari da sxv.); saklavi mohyavT wina saRamos, roca ojaxSi xalxmravlobaa; afsaTatviT WiSkars moaxloebuli piri ezoSi Semosvlas F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB moiTxovs da Tanxmobis miRebisTanave Semohyavs saqoneli, romlis rqebi vercxlisferi an sxva mbzinavi masaliTaa Sexveuli, tani _ nairi feris morTulobiT Semkuli, zurgze gadagdebuli aqvs e.w. `axÁanafi~ _ grZel Zafze monacvleobiT asxmuli wabli, msxali, vaSli, zogjer krendelic. ase morTuli afsaTatvis win da ukan damxvdurebi da mosulni sanTliT xelSi ganlagdebian da saklavs ezos samjer Semoatareben samgloviaro moTqmis e.w. `haiuas~ (`aious~) TanxlebiT. am wesiT SemohyavT danarCeni saklavic. Semdeg afsaTatvis momyvanni gardacvlils mis niSanTan itireben. saklavis naxevari xorci da tyavi mis momyvans ekuTvnis. 137 ffpufp> fpby fyhsh0fkfum hs9cf0fn` fu`fh9 b0fhufkjbn> eb fn`s8f6`f fhsoys 9in`s vf lf-f 9in`sr fkf bh9iojeg> fw`f ptums tbetb9isv frfcs;`kf b8sxjeg> f7`f7` b6`eg> fhf[`sw f7ys bhs9[e f[mf> f]f> fq`f pyspsykf fxfoums „f[mf9fy“> f,fc tb9i b8sxje fimn`f ef7f b7je ptums fw`svpf6`f fhrys fu`fh9 [svn` bfrelshijbn> fvsnrvf ]`j> „]fbe8“ („ffb8s“) hswys. F,hb fqfc fkf byfhujbn tumsh0 fimn`f6`fums. Yfc f9cf0fn` yfpufp b9csp bysi`sy0hf f7ys lytbys lw`setbn. Bhimsp f,;tb> fw`tb fimn`f ffpufp bn`eg. b. jopua. `xari~ <.|mjgef. “Fw`” 138 afxazuri miTebi da ritualebi a-fsua _ afxazi. narTul gadmocemebsa da zRaprebSi dasaxelebuli erTaderTi xalxi [mag., goliaTi mxvneli _ bJaiua-bJaZa narTebis umcros Zmas _ sasriyvas `sawyal afxazs~ (afsua CCia) uwodebs; zogjer devebi gmirs ver xedaven, magram grZnoben `afxazis suns~]. F(CEF _ Yfh0ff h]`fv0f=sb> fkfr`6`tb h7ys p[mo ]`je fvbkf0 pfq`s (=sh. Flfe <;f8f _ <;fof Yfh0ff hfimf tbq,s Cfchs7`f „f9cef xxbf“ ]`f tb]`jbn). Pyspsykf fljew`f fash[fw`f h,jvpn f[f f9cef ba8s hf]fefy. b. jopua. `afxazi~ <. |mjgef. “F9cef” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 139 a-fscvaha _ sikvdilis RvTaeba, romlis sabrZanisia saiqio (ix. `narcvi~). afscvaha adamianisa Tu cxovelis sikvdilis moaxloebis Jams an Tavad midis momakvdavTan da sasTumalTan ujdeba an agzavnis Tavis warmomadgenlebs (erTs an sam suls), romlebic ufro xSirad momakvdavis naTesavTa sulebi arian (Sdr. aRmosavleT saqarTvelos mTielTa warmodgenebi e.w. mgebrebze). am `gamcilebel sulebs~ micvalebulTa moxseniebis dRes msxverplad swiraven Romis naWerSi Cadebuli saqonlis gul-RviZlis Rvinomosxmul nawilebs, romlebsac mlocveli gareT yris Semdegi sityvebiT: `es Tqven, Cveno Tanamyolo (Tanamdevo) da gamcilebelo sulebo~. afxazTa rwmeniT, afscvahas msxverplni sustni an avadmyofni xdebian. folkloruli masalebiT adamiani masze xSirad eSmakobiT imarjvebs. F(CW~F}F _ F9chf f9ffbv,fh> eb b0s9 yshw` feg (bu`.“Yshw`“) f9cw`f]f lef8evf> b9cn`evf fo`s b9chf fyffbu`f[j bfhf b[`fkf lytbetbn ps9cs p[`spuj bf[m ef ls9ieg vf bvfq pef (fo`s vf [8sr) fo`s lyfbim0jbn> kfccs eh0 b9cef b6`e b0sy[fw`f> bpfbu`je hjeg (=sh. Fvhfuskfhfn`b ^sh0n`skf fim[f by[j hu`ffyfufhfkf vut,ht,b). F,fh0 „Fyfcrmfuf8s f9c6`f“ f9cs lfyshu`fkflshi`j fvi f-ys fimn`f fyshimkfum> eb f,sc0f bfu`skfqfys f8s f6`0`fys fys]`f8 fl`f[ms brfbs;mjbn „fhb i`fhf bi`n`jeg b]fwe> ] yfcrmfpuj f9cs“ ]`j. F9ceff hu`ffyfufhfkf f9cw`f]f bujbn> bhsw]fe> bxsvfpf8e. Fajkmrkjh6`f hffh9ihf6`f hskf feff hf[m eb uspvfkhfkf bfbffbetbn. fsxunixa _ afxazuri gvarebis _ adleibas, bagafSis, aSubas, arisTaas, Cxufias, xvatiSis, qiaxirifas,simsis,CiCbas,saZbas,cimcis,benias, amiWbas,kviwinias,Cegemis,marSanias,emuxvaris, inal-ifas, wanbas, zuxbas, arZinbas, trafSis, akabas, aZinaas, ptiSis da sxvaTa `Ziri xati~, salocavi (a-nixa). fsxunixa mdebareobs Tanamedrove afxazeTis centralur mTian nawilSi (soxumis raioni). sakuTvriv fsxu aris saerTo saxelwodeba im adgilebisa (donbexi, Zonga, viRZu muqurza da sxv.), romlebic md. bzifisa da misi Senakadebis (baviu, reSavi) xeobebs moicaven. kavkasiis wyalgamyofi qedis samxreT kalTaze ganlagebuli fsxu odiTganve iyo CrdilodasavleT kavkasiidan afxazeTisken midrekil mTielTa pirveli samosaxlo [S. inal-ifas, l. akabas da sxva avtorTa mixedviT, zemoCamoTvlili gvarebis (da aramarto maTi) warmoSoba, garda marSanias, kviwinias da beniasi (es ukanasknelni, rogorc Cans, qarTuli warmomavlobis, mogvianebiT gaafxazebuli gvarebi arian), CrdiloeT kavkasias ukavSirdeba]. fsxuSi damkvidrebuli, aqedan ki afxazeTis sxvadasxva mxareSi gadasaxlebuli da sabolood afsuebad qceuli kavkasielebis `Ziri xati~, bunebrivia, fsxusTan aris dakavSirebuli (fsxudan gadasaxlebulebi adgilebze fsxunixas `wilebs~ afuZnebdnen). amitomac aris, rom afxazTa da Crdilo-dasavleT kavkasiis xalxTa msoflmxedvelobrivi mrwamsi gaWrili (C}~YS{F _ F9cef ;`k6`f> Flktbff> <fuf9imff> Fi`ff> Fhbc0ff> X[q9ff> }`fnsimff> Rmf[mb9fw`ff> Csvcff> Xsxff> Cfoff> Wsvwff> <tybff> Fvzff> R`sqybff> Xtumtvff> Vfhimfyff> Fbv[ff> Byfkb[ff> Qfyff> P[`ff> Fhosyff> )hf9imff> Frf,ff> Fosyff> }`nsimff efc bqtums „bhimfu`s0e fys[f“. (c]`s f7ys b7jeg> ef;`n`b F9cys fu`0fn`b fim[f [`0f=s (F7`f fhfbjy). (c]`s bhptb9ie [moeg> ef7f b7je f0s96`f (Ljy,f[`s> Osyuf> *s/o> Vs6`sho) <ps9b> Vscb bhskfkj (<f8>Htimf) fobfc6`tb> f8[ff6`tb tblyfrskjbn. Rfdrfp fos tb8spij f8[ff> fkflfn`b fr`frm f7ys b7je (c]`s yf[myfn` ff[sc F9cys7f bffbefp fim[feff hf9[mfn`b hsy[fh0f 0s9eg (I> Byfk>b9f> K. Frf,f tumsh0 [`s[m bfh,je f;`kf6`f hf,im0hf feg> Vfhimfybffb> R`sqybffb> <tybffb hslf> fh0 f;`kf6`f f6`sh0ef [`skqim0hf hsvjeg> f9ceffhf f[m bbfcbn> tumsh0 fvhfufkfhfn`b Rfdrfp bfl]`fkjeg)> (c]`s fy[fhf bfkfufp fhffyn` yfc F9cys tbetb9isvp f0s96`f hf[m y[fhf bbfcbn> bf9csef[fp Rfdrfpff hps „b[`fle ys[fys“> (c]`ys[f bfl]`fkjeg ((c]`s f7ysn` b6`qsp bf[mytbp f0s96`f hf[m (c]`sys[f „f7`[6`f“ imf6`lshuskjy). E,hb fpjeg f9ceffb> fvhfufhkfhfn`b Rdrfpn`b feffb fleytb[`f9ishfn`b h[`fqfhf fqf` bf8shifp tb9i tb9ieg (bu`. „Fys]`fh0f“). 140 afxazuri miTebi da ritualebi vaSliviT gvanan erTmaneTs (ix. `a-nihvarTa~). Tumca sakraluri sivrcisa da sakulto adgilebis formirebis TvalsazrisiT afxazur realobas erTi mniSvnelovani movlena axasiaTebs. dRevandeli afxazebis Crdilo-dasavleT kavkasiidan Camosaxlebul winaprebs, romlebsac afxazuri eTnosis CamoyalibebaSi lomis wili udevT, marTalia, CamoyvaT iqauri miTosuri azrovneba, magram axal samSobloSi isini sakuTar `religiur sivrceebs~ ki ar qmnian, aramed adgilobriv mkvidrTagan iTviseben `mza~ sakralur sivrces, romelic qristianul sakulto adgilebs ukavSirdeba. es,upirveles yovlisa, qarTuli saxelmwifo (qristianuli) kultebisadmi maTi gauTviTcnobierebeli gansakuTrebuli SiSiT aixsneba. ase mag., fsxus, didrifSis an laSkendaris mTebi maTTvis wminda mTebi xdeba imitom, rom iq qristian wmindanTa saxelobis taZrebia dafuZnebuli. Camosaxlebulebs aqvT am kultebis SiSi, magram ar esmiT da mogvianebiTac, ukve mkvidrad damjdarni axal samosaxloSi, bolomde ver iazreben ra qristianobis arss, mTaze asvlas da eklesiaSi locvas ekrZalvian da F[f fcfrhfkn`b f6`9ishtb> frekmnn`b f0s96`f hsimf6`shuskfhf f[`f9ishfkf f9ceff hs,pfpfhf b[`flje 7fpimfr fvjeg. Bf[mfn`b f9ceff fvhfuskfhfn`b rfdrfpsyn` b[`sqys yf[fhf bffp f9cef ftnyjc fimf6`sh/`/`fhf=s f[flfhf le fkfhqbn> bbfijeg bf[msvn`ffp hf,im0fhf htgjc6`f hswsy f[f h=sw y[fh0f f7ys eh0 bh[fn`sp „hlby 6`s9iskfhf“ imf6`lvshusktbn> eb fqrmscums eh0 fimfu`s0eff bhswys bvfptbsp fcfrhfkn`b 6`s9ishf> ptums hf9[mfof eb ^sh0n`skfn`b (f6mshcbfyn`b) f]`sy06fhhf frekmn6`f hf[m eh0 bhptbksvrffefp fi`fhf fy9iskjbn. Bf]]`jpfh (c]`s> Lslhs9im> Kfimrmsylfh fim[f6`f b0s9 9imfys b7fkjbn> bp,fypfh ef7f f6`shcbfy f9imfw`f hs[msofkf fys[f6`f huskfy. Fhf[m y[fhf bbfcsp hps fhb frekmn f[m fi`fhf hsvfy> f[f bhptbkrfefvpn> frsh is6`cf fim0f[mums fhb f0s9 bfn`ys bfys7fkfpums> fqs[`n`syof tbkshrffh h0f[`svpn f6mshcbfyhf pfr`sp> fim[f f[m b[fkfys ef7f fys]`fhf bfw`i`jy> e,hb f7ysn`b fim[f fimfgf=s fsxu (c]` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 141 kavkasieli moZmeebis darad mxolod mTis ZirSi loculoben. sainteresoa aseve is faqti, rom XX saukunis dasawyisSic ki afxazebi biWvinTis RvTismSoblis taZris ezoSi mdgar xeebSoris loculobdnen da ara sakuTvriv taZarSi (ix. `anan lZaanixa~). msgavsi magaliTebis motana mravlad SeiZleba. vfiqrob, rom fsxunixas kulti dakavSirebulia fsxuSi arsebul qristianul taZarTan. bys]`jy. B\mjeimfhfn` b7jeg fafrnums> 2%n`b fi`sis6`cf fkfufv0fpsums f9ceff Gbweylfn`b fyw`flps[ifp fys[f f7ys fl`f[mf frey fys]`fhf f[msv8f9shujp> fys[f b8yfvkfref> fu`fh9 f7ys buskfp fqkf6`f hs,;mfhf (bu`. „Fyfy Koffys[f“). Fc tb9i b7je f=sh9in`s bvfzsvref b7jeg. Fu`ffyfufhfkf (c]`ys[f frekmn bfl]`fkjeg (c]`s b7je f6mshcbfyn`b fys[f6`f. a-fsha _ afxazeTis mTavari. afxazur eTnogenetur gadmocemebSi pirveli afshasa da mis warmomavlobaze ramdenime Tqmuleba arsebobs. am TqmulebaTa erTi versiiT, abisiniaSi cxovrobda oTxi arabuli tomi, romelTagan erTi, afxazTa winapari abaas tomi, vinme aublaas meTaurobiT jer yubanispireTSi dasaxlebula,Semdeg ukeTesi miwa-wylis ZiebaSi qarTvelebis qveyanaSi damkvidrebula. aublaas qaliSvils vaJi SesZenia da afsha daurqmeviaT. igi axal samSobloSi dabadebuli pirveli afxazi iyo da mogvianebiT qveynis mTavari gamxdara. droTa ganmavlobaSi abaas tomis saxeli afsuaTi Secvlila. aris gadmocemaTa sxva variantebic, romelTa mixedviT afsuebi afxazeTSi eTiopiidan,egvi ptidan,afrikidan, mesopotamiidan gadmosaxlebulan. yvelze popularuli legendis mixedviT, afsha warmoSobiT berZeni iyo, saberZneTSi cxovrobda da erTi ubedureba sWirda _ axalSeZenil Svils Rame uxilavi Zala stacebda. aseTi ram araerTxel SeemTxva da mravlismcodneTa rCeviT Soreul mxareSi dasaxleba gadawyvita. berZeni iseTi adgilis Zebnas Seudga, sadac kacisSvils fexi ar daedga da zRviT afxazeTs moadga. maSin afxazeTi udaburi tye iyo. moewona berZens aqauroba, dabrunda samSobloSi, wamoiyvana coli, msaxurebad Svidi saxleuli da isev afxazeTs moaSura. isini gagris axlos, alaxaZeSi gadmosxdnen da iqve dasaxldnen. male berZenis coli daorsulda. am dros mTebSi qedsgaRmeli aCba nadirobda. man gadmoixeda da zRvis danaxvisTanave am didi wylis (aZ-du) fonis moZebna gadawyvita, daeSva mTidan da berZnebis dasaxlebas miadga. berZenma stumari didi pativiT miiRo da Tavis cxovrebazec uambo. imave Rames orsuli qali samSobiarod dawva, stumari ki gamoemSvidoba maspinZels da gaecala, magram Sors ar wasula, iqve bardnarSi daimala. RamiT berZens vaJi SeeZina, Zalze F(C}F _ F9cys fb]f,shf. F9cefn`b ftnyjutytnbrfn`b f]`fv0f6`f h7ys hf9[mfn`b f9cf]f> eb bf,im0htb bhspre bfrsvref f]`fv0f6`f s7jeg. Eh0 hefrs f7ys F,bcbyfbf f7ys by[jy 9ims,f fhf,w`f hs;`kf> eh0 h7ysn` fo`s> f9ceff hf,im0hf f,ffcn`b fnjv> f7ysn` fo`s fe,kff hyg[ufhfkf pys &`,byf fcntg f7ys fy[fhf lfkfubn f[f yfc flumsk ,pbf lifim0fp fhb f0s9 b,bn. Fe,kff h0s9]f fzrey lsk[skqbn eb F9c]f b[moshqbn. Eb fhb flumsk f7ys bbsp hf9[mfn`b f9cefy> yfc eb fn`skf lf]`sy06fh[tbn. Frsh fyqs eb F,ffc f;`kf f[mso f9cef ]`f bs9cf[bn. B7jeg lf-f ]`fv0fr> eb fkf f9ceff F9cys7f Tabjgbfyn`> Tumsgnsyn`> Fahbrf> Vtcjgjnfvbf f7ysn` bffbn. Ptums htb]f bfkfhw`je f]`fv0fkf F9c]f f,im0kfhf l,shptyeg> <shptyn`skf lsy[jy f[f hsw]fhfr bvfy b[skw bbefp bhpsvlshefp vxsr lsvqfhcys lfujy. F,fc frsh is6`cf byfojy yfc f[`is8 pvfp blshusktbn ls6`qys [fhf lwfhw y[fhf. F,shpty flumsk f9iffhf lfkfutbn effyof fhb flumsk fef8s bimfgs p6`svufkfwsp> fvisykf eb F9cys lyflusktbn. Ec7fy F9cys ptums ,yfhfy> bu`f9[tbn f,shpty fhf bb,fp> bim0f[m7f l[`sy]`sy b9]`scb> bvfq hsehfps ,s;m8sr feff bvfys F9cys7f lytbn. Eh0 Ufuhf fpffbu`fhf Fkf]fos b[`sqbn> ef fy[fhf bfkfutbn. Bffhkfcys f,shpty b9]`sc kw`fkn`svref l7fkbn. E,hb ffv0fps fim[=s Fx,fr li`fhfwjy> eb fim[f [s[m f7ysn`b lfy9is fvisy b,tbn> fklf lks,ffbn 142 afxazuri miTebi da ritualebi gaixara, mSvidad dawva da daiZina. diliT, roca gaiRviZes, bavSvi ar daxvdaT, sadRac gamqraliyo. usazRvrod idardes, magram raRa unda eRonaT, bedisweras versad gaeqceodnen. am SemTxvevis Semdeg bevrma wyalma Caiara. bavSvi Turme im RamiT stumrad myof aCbas wauyvania da Tavis sam ZmasTan erTad gauzrdia. ukve davaJkacebuli biWi aCbebs wamouyvaniaT da mamasTan afxazeTSi mosulan: `es biWi Seni vaJia, igi me mogpare, radgan gagonili mqonda, sadac amisTana ambavi xdeba, bavSvi unda moi paro da gazardoo. Seni Svili oTxma Zmam aRvzardeT; verc eg moiTmens Cvens unaxaobas da verc Cven gavZlebT mis gareSe, amitom SenTan axlos, Sens miwaze gvsurs davsaxldeT~, _ uTqvams berZenisTvis aCbas. mamam Svilis danaxvaze gaixara, magram aCbebis naTqvami ar moewona, ar isurva isini Tavis miwa-wyalze da uari uTxra. Svilma aCbebs dauWira mxari, miwas Tu ar miscem, Cems aRmzrdelebTan erTad wavalo. berZenma ra naxa, Svili wasvlas ar daiSlida, daTanxmda: xval adeqiT da is adgili airCieT, romelic mogewonoTo, moiniSneT da dasaxldiTo. asec qnes aCbebma: erTma Zmam soWis axlos CaarWo isari, meorem _ sofel aWandaraSi, mesamem _ sofel lixnSi, meoTxem _ abJuaSi im adgilas CaarqiTi rom hqvia. Tqmulebis mixedviT,swored es aCbebi iyvnen pirveli afxazebi, romlebic dRevandeli afxazeTis teritoriaze dasaxldnen. Tavad berZeni col-SvilTan erTad samSobloSi _ saberZneTSi dabrunda; wasvlisas aCbebs erTi msaxuri dautova, wyals mainc mogitanTo. aCbebi didxans fiqrobdnen, ra gvari miecaT msaxurisTvis, bolos gadawyvites: raki mas aCbebisTvis puri mohyavs, Cveni gvaris msgavsi gvari _ CaCba mivceTo. marTalia, CaCbam SemdegSi mTavroba miiRo, e.i. afsha gaxda, magram es gvian iyo, _ naTqvamia gadmocemis erT variantSi. `afsha~ Sedgenili terminia, romlis pirveli segmenti (a-fs) warmomdgaria afxazTa avtoeTnonimis (afsua) Ziridan, xolo meore ukavSirdeba afxazurSi `batonis~, `mbrZaneblis~, `mTavris~ aRmniSvnel sityvas `ah~. a-fshaTgara _ micvalebulis sulis gamowvevis wesi, romelic wyalSi damxrCvalTa, kldidan an xidan CamovardnilTa, saxlidan moSorebiT, ucxo mxareSi gardacvlilTa sulebis TavianT gvamebTan `SeerTebis~ mizniT sruldeba. f7`fhf f[m lytbn ef7f eb f,shpty lb6`itbn> f,thpty eb cfchf lblbrsktbn> b0jehs[ums tb]`tbn. Eb fe[s f,shpty 9]`sc f[iffhf kjhf lfkfutbn> Fx,fums effyn` ls6`qbn f[f [fhf lsvwtbn> eb fe[f fh9sc lbbn> f, lffhfof lu`sh/tbn> f[f ims;ms lfyuskf b[iffhf ls7fvpn> b7fbqf[efpb fc tb9i fkf[msyqf csvjeg b]`fy ef lffyuskn. F,hb ffvsim0f[m frsh is6`c qbn Fx,f> bfimw`f [8srb bfhtb bvqfhcys bhufp fh9sc bp]fbn> lhsvfys f,shpty bf[m bffbn bfumbfh]`tbn> „ fhb efhf ezrey bjeg> cfhf bpkfcf]f[mfp fkf f,fc tb9i f0fuskfpffimf f[ms7je f[skq le/msxsh ltb6`[jbn ]`f e,hb fps lsvqfhcys lspubn cfimw`tb cfhtb l]ffotbn ef;`im0f efhf lef]0jbn ezrey> f[f efhf effbu`fhf fy[fhf 0s9 ]f0“ ]`f bfh]`tbn ftimw`f. F,shpty ef0 ptums bh0f[sp f0s96`f hb0tbn> ftimw`f fo`s Ks[ys f0s9 fkb[bn> fo`s I`fxf ffbu`fhf> lf-fo`s Fzfylfhf> tumb F,;mseff fksb[bn . F,shpty frsh ffv0f fim0f[m b0ffw`f bvfys ls6`qbn. Lfywjp eb bvq pefp fo`s lshpffyb;mbn> osr vf bi`pffbufkfg ]`f> Fxff ftimw`f fhb f,shpty frsh is6`cf hsvq pefp f;`kf b0fhf hso,bn> frsh b[`swbn bfh,fy ;`kje bh0fhsp ]`f yfc tb6`sif]f0[tbn> fhb fef8s frsh is6`cf ]fhf ]ps fxf ffbhs[jbn eb bf[shikfys f;`kf bf]0fg ]`f> Xfx,f b;`kfhqtbn. F,fc b7je f]`fv0f fvjeg Xfx,ff hs;`kf. Fnthbvy „f9c]f“ 8imfu`s0r fvjeg> hf9[mfn`b f9cefhf ffpsh9ij fdnjftnyjvhf> f9c> tums f,;fhf f]> fb]f,s fgfne pvje. B7je f]`fv0f byf6`sh9iys f,fh0 Fx,ff ftimw`f hfrey hf9[mfn`b f9ceff. F(C}F)UFHF _ b9csp b9cs ff9[mfhf fqfc> fos bfufp> f[hf bf=s8hsp> fqkf bfks8hsp> f8ys bflufys> [`fhf fn`sv 0s9 f7ys b9csp b9cs f8ys7`f bff9[mfhf> b,8f f[m fyfufhf fps bv8f9shujbn. F9ceff F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB afxazuri warmodgenebis Tanaxmad, adamiani saiqio cxovrebas agrZelebs iq, sadac damarxulia micvalebuli. es ki warmoudgenelia micvalebulis gvamisa da sulis erTad yofnis gareSe. amitom sakmarisi ar aris, magaliTad, wyalSi damxrCvalis mxolod gvamis dasaflaveba; wylidan unda `amoiyvanon~ misi sulic da saflavSi unda `CauSvan~. am mizniT, micvalebulis sulis wamosayvanad wasuli axloblebi mdinaris orive napirze mopirdapired ganlagdebian da gaWimaven Toks, romelzedac hkidia boloebgaxsnili guda _ ahaTa. gudasTan axlos imyofeba micvalebulisaTvis yvelaze axlobeli adamiani. xalxi Congurisa da afxiarcas TanxlebiT iwyebs simReras; gudasTan mdgari piri ki micvalebulis suls gudaSi iwvevs. `nu geSinia Cemi, _ ambobs igi, _ xom ici, rom me Sen miyvarxar da arasodes giRalateb; mende, Sedi gudaSi da daamSvide xalxi, romelic simReriTa da cekviT gegebeba. erTad wavideT Sens saflavze~. suli `Sedis~ gudaSi, romlis boloebs Sekraven matylis ZafiT da cekvasimReriT miemarTebian saflavisken, sadac gudas gaxsnian da suls gvamTan `CauSveben~. amave wesiT sruldeba sulis dabinaveba zemoaRniSnul sxva SemTxvevebSi, mxolod Toks micvalebulis sikvdilis adgilze Wimaven. micvalebulis sulis gamowvevis msgavs wess icnoben qarTvelebic (svanebi,megrelebi). rogorc Cans, igi arc Zveli berZnebisTvis yofila ucxo. pindares mixedviT, iasons oqros sawmisis wamoRebasTan erTad aiaSi gardacvlili friqses suli TesaliaSi unda gamoewvia. `Cveuleba iyo, roca vinme ucxo mxareSi mokvdeboda, Tu sxeuli ara, misi suli mainc gamoewviaT zogierTi wminda saidumloebebis aRsrulebis gziT da viTarca isic xomaldze myofi samSobloSi gadmoeyvanaT. es homerosmac icis~ (pindares sqolioebi). SesaZloa, micvalebulTa sulebis gamowvevis mizniT `wminda saidumloebebis aRsruleba~, afhaTgaras msgavs wess iTvaliswinebda. fSarnihva _ qaris salocavi; saamisod amzadeben didi zomis xaWapurs, romelsac saxlidan moSorebiT waiReben da loculoben `qalbatoni qaris~ saxelze, SesTxoven sikeTis motanas da yovelgvari 143 hu`ffyfufhfkf> fef8s yshw` b9c0fpffhf fyfuofhf lfkfujbn fysi` lf[mfh0fp f0s9 f7ys. Eb fyfuofhfps b9csp b9cb b,8tb tbwspfhjeg. E,hb fps> bf]]`fg fos bfufp b9cs flf fysi` bf0fhf> fos f7ysn`b “b0shufh” frey eb b9cs yfc fysi` “bfh0jy”. E,hb fps b0f[fp b9cs ffufhfps bwjp feff fos f[`s6` yshw` -ffhw` b6`uskjy fifi`f fos bf[`sufys tbqs[ys bhrys> fifi`f f7ys b[`imsy p[s ffhnsp f]f0f> f]f0f ffbu`fhf luskjy f9cs ptums htb]fof bpffbu`fp fo`s> feff fxfvu`shb> f9[mfhwtb fh]`j fi`f]`fhf bfkfujy> f]f0f f7ys bu`kje fef8s f9cs f]f0f f[m lb9[mjy> “ecw`svi`fy cfhf> bevlshetb> cfhf efhf ,pbf ep,jbn e,hb f7ysn`b f[ffyums ec9cf[efv> ec0befv> csu`hfuf> e0fk f]f0f> feff h0syx> eh0 fi`f]`fhfkf be9skjbn> ] fbwys ]wfg e6mfifyf f[m”. F9cs f]f0f “b0fkjy”> eb yfc b=fh]`jy fkfcf hf[`sw fkf> fi`f]`fhtb> frfifhftb fkf bl`s6`kjy f6mfifyf f[m> ef7f f]f0f flshnjy f9cs b,8f f[m “bhsim0efy”. F,hb fqfc v8f9shujy f9cs fh[sy]`hfps> [`s[m bfh,je frs fkf l0f[fh f[f ec7fy fifi`f lf[m0f[fp byfhrys tbqsh[jy. B9csp b9cs fh[`sy]`hf tb9ie fqfc ^sh0n`skfums (fi`effb> fushw`tb) bhlshjy. Biff,j fkf eb f;`sn` f,shptyw`f hspums bn`svspn. Gbylfht b]`fv0fkf> Bfpjy> f[mn`s w`f fufhf flfums Fbf f7ys b0f[fp (hbrc b9cs Ntcfkbf7f fufhf b-fpbrbn. “B7fy fqfc> fo`s fn`sv lumsk f7ys ls9csh> b,8f hpsvufhumf b9cs lsh[`sy]`jy> bhlshefp f;`sn` qfc6`f hsyfuofhf fv8fkf> b9csp f/,f f7ys ls7fy b9cflumsk f[m lsh[`sy]`n`sy. Fhb Ujvthums blshefy” (Gbylfh bf;`f[`s). B7fkfh 7fkjbn> b9csp b9cs ff9[mfhf fvpsp fkf “b9imje fvfofhf6`f hsyfuofhf”> f9cs0ufhf tb9ie fqfc fpu`fyf0jpshums. (IFHYS}~F _ f9if fys]`f9[mof> e,hb fps blshvfptbefy f[fzfgsh leoof> f8ys f7ysn`b frsh byfcrmfufys bys]`jy “f]`r`f;` f9if” ks[mofkf> bks]`jy f,pbfhf f6`shi`fhf> fw`umfhf h[`skufhw> fhsw]fhf 144 afxazuri miTebi da ritualebi borotebisa da ubedurebis Sors waRebas. locvis Semdeg amoWrian xaWapuris Sua nawils da tyeSi muxis xis wveroze dakideben. meore dRes vinc pirveli mividoda muxasTan SeeZlo SeeWama. bf6`skvshi`shw bhsdufys bkufhw. Fys]`fhf ffvsim0f[m f[fzfgsh fu`s 0sh[efy> fy,f f7ys f\mqkf f6`w`sy bryfh]jy. Flsh8f-ys fhb fqkf f[m hf9[mf bytbp eb fafhf fpby bvfy. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 145 q ^ qeTuani _ narTul gadmocemaTa personaJi,misas ufrosi Zma (zogi variantiT misi dedis saxelia eriuara), narTebis mwyemsi; uebro meomari da monadire, romlis isari mizans arasodes cdeba; aris amtani da muxlmagari, kamaTSi pirdapiri da marTali. vaJkacoba vaJkacobad, magram danarCeni narTebisagan qeTuani mainc gansakuTrebuli musikaluri niWiT gamoirCeva. igi saukeTeso momRerlad iTvleba da laSqrobebSi pirveli iwyebs simReras. afxazuri simRerebis refrenis (`ua, rarira, ua, raida, ua, raSa~) warmoSoba swored qeTuanis saxels ukavSirdeba. ^MT)FEFY _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Vsc bfimf tb]f,s (lf-f dfhbfynr fkf Vsc bfy ks[ms feg Thbefhf)> Yfh0ff hs[mxf8s> fb,fim8s ,pbf> fi`fhfwf8s> eb b[`svgfk fq`7mf pysrums bfdscswspn> frsh psx]fef> fimfv[s/`/`f> fbvfrhf f7ys fbfif ffhnys b]`jbn. Fash[fw`f hash[fqf> f[f tumsh0 Yfh0ff hfwrmsc bzslje fu`shq7`sk bvfy. Eb fi`f]`f8w`f bhtb/msp ]`f ls9[mfofy> f6`skfhf bywjp ptums hf9[mf fi`f bfhf bw`shbujy. F9cef fi`f6`f (“ef> hfhbhf> ef>hfblf>ef>hfimf”) bf9spqfp ]`f ^mf0fefy ls9[mfojeg. F]`fv0fkf> fvs0 v. vouba. `qeTuani~ D. Dje,f. “^mf0fefy” 146 afxazuri miTebi da ritualebi gadmocemis Tanaxmad, gvelnakbenma mwyemsma simwrisgan pirvelma waimRera es misamReri, mas Zmebic ayvnen da ase gavrcelda igi mTel afxazeTSi. qeTuanis saxels ukvaSirdeba aseve `afxazuri simRerisa da cekvis saukeTeso megobris~, salamuris msgavsi sakravis _ aWarpinis gamogonebac. narTma qeTuanma aWarpinis TanxlebiT gundasTan da xaniasTan erTad imRera qaliSvilebis mier SeTxzuli simRera `azari~. narTebis cxovrebaSi zemoaRniSnul siaxleTa Semotanis gamo, qeTuans eposis erT-erT uZveles personaJad miiCneven da kulturtregerad saxaven. psw]fp f[mxf> b[mffw`umf f7ysn` hf9[mfof fi`f]`fhf lfkfutbn> eb bfimw`f bwlsh/ pbn> f,fc bfkfq`tbn fi`f F9cys pt[msy\mfhf. ^mt0fefy b[mso> bfhf e,fc fl]`skjeg “F9cef fi`f6`tb> fr`fifhtb bhtb/moje h8spf”> fh]`fuf f=fhgsy fhvfptbhfums. Yfh0 ^mt0fefy f=fhgsy fwsh[`vfhys> U`syltb> {fybtb bfhtb bh]`fp> b9]fw`f bf9shqfp fi`f “fpfh”. Yfh0ff hs9c0fpffhf=s [`s[m bfh,je f=swhf fps> ^mt0fefy ftgjc b;`sn`oje f[f=6`f lhso`reg > frekmnehf9qf8s ]`f ls9[mfojeg. ^~S^~SY _ f,f pksh[e f]fcrmsn`b frek_ safeiqro mcenareuli kulturis _ selis mfarveli suli. qviqvinas, mnehf> f0`f bf[`skf9ief f9cs. ^ms6msyf> iseve rogorc bamf,fv,tb> f,shasyb bisa da abreSumis bh[`skf9ief f9cw`f] mfarveli sulebis, mif feg> eb bf[re marT locvas qalebi fys]`fhf f]`cf6`f orSabaTobiT an xuTbv8f9shujy fi`f[ms SabaTobiT aRavlendvf f[fif> ffufks[ nen da mosavlis baraq,pbf hjehfw bf]`jy. ianobas SesTxovdnen. F0`f fysh[efp ffv0fps selis aRebis dros fimf rfv0`fref qviqvinas usisxlo f9cw`f]f b[`s bh0jy> msxverpls _ kverebs fr`fr`fh lshvfptbefy. (akvakvarebs) swiravdnen. varaudoben, rom Fu`ffyfufhfkf fnthtermini `qviqvina~ vby “6`s6`syf” f0`f selis aRmniSvneli ffpsh9ief> f9cef afxazuri sityvidan f;`f (f6`ys) f7ysn` (a-qunˆ) momdinareobs. bffetbn. Bfpu`f0fn`eg> aRsaniSnavia, rom svafi`eff h,spi`fkf nurSi kanafis (qan) fif[f (6fy) tbrshZafisagan daxveul ifys rer.. (6e6) gorgals kukŸ (quqŸ) f[moeg. hqvia. b. jopua. `afxazuri kapriCio~ qviqvina qialamaTi _ awanebis miTiuri modgmis warmomadgeneli, romlis epiTetia `brZeni~. man iwinaswarmetyvela ubedurebis moaxloeba,roca ciT movlenili da awanebis mier aRzrdili ymawvili gauCinarda. rogorc Cans, igi asakiT yvelaze ufrosia, radgan awanebs ase mimarTavs: `Svilno Cemno!~ <.|mjgef. “F9cef rfghbxbj” &MFKFVF) _ Fqfyff fvban`b feff h[`f0syhfr> eb fzslf [moys bvfy “f7`s/f”. Eb fw`umfhf phsp9isp pff blshefy> bhn`svp [szsr lhslyfufkfy> lhffotbn> -yfr pys lysqfi`ref lwtbn> eb f-ys fqfy n`skf s6`soofbn> &fkfvf0 fqfyeff ptums htb]f tb] f,sp bfrey eb beff;`kfh “cfhf c[`sz6`f” ]`f frey lsphsim0fp. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB qirsa _ qristeSobis dResaswauli. Sobis gaTenebamde afxazebma icodnen `dilis locva~ (ix. `Sarfnihva~), romelic ufro xSirad `goTanuas~ (ix. `goTanua~) saxeliT iyo cnobili da `gulis locva~ (ix. `agunihva~); Soba dRes aucileblad daklavdnen Txas da winaparTa sulebis pativsacemad sakurTxs dadgamdnen. es iyo da es, Sobaze sxva arafers akeTebdnen. aqve unda iTqvas, rom XX s. dasawyisisaTvis afxazebma araferi icodnen macxovris Sesaxeb zogadad da kerZod qristeSobis Sesaxeb. TviT termini `qirsa~ nasesxebia megrulidan (`qirse~) da qristes garda aRniSnavs dekembris Tves da qristeSobis dRes,25 dekembers iseve rogorc es kolxuri enis megrul dialeqtSia (Sdr. aseve megruli `qirsiani~ _ qristiani da misi afxazuri Sesatyvisi _ `a-qÁrsian~). aRsaniSnavia, rom qristianuli sakulto terminologia afxazebs nasesxebi aqvT megrulidan, ar icnoben bibliuri warmomavlobis frazeologiur-ideomatur gamoTqmebs, rac afxazebSi qristianuli religiis Zalze sust poziciebze metyvelebs. 147 ^MSHCF _ Fyw`fbbhf fviys]`f. Fyw`fbbhf fvi fims;m ffbffyof f9ceff bhlshey “Ifh9ys]`f” eb tb]f blshsy “u`0fyef” f[mofkf> “fu`ys]`fhf”. Fviys]`f f-ys [sv0flf bhimefy f\mvf> hf,im0hf b9csp feff hu`fkflshi`jy> fbi`f lshuskjy. F,hb frey ef]f frums 7fhqjvpn. Bfhf fhf b]`fn`eg 2%n`b fi`sis6`cf fuskfv0fps f9ceff frums hsplshefvpn ]fpifp bps> zslfkf fyw`fbbhf fvi. Fnthvby “^mshcf” (^mshct) fushef f;`jeg> eb Tcf ^mshcf blfums 6mshcfvpf ffyfujbn> ^shcf lfybp fvi> 9[syzr`sr 25> e,fcq`7mf Frjk[ff h,spi`f fushefn` fltfktrn f7ys (=sh. Bfhf e,fc “6bhcbfyb”> 6hbcnbfyb> eb bf6`yfuj f9ci`fkf “f6mshcbfy”). Bfpu`f0fn`eg> f6mshcbfyn`b frekmnn`b fnthvbyjkjubf f9ceff feff bhubn fush6`f h7ysn`> bhsplshefv f,b,kbfn`b fim0hf[`skqhf fahfptjkjubfn`b> fbltfvfnehn`b f]`fv0f6`f> eb bffyfuj f9ceff h7ys f6`shcbfyn`b flby lffhfof breflfy. 148 afxazuri miTebi da ritualebi R ? RvinTviTvi _ narTul gadmocemaTa mixedviT, miuwvdomeli cixe-simagre afxazeTis dasavleTSi. cixe-simagreSi iyo ganZi, romlis xelSi Cagdeba mravali cdis miuxedavad narTebma ver SeZles. misi aReba da ganZis mopoveba Zmebma dedis _ saTaneigvaSas darigebiTa da cvicvis gmirobiT moaxerxes. eposis zog variantSi RvinTviTvis cixes baTalaklas simagre cvlis. a-Ruquxra ?~SY)?~S) _ Yfh0ff h]`fv0f byf6`sh9iys> pytbimf v8f pvfvp fi0f,ff F9cys fvhf0fi`fhf[mn`b fufy. F,ff r`shif f7ys fvfk s7fy> eb hyfgs f=s bfhufhw frsh hshi`tbn Yfh0ff f[f bhsksvitbn. F,ff fufhtb> fvfk f9iffhtb ftimw`f hfy Cf0fytb U`fimf ks[`is8 w[`shffhfktb> W`sw` bash[fqfhtb fkf bhskitbn. Ftgjc fdfhbfyn6`f hefrs f7ys ?ey0/ey f,ff <f0fkf7`f f,ff bf9cf[etbn. F?~S^~{HF _ B9c_ micvalebulis kultsp bprse f;`sn` qfc> eb Tan dakavSirebuli fqfc fkf b9csp b0ffw`f Zveli wesi, romlis fpby bh0jy bhpffbu`fp Tanaxmad Wirisufali ojaxis axlobels nefo`s f9cs;hf bfl]`fkje bas rTavda Tavis Tavf]fh\m6`f ptums b[s ze aeRo dakrZalvasTan flqfhf. F,hb fqfc fv8dakaSirebuli xarjebi. am wesis Sesrulebis a. beliukini. `RvinTviTvis cixesTan~ f9ufhf p0f[`sp fu`sh8f msurveli Wirisufals bf6`i`fp b0ffw`f F.<tkberby. “?`sy0/`s0 b,ffu`fhf=” sTxovda: `neba momeci lhs]`jy> “b7fkjpmicvalebuli Camovasveno (sityvasityviT fh fpby csi`0 f9cs `gadmoviRo~) ficridan~. es, erTi SexedviT, ucnauri gamoTqma da TviT Cveuleba ukav- f/`sb6`[hf”. Fhb ef[mf[`f9ie b\mjeimfif Sirdeba haers mibarebuli [xeze Camokideb- f]`fhjeg> fqfc bl]`fkjeg f]fef bfvje (fqkf uli an e.w. aSvamkÁTze (oTx boZze Semdgari f7ys bryf]fe vf bzslfys 9imu`fimr fhcys da zemodan daficruli mcire arqiteqturuli forma) dasvenebuli] micvalebulis fhuskfhf blshvfptbefp f7ys f/`s b6`qfhf) meoradi damarxvis wess. f9cs ltb0fufys fysi` bf0fhf. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 149 y & a-yaTvara _ zogierTi frinvelisa da cxovelis `Zlevis~ magiuri Cveuleba maTgan danavsvis Tavidan acilebis mizniT. afxazTa rwmeniT, gazafxulze, savele saqmianobis dawyebis win,roca buneba iRviZebs da Citebic gamoCndebian, uzmoze samuSaod gasvla ar SeiZleba; sxva Tu ara, marili mainc unda mokvnito, radgan uzmoze zogierTi frinvelisa da cxovelis xmis gagonebiT `Zleul~ ar iqna. mag., Tu uzmoze gugulis xmas gaigeb _ cudi mosavali iqneba, mousmen molaRurs an bulbuls _ Seni bednierebis nawils waiRebs, mousmen mercxals _ mawoni gadagesxmeba; Tu axalSobili xbos an ciknis xmas gaigeb, wlis ganmavlobaSi ualago laparaki dagCemdeba. adamiani ase rom ar iyos `Zleuli~, midis cikanTan an xbosTan da etyvis: `me Sen gajobe~, e.i. dagaswari, ukve SevWame. Tu gazafxulze pirvelad moismen bayayis yiyins wina mxridan, araferia, Tu uknidan _ daavaddebi. zemoaRniSnulis gamo afxazi niadag imis cdaSia, rogorme uWmeli ar darCes da ar dainavsos. msgavsi rwmena farTod iyo gavrcelebuli qarTvelebisa da kavkasiis xalxebis yofaSi. aRniSnul Cveulebas magiur warmodgenebTan erTad wminda praqtikuli gamocdilebac udevs safuZvlad (mag., inguSebs swamT, rom savse kuWs SeuZlia adamianis dacva avadmyofobisagan, mojadoebisagan da sxva ubedurebisagan). F&F)~FHF _ F9cffn`6`tb> f9cn`6`tb “hskifhf” flje]fn`b fqfc> eh0 hs7ysn` fkf9i frhf f[`ufhf. F9ceff h[`fqfhfkf> ff9sy fps> fv[s ec6`f bfkfuffyof> f9cf,fhf fy=s[j> fqsc6`f fyw`shqef> ims;m[ms svafref fecehf fkfufhf 7fkjv> f\msr[sipfhums h=s frs y0flshi`etbn> bp,fypfh ims;m[ms svafref b7je f9cn`s vf f9cffn` lf7f0`fh ]`f li`jbn. Bf]]`jpfh fims;m frere f,;ms ef]fh> effks[ -tb[efv> bef]fh fvkf/`sh vf f7fhvfqsc ,;ms> eyfcs9 f,;f fujbn> f;`qsc f,;ms ef]fh e[fhq`s rf0`jbn> f]`sc vf foc f,;ms ef]fh> fis6`c ptums bf[`0fv e]`fkjbn. Fef8s “lsv7f0`fhw” fps eb foc vf f]`sc f[m lytbys tb]`jbn> “cfhf efhf cefbffbn”> eb bffyfuj ef9[mf rhscabn feg. Ff9sy ptums hf9[mfof flf/m f,;ms ef] fh e9[mf7fkf> eb frsvpfhfrums> eim0f[mn`b fufy fkf bef]fh> exvsps8[jbn. {s[m bfh,j ptums fpu`f0fys f9cef fvkf b-fbhrefv> lsv7f0`fhw. Fc tb9i b7je f[`fqfhf6`f byfh0,ffys b7fy ^sh0n`sktb> Rfdrfpn`b fvbkf06`f h7ys. Fc tb9i b7je fqfc flje]fn`b f[s fpsim0hf flfums> f9c0fpffhfn`b f9si`fhf q6mf imfu`s0c bfvjeg (bf]]`j. fbyu`siw`f b[`fhqjbn> b0`e fvu`fw`f fef8s b[mxfhf fkijbn fxsvfpfhf > fkf9i h7ysn`). a-yanWi (megr. yanWi _ yaWi) _ abreSumis Wiis personificirebuli suli. abJuis afxazebSi mas `akvakvarebs~ _ yvelian kverebs swiraven da locvas aRuvlenen: `dido RmerTo ayanW, Cveni winaprebis darad gwiravT `akvakvarebs~, miiRe igi da umorCilesad gTxovT uxvad mogvce abreSumis parki!~ ayanWis wyalobazea damokidebuli mosavlis siuxve. F&FYZ _ (ushi`. 7fyzb) f,shasy f[efw f[`s=cf[mfn`b f9cw`f]f. F,;mseff eb fr`fr`fh f0`fhimjbn> fys]`fhf v8f9shujbn> “ fyw`f le ]fpifp f7fyz> ]f,im0hf h7ysn` bef0`f]imjbn fr`fr`fh> belrsk eb> ]e]`jbn bhfw`fys b]fe0fhw f,fu`f”> f7fyz feg bps,pje f,fu`f hfw`f fbehf. 150 afxazuri miTebi da ritualebi S I a-Sara _ adamianis an cxovelis saxelis FIMFHF _ fef8s vf f9cn`s f[mso xsenebasTan dakavSirebuli akrZalva, fv]`fhf bfpre f9rshf> eb fqfc6`f f9cefn`b romelsac tradiciuli afxazuri tabuaciis f9rshf fcbcntvf f7ys bzslje f0s9 ffyymyar sistemaSi gansakuTrebuli adgili frskjy. Fimfhfkf f9]`sc k[fqf b8ys eWira. aSaras Tanaxmad, qals qmris saxlSi axal saxels arqmevdnen, qaliSvilobis f[mso =sw ksh0jy> ks9]`sp,fhfn`b ks[mso saxeliT, mas mxolod Tavis naTesaoba Tu ksefw`f hfrey bkfp]`jp. {`fqtb9]`scb mimarTavda. mesame piris TandaswrebiT fo`s bibf]j hs[mso6`f tb,sh]`jvpn. col-qmars erTmaneTisTvis saxeliT Fimfhf fqfc [`fqtb 9]`scs [`sv9 mimarTva ekrZalebodaT. aSaras wess col- flf byfhuojy hsefw`f hspums. Bf]]`jpfh> qmari mtkiced icavda naTesavebis mimarTac. ase magaliTad: rZali mamamTils `dads~, f0fwf kf,[`f “lfl”> “lflf]”> kfy[`f “yfy” `dadahs~ (mama), xolo dedamTils `nans~ ]`f kfk]`jy> kf,[`sylf fb]f,s “]fh9sc”> (deda) uwodebda; ufros mazls _ `Cvens kfy[`9]f “]f09]f”> f;`kf fb]f,s “]f]” batons~, ufros muls _ `Cvens qaliSvils~ e,fc tumsh0ums. (`Cveni ojaxis qaliSvili~), gvarSi ufross Fimfhf lffhfof bfkfhw`fy fi`fhswfw`f `hahs~ anu `Cvens mTavars, batons~ da a.S. aSara mtkiced iyo fexmokidebuli h7ys> eh0 bzslfp f,spi`f “fi`fhswfhf monadireebSi, romlebTanac specialuri f,spi`f” h[s bflsh[`jy. Fi`fhswf8w`f `samonadireo ena~ gamoiyeneboda. garda hs,;ms f[mso zskf fkf frey bihs9[mjp> imisa, rom monadireebi erTmaneTs mxolod f9cn`s> f9cffn`> fvf0`f[`6`f> f9cf,fhfn`b metsaxeliT mimarTavdnen, cxovelebi, sagnebi da bunebrivi movlenebic ki gansakuTrebuli fv8f9schf6`f ptums bzslfp f[mso6`f hsterminebiT aRiniSneboda. aSaras afxazebi vfy. Fimfhf fqfc f9ceff bf[mfums byfnawilobriv dResac icaven. huojbn. Sarvani _ `SurismaZiebeli~. narTul gadmocemaTa mixedviT eldizTa saxelovani gvaris warmomadgeneli (sxva gadmocemiT, Sarvani haixuzTa Tu hvilmizTa gvaridanaa), narTebis dedis Zma. eldizebis gvars uxsovari droidan mtroba hqonda kaciWamia goliaTebTan, romlebic Rrma xeobidan spilenZis xidis gavliT modiodnen da Tavs esxmodnen eldizebs. erT-erTi aseTi Tavdasxmis dros kaciWamiebma mTeli gvari amowyvites, gadarCa mxolod erTi fexmZime qali – Sarvanis momavali deda. rogorc ki davaJkacda Sarvani, aisxa mamiseuli iaraRi, moajda cxens da Suris saZieblad spilenZis IMFHEFY _ “Fimfehf”. Yfh0ff h]`fv0f byf6`sh9iys Tklspff f[mosh]`fhf pvfp f;`kf lf[`f0syhfreg (lf-f ]`fv0fr fkf> Imfhefy> }fb[`spff vf }`skvspff hs;`kfim0hf lfn`eg)> Yfh0ff hfy kfimf. Tklspff hs;`kfim0hf yf[myfn` ff[sc fljew`f hf/fw`f hfrey> eh0 f9c0f qffekf6`f h7ysn` f,8fn` fw]f b6`cys bffefy> Tklspff bhs6`kjy. F,fc f6`skfhfr ffy flevgtb6`f Tklspff hs;`kf ptums ylshq`tbn> ks9cs 0fys lffy[bn pw`fpn`svp 9]`sc pfq`sr> eb Imfhefy bfy kfrey. Imfhefy lfyfh9sc[f> bf, bf,\mfh b7`ybqbn> f-s lyf6`n`fy> bimf beshw f,8fn` fw]f[m ll`s6`ktbn. Ef7f eb F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 151 v. vouba. `Sarvani da goliaTi~ D.Dje,f. “Imfhefyb> flevgtbb” xidisken gaswia. iq Causafrda igi kaciWamia goliaTebs da gaanadgura isini. mxolod SurisZiebis Semdeg gaecno Sarvani Tavis disSvilebs – narTebs. Sarfnihva abJuis _ dilis locva, romelsac afxazebi Sobiswina RamiT lsh[`f8tbn fljew`f> lhf,fimsy bybhq`tbn. Bimf fybe ffvsim0f[m feg Imfhefy bf]`imf9fw`f> Yfh0ff blshshw lfyhspytb. IFH(YS}~F _ ims;mn`b fys]`fhf> eb f,;mseffn`b f9ceff 6mshcf fviys]`f fe[`f 152 afxazuri miTebi da ritualebi asrulebdnen; adredawolilebi SuaRamisas adgebodnen da locvis damTavrebisTanave, mamlis pirvel yivilamde,kvlav dawvebodnen, raTa gaTenebas mZinareni Sexvedrodnen. `dilis locvisTvis~ iwveba wiwilebi (SeiZleba beRurebic an maT nacvlad erTi cikani) da mzaddeba yveliani kverebi (akvakvarebi). ojaxis TiToeuli wevrisTvis cal-calke TefSebze aTavseben dauWrel wiwils da oTx cal akvakvars (kvers); TefSebze cvilis sanTlebs miakraven da win nakverCxlebs daudeben. Semdeg yvelani magidis garSemo muxls moiyrian; ojaxis ufrosi quds moixdis, nakverCxalze sakmevels dadebs da RvTaebriv Zalas _ goTanuas (ix. `goTanua~) SesTxovs daicvas ojaxi muclis tkivilisagan (sisxliani faRaraTisa da kuWis tkivilisagan). locvis damTavrebisTanave aRmosavleTis mxares Sebrundebian da qeds moixrian, Semdeg TavianT ulufas SeWamen da narCenebs cecxlSi dawvaven. Sarfnihva igivea, rac qarTuli yofidan cnobili `muclis locva~, muclis tkivlis sawinaaRmdego locva, romlis drosac xangrZlivi saSobao marxvis Semdeg pirvelad miirTmeven saxsnilo kerZebs, e.w. `xacics~ [arqanjelo lambertis es locva moxseniebuli aqvs `oxvameris~ (salocavis) saxelwodebiT]. byfhuojy> pff bim0fkjy> fw[ fu`0fys buskjy> fys]`fhf bfyfkufkfum> fh,f/m f,;ms hf] ffyof tb0f im0fkjy> fims;m bisw`je bf9skfhw. “Ims;mys]`f” fps f0ffw`f hsw9[mfof frezfh6`f bimys> bhojy> blshvfptbefy fi` pu`skje fr`fr`fh6`f> fw`svpf6`f> frezfh6`f tb=sv[r`f [`fps>[`fps fxfyf[ bfyshqjy> [`fps 9im r`fr`fhr eb fxfyf[ fw`fim6`f flshqjy> hf9[mf f9sh/ms im0fhqjy. Yfc ptums fbi`f bfr`ifys bimfv[`siuskjy> f0ffw`f htb]f,s b[sk9f b[`b[efy> f9sh/ms fhas [`sbqjy> [s[m f9ffbv,fh U`s0fy (bu`. “U`s0fy) lb]`jy> f0ffw`f fvu`f[mff (fimf f7`sqhf> fvu`f tbkfchf) f7ysn` b[mxfhw. Fys]`fhf bfyfkufkfum ffvsim0f[m fvhfuskfhf f[m h[s h[fys b[sh[`jy> yfc lfce b[`0f bajy> bffy[fp hw`sy[f fvwf bf6`qfys bh,kjy. Ifh9ys]`f f6sh06`f bhlshefp fys]`fhf “fvu`fn`b fys]`fhf” fvu`f f[mff hsdpufif bfpre fys]`fhf> lffhfof tb9ieg. Eb ffv0fps frsh byfuojp fxufhf ffvsim0f[m hf9[mfof f=sf fhnhfn`b fafn` hajy> “[fwbw” f[mosy [Fh[fy\mtkj Kfv,thnb fhb fys]`fhf brms9[mbn “j[dfhvthb” (fys]`fhf) f[mofkf]. Saurdini _ narTul gadmocemaTa epizo- IMFEFHLSY _ Yfh0ff htgjc f[`0frn`b f[f=s> fw`umf[`sw8s &fkfesh bf,. duri personaJi, boroti yalauris mama. SaSvi (SasSu, SesSu) _ mWedlobis mfarveli RvTaeba, romelic samWedlo saqmis gamomgoneblad da am xelobis adamianebisTvis gadamcemad iTvleba (ix. `aJia~, `xnapiki~). zogierTi gadmocemiT, igi calTvalaa, magram yovlismxedveli. SaSvis epiTetebia `didi batoni~ (ahadu) da `oqros mbrZanebeli~ (xiah). xalxis warmodgeniT,igi SvidZalovani RvTaebaa, rasac ukavSirdeba SaSvis kidev erTi epiTeti _ `abJnixa~ (Sdr. yabardouli Svidrqovani anu SvidZalovani TlefSi _ mWedlobis RvTaeba), romelsac Svid sanTels unTeben (ricxvi Svidi afxazebisTvis sakraluri ricxvia da SaSvis epiTetiT _ `abJnixa~ _ xazgasmulia am RvTaebis gansakuTrebiT didi Zala). SiSi SaSvis risxvis mimarT imdenad didi iyo, rom yvelaze mZime wyevla mis saxels ukavSirdeboda (`SaSvis risxva dagatydes!~), IMFIM _ f;mbhf bf[`skf9ief f9ffbv,fh> eb f;mbhf fec p[swspb> feff blpshqfpb ]`f ls9[mfojeg (bu`.”F;mb”> “{yfgsr”). F]`fv0f6`f hefrs fkf> eb f,kf pfq`sr pvje f[f ptums p,j bjeg. Imfim b[mso zslf6`f hjeg> “f[le”> “f[msf]”. Feff h[`fqfhfkf> eb ,;mvxs pvje 9ffbv,fheg> eb bffysh9ijbn Imfim bvfp lf-f zslf [mosr “f,s;mys[f” (=sh9. &f,fhlff ,;mn`s8fr> ,;mxvs pvfp )kt9im> f;mbhf f9ffbv,fh)> eb bps ,;mw`svpfr flshrefy (fhsw[` ,;m,f f9ceff hps blje]fn`b hsw[eg> Imfim b[mozslfums “f,;mys[f” fw`f]`f fqyfimetbn fhb f9ffbv,fh fvx le pbvje). Imfim bf[m bhsvfp fi`fhf e,hsc7fr bley> ptums htb]fof b,ff9csp fi`bhf eb b[mso bfl]`fkfy (“Imfim bi`bhf e6`i`ffbn”)> eb bys6`hf f6`hf6`f ptums htb]fof b/`/`fp ]`f F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB misi daficeba ki ficis umaRles formad iTvleboda. afxazebs SaSvi uzenaesi RmerTis _ ancvas (ix. `ancva~) Semdeg yvelaze Zlier RvTaebad hyavdaT warmodgenili. mis saxelze weliwadSi erTxel, axali wlis wina saRamos loculobdnen (ix. `xeCxvama~); gansakuTrebul SemTxvevebSi (ix. `aJiaizaku~, `axnirxura~) icodnen erTjeradi locva da msxverplSewirva. RvTaeba SaSvis samsxverplod iTvleboda dakodili Txa da mamali. misi sabrZanisi _ saRvTo saxli iyo samWedlo (ix. `aJira-nixa~), romelic Tayvaniscemis gansakuTrebul obieqts warmoadgenda. RvTaeba SaSvisa da `aJira-nixas~ aseTi Tayvaniscema afxazebSi farTod gavrcelebul rkinis kults ukavSirdeba (rkina rogorc magiuri Zalis matarebeli liToni araerTi afxazuri wes-Cveulebis atributia). RvTaebis epiTeti _ `oqros mbrZanebeli~ (oqros feri am liTonis mziuri simbolikis ganmsazRvrelia) da is garemoeba, rom yovelma mlocvelma mas aucileblad mamali (mzis frinveli) unda Seswiros, miuTiTebs SaSvis kavSirze solarul kultTan (is faqti, rom afxazuri folkloris demonuri personaJebis satransporto saSualebas `SaSvis mamali~ warmoadgens, mianiSnebs RvTaebis ambivalentur bunebaze). zogierTi warmodgenebis mixedviT,SeiZleba vimsjeloT SaSvis kavSirze Weqa-quxilis miTebTanac [Sdr. samWedlo rogorc mexis namsxvrevi, e.i. meteorituli warmonaqmni; aseve Weqa-quxilis RvTaebis _ afis samWedloSi damzadebuli iaraRi _ foladis orkapa isrebi anu boZalebi (ix. `abrzali~),romliTac,rogorc Cans, TviT SaSvic sargeblobs (Sdr. wyevla _ `SaSvo, Tavi orad gaupe Cems mters!~)]. auxsneli rCeba RvTaebis saxeli _ `SaSvi~ (SasSu, SesSu). am termins xedavs zogierTi mecnieri (s. bRaJba, n. abakelia) axali wliswina dReobis, svanuri `SuSxuamis~ saxelwodebaSi [(savaraudoa, rom sakuTvriv svanuri terminisaTvis amosavali iyos misi paraleluri forma `ÁSxuam~, `eSxuam~, rac `taxis locvas~ unda niSnavdes (Sdr. Zv. qarTuli eS, eSu _ taxi). unda iTqvas, rom SuSxuamisa da RvTaeba SaSvis saxelze gamarTuli ritualebis Sedareba warmoaCens am wes-CveulebaTa naTesaobas da afxazuri 153 b9[mfofy. F9ceff Imfim> [s[m fyw`f ]fpifp (bu`.”Fyw`f”) bfvsim0f[m ptums htb]fof fvx /`/`f pvfh ]`f lhs9[mfojy. Eb b[mofkf fi6`c pysr> fi6`c =sw ffbffyof> ef[`sykf bys]`jy (bu`.”{msx[efvf”)> bzslje f0fuskfpffimf ffy (bu`.”F;mb>bpre”>”F[mys[`fhf”) pysr frey bfyys]`jp> f9cf0fn` himefy. Imfim b9cf0fn`sc bh9[mfojy bh[`fp f\ mvf> fh,f/m. Eb b0s9]`f b9[mfofy f;mbhf (bu`.”F;mbhf>ys[“)> eb bzslfp fgfne6`qfhf fvfy. F9ffbv,fh Imfimb> “F;mbhfys[tb” hf[m bhsvfp fgfne6`qfhf F9cys f7ys> fkfhq`fhf le pvfp byfh0,ffp fb[f frekmn bfl]`fkjeg (fb[f flje]fn`b fvx v8f9spuj fvf0`fh feg ]`f f9ceff bfrsvref hlby> qfc6`f h7ys h[s bflsh[`jbn). F9ffbv,fh b[msozslf “f[msf]” (f[ms f9in`s f,hb fb[f fkfifhf flshuf ffh9isuf feg.) bfhf e,fc bys]`j ptums [sv9flf fh,f/m (fvhf f9cffn`) fimhf> bffysh9ijbn fkfifhf frekmn lifl]`fkje f9ffbv,fh Imfim (b7je fqf,shuhf> F9cef fajkmrkjh f7ys f\mysi6`f hsytb - ffbhfps h[s bflsh[`jp “Imfim bh,f/m”> bf]yfh,jbn f9ffbv,fh bv,bdjktynn`b b,pfpfhf). Fu`ffyfufhf6`f imjers hskf> ]fkfw`f;`fh ]fkijbn Imfim> Flsl -vfq`sc fvba6`f lsihsl]`fkfp fkf [=sh9. f;mbhf0f flsl f[`vshif> fvtnbjhbnn`b f[`sq[sh0f> bfhf e,fc flsl -vfw`sc f9ffbv,fh> F9> f;mbhf f7ys bhvfptbp fvf0`f[`> f\shn`b 8ws f[sw6`f vf f,shpfk6`f (bu`.”F,hpfk”)> biff,j fkf Imfim b[f0fums b[s bfbsh[`jy (=sh9. fi`bhf “Imfim cf/f b[s 8s\mfhf tb7`shi`f”)]. Tbksvrffref b7jeg f9ffbv,fh b[mso “Imfim” (imfcime> imtcime). Fhb fntvby fqfhf0qff8w`f imjers bpkfh,j fkf (C.</ f;`,f> Y.F,frtkbf) fis6`c =sw ffbffyof> fi`eff “Iei[`fv” f[msofkf (u`ffyfufhfkf> fi`eff hnthvby ffpsh9ij frey> eb byf6`sh9ie fajhvf “Im[`fv”>”Tim[`fv”> eb “f,sy]`f fys]`fhf” ffyfujpfh feg> (=sh9. F;`sn` 6sh0i`fkf ti> tie>f,sy]`f)> b]`fn`eg> iei[svn`b> f9ffbv,fh Imfimb hps bv8f9shujp fqfc6`f htb=sh9ihf bffysh9ijbn fh0 fqfc6`f htb9ihtb F9cef 154 afxazuri miTebi da ritualebi RvTaebis kavSirs astralur kultTan (ix. `xeCxvama~)]. ufro marTebuli Cans sityva `SaSvis~ (`SasSu~, `SesSu~) dakavSireba XVIII saukuneSi giuldenStedtis mier dafiqsirebul terminebTan _ Sach (samxreTdasavluri afxazuri) da Suchoch (CrdiloaRmosavluri afxazuri, aseve yabardouli) _ `ufali~. f9ffbv,fh fcnhfkn`b frekmn lifl]`fkjeb (bu`. “{msx[`fvf”). Tb]f bbfijeg f;`f “Imfim” fl]`fkfhf 1#n`b fi`si6`cfps Ubekltyintlnb bkf bfpu`f0je fnthvby6`f Sach (fvhf0fi`fhfn`b fkflfn`b f9ci`f) Suchoch (fvhfuskfhfn`b f8flfn`b f9ci`f bfhf e,fc 7f,fhlfn`b)> “f9ffbv,fh”. a-Sacva-Cafacva _ `bedis mwerelni~, adamianTa bedis winaswarmetyveli sulebi. afxazuri warmodgenebiT,isini an orni arian, an mravalni; gansazRvraven axalSobilis momavals, mis bednierebasa Tu ubedobas, sicocxlis xangrZlivobasa Tu sikvdilis Jams da yovelive amis Taobaze bavSvs Sublze waaweren (ix. `laxinwara~). zogi avtoris cnobiT, maT msverplad swiravdnen Zroxas (ix. `a-Zatvi~). s. janaSias ganmartebiT, termini `aSacva~ iseve, rogorc uzenaesi RvTaebis afxazuri saxelwodeba `ancva~ mravlobiT ricxvSi dgas, RmerTis epiTets warmoadgens da qarTuli `gamCenis~ identuria. termin `Cafacvas~ ornairad ganmartaven: `mkeTebelni~ da `gamomWedelni~ (marTebuli Cans meore ganmarteba). sityva `Cafacva~ momdinareobs terminidan `a¶Cafara~ (Wedva, kverSi gamoyvana), rac sagnis gamoyvanis, gamosaxvis cnebas ukavSirdeba da semantikur paralels qarTuli `weras~ saxiT poulobs. FIFW~F-XF(FW~F _ “Fyfcs9 ps8ef”> feff9cshf hsyfcs9 pff bplshef fyw`f[`s. F9ceff h[`fqfhfkf> eh0 vf 8s\mf s7jeg> vf bhfw`f8eg> =sw bbsp f9i6`f fyfcs9 b6`shqjbn> ebfbyfcs9b> fyfcs9lfhtb> b9c0fpffhf fyfuofhtb vf b9chf ffv0tb> f,fh06`f ptums f9i6`f bkf[m bfyshqjbn (bu`. “Fkf[msyqfhf”). Fdnjhw`f imjers hlshhfkf> eh0 hps f9cf0fn`c f;` himefy (bu`. “Fofn`”). C> |mfyfimbf tbkbhujbn> fnthvby “fifw`f”> f9ceff bhtb]foje f9ffbv,fh b[mo “Fyw`f” tb9i f[`s9[mfofhf hfw`fkf bffh9ieg> fyw`f b[mozslf feg> f6sh0efn`b “ufvxtyb” (] fpifp) tb9ieg. Fnthvby “fxf9fw`f” 8[`0fr hskf bffh9ieg> “b7fpqjbn”> “bpxf9jb” (tb]f bbfijeg f8,fn`b ffh9ihf). F;`f “fxf9fw`f” ffetbn fnthvby “fxf9fw`f” f=syn`b (f;mbhf> fxf9fhf)> eb ffpsh9ief bfl]`fkjeg> fctvfynbrn`b fgfhfktkmums fvjeg f6sh0ef “qthf” (f8hf) f[mokf bff9ijbn. a-SvamkiaTi _ saxeldaxelo ritualuri tabla, romelic gamoiyeneba saxlsgareT (tyeSi, mindorSi xis qveS) locvis dros. es aris miwaSi Rrmad Camjdar oTx boZze diagonalurad an Cveulebriv gadebuli latanebisagan Sekruli magida, romelic xis (gansakuTrebiT muxis,rcxilis da tyis Txilis) foTlebiT ifareba da masze samsxverplo kerZebi lagdeba. locvisa da ritualuri Wamis Semdeg aSvamkÁaTis sam fexs erTi dartymiT Wrian, meoTxes ki adgilze toveben. n. janaSia fiqrobs, rom swored am wesidan momdinareobs tablis saxelwodeba, romelic megrul `sumkets~ (sami joxi) an megrulsave `sumkvaTs~ (sami napobi) ukavSirdeba. termini `aSvamkÁaTis~ etimologiis sxva cdac aris. v. kvarCias mixedviT, am FI~SVRMF) _ Fqfcv8f9ufhf bfpre fbi`f> eb h[s bflsh[`jy f8ys byl`skufys (f,yf> fl`> fqkf fq7f) fys]`fhf fysv8f9shujp. Flumsk frsh bkfcrmfufys bqfp 9imw`sr> [s[mb> fufy6`tb f,swiif fkf tblrskfp> [s[mums f,swiif s6eg> fqkf fq7f (f\m> f[mfwf vf f,yf fhfcf fq7f blshuskjy) f,/ms f6`shqjy> ef7f f9cf0fn`hf fv8f9ufhf fps blshvfptbefp fafn` s6`shqjy. Fys]`fhf fysv8f9shufkfum> frhsafys bfyfkufkfum ffvsim0f[m> fi`fvrmf0 fimfg6`f [9f pysrn`b fchfkf b9shw`jy> frs ef bffyhs;mefy. Y. |mfyfimbf bu`ffyfufhfkf > bbfifw`7mfys f,hffyn` feg biffp f7`fhl` f[mso. Eb fushi`fkf “cevrmtn” ([[imfgsr pqje)> vf fushef tb9ie “cevrdf0” ([9f fv=s[`q`f[f6`f) bfl]`fkjeg. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 155 sityvis pirveli nawili afxazurSi yvelis (aSÁ) aRmniSvnel cnebas gamoxatavs, xolo meore (mkÁaTi) SesaZlebelia, ukavSirdeba narTebis Rvinis WurWlis (qvevris) saxelwodebis _ uaZamaqÁaTis bolo nawils _ `maqÁaTs~, rac `saTavss~, `risame adgils~ niSnavs. SeiZleba am ukanasknelis gaazrebaSi mecniers daeTanxmo, magram CvenTvis saintereso terminis pirveli elementis yvelTan dakavSireba marTebuli ar Cans, radgan swored aSvamkÁaTi erqva im saTavssac,romelzedac afxazebma mexnakravi micvalebulis dasveneba icodnen. Fnthvby “fi`svrmf0” ftnbvjkjubfn`b lf-f tbkrffhfrums bfl]`fkjeg ]`f b9[mfojbn P. Rdfhxbf> fhb f;`f frn`b f[`0f f9csi`fkf fi` ffyfujbn> f8,fn`b f[`0f “vrmf0” b7fkfh 7fkjbn bfl]`fkfpfh Yfh0ff h8s p0fh0`jp f] f9imf “8fofvfrmf0” f8,fn`b f7`if “vfrmf0”> eb frs p0fhqj f0s9 bf[mosy f;`sn`fy. F,hb f0qff8s bffh9ihf ef6`if]f0[h 7fkjbn> f[f ]fhf ]ps fbynbhtc pvje fnthvby frn`b f[`0f> fi` bfl]`fkje bbfifys bffh9isv> bp,fypfh fi`svfrmf0 f[mosy> f9ceff flsl pff[fys b9csp lsp0fhqjp f0s9ums. Svaqvazi _ nadirobisa da nadirmfarveli RvTaebis (ix. `a-JveifSaa~) mosamsaxure. zogierTi gadmocemiT aris yru da Tavisi patronis naTqvami _ `mieci, visTvisac ar migicia~ esmis, rogorc `mieci mas, visTvisac migicia~, da isic nadiris mokvlis SesaZleblobas erTi da imave monadires aZlevs. amis gamoa, rom zog monadires mudam umarTlebs, zogsac ara. sxva variantiT, Svaqvazi yvela monadires mfarvelobs, xSirad xvdeba maT da mihyavs aJveifSasTan, raTa am ukanasknelisagan monadireebma sasurveli nadiris mokvlis nebarTva miiRon. Svaqvazi aJveifSas ojaxs sadil-vaxSams umzadebs, SeWmuli nadiris Zvlebs missave tyavSi axvevs, raTa batonma kverTxis dartymiT nadiri kvlav gaacocxlos. I~F^~FP _ fi`fhswfhtb> fi`fhswf8w`f bh[`skf9ief f9ffbv,fh (bu`. „F;`tb9imff“) bvfqe8s. Fb0f]`fhf6`f imjers hskf eb llfu`jeg b9i`vf tb]`jp>“bpev0fw b0“ eb bf]fjy “bpe0fw b0“> bfhums fi`fhswf8w`f fi`fhf[ fimhf fkifhf hb0jy effyof bptb0f[mfp. Fi`fhswf8w`f tcbyfum bpb0jp tb0f[ flsh8fn` ,pbf hfefy> tumsh0 frums hjefvpn> e,hb fpjeg bf[mfums fi`fhswf8w`f ptums tb9iys flsh8fn` pshvjef. Lf-f dfhbfynr fkf eb fi`fhswf8w`f ptums lhsw[`hffefy> kfccs lhs6`i`fkjy> F;`tb9imff hf[m bufky> eb b7ysn` fi`fhswf8w`f fi`fhf[ fimhf fpby hjehw. I`f6`fp F;`tb9imff bps fafn` f;`n` bhvfptbefy> bhajp fi`fhf[ f,8f6`f f,yf f7ys brtb9cjy> b9i`vf bkf,fim fkf eh0 tb0f[ hs9cs h[`tbqfhw fps. a-SviraRi FI~SHF?M _ fxsvfpfhf6`f hefrs (f7fpimf ,ff9cs> fw`fafhf) bf[`skf9ief f9cfw`f]f f,;mseff h7ys> blshvfptbefy fr`fr`fh6`f. Fxsvfpf8s fef\mf7 vf f[`i0ffhf ffbu`fhf llshuskjy Fi`shf/m ljeb;m0shw b]`jy. a-Sisla FIMSCKF (fikfvcb> fxkfvcb) _ fw`sefhf bytbefp f[fw`f hps bzslfp fvf0`f[` (fqkf fryf] fh0f f7ys b[`imsp ff 7mf7mf)> f7`svxs> eb fkf fw`sef8s f9cs lf[msu=fp lfyytbefp b7`f7` lfcefy> pf7f f,;ms lep e,hb _ zogierT daavadebaTa (avizne, gamonayari) mfarveli suli abJuis afxazebSi; swiraven akvakvarebs (kverebs). avadmyofs buxris an keriis pirze dayeneben da aSviraRs mis `gaSvebas~,ganTavisuflebas SesTxoven. (aSlamsi, aClamsi) _ motiral mamakacTa specialuri iaraRi (xis xelsaWidze farTo eniT gamobmuli Rvedi) _ maTraxi, romelsac micvalebulTan miaxloebulni kefaSi gametebiT irtyamdnen. rac ufro Zlieri iyo 156 afxazuri miTebi da ritualebi dartymis xma, miT ukeTes motirlad CaiTvleboda igi. aseTi qmedeba anu sxeulis TviTdamaxinjeba, rac afxazma qalebma sxva formiT icodnen (pirisaxis xokva, sxeulis dakawvra, Tmebis dagleja da sxv.), micvalebulis kultTan dakavSirebul uZveles rwmena-warmodgenaTa rigs ganekuTvneba da mkvdris sulis mimarT SiSiT aris nakarnaxevi (damaxinjebuli anu saxeSecvlili Wirisufali sulisTvis Seucnobi unda yofiliyo, raTa misTvis ziani ar mieyenebia). f7hf fw`sef8s ,pbf ]`f ls9[mfofy. F,fc tb9i f[`sv8f9ufhf vfvpfhums fw`f f;ms f[mff f0fhf> f9cef f]`cf6`f lf-f frs fkfums bhlshefy (hso/s> hw`fh;ms hw`sr`r`jy> h[sf[`s rslsh[efy)> fhb f9cs brekmn bfpre b;`sn`oje hqfc bfl]`fkjeg> b9csp b9cs fps bhsvfp fw`i`fhf le bfprsy (h[`f=cf[mf f,fc fpehfkf eh0 hu`s bffyfujy f9cs eb lbplshhsv> fw`umfhfums bpbehsv). a-Sxaincvaxu _ mTis RvTaeba,romelic FIM{FYW~F{~S _ Fim[f f9ffbv,fh> eb fim[f6`f ptums> f8[ff6`f> f9c0f6`f> ef7f b7je fi`fhf[ lsh[`skf9ijbn. F,;mseffb> yvela mTas, uReltexils da mis binadarT ganagebs. abJuis afxazeTsa da samurzayanoSi b. jopua. `lamazi mTa~ <. |mjgef. “Fim[f 9iof” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB mTis RmerTis rolSi sxvadasxva RvTaebebi gamodian (ix. `aiTari~, `a-qamgaria~, `a-ergi~). gazafxulze, roca ialaRebze saqonels mierekebian (Sxa¶can) da Semodgomaze, ukan mobrunebis Jams, mwyemsebi aSxa incvaxus msxverpls swiraven da saqonlis dacvasa da gamravlebas SesTxoven. mTis RmerTs ar uyvars, roca mis kamkama wylebSi banaoben. amitom afxazi mwyemsi,SiSveli sxeuliT rom ar daenaxvos mTis RmerTs da ar wabilwos misi wminda wyali, mTaSi arasodes banaobs. erTi gadmocemis Tanaxmad, mTis RmerTma nadiris dacva kakabs daavala. rogorc ki SeniSnavs monadires, kakabi maRla iwevs da Tavisi kakaniT nadirs safrTxis moaxloebas amcnobs. mTis kults afxazTa cxovrebaSi gansakuTrebuli adgili eWira. am mxriv gamorCeulia didrifSis `wminda mTa~, romlisadmi Tayvaniscemas afxazebi dResac inarCuneben. Zveli afxazuri rwmenawarmodgenebis mixedviT Tu vimsjelebT, didrifSi kosmosis sivrciTi struqturis centria da amdenad msoflio mTaa (gansakuTrebiT bzifis afxazebisaTvis). Sxanihva _ futkris locva, romelic mefutkreobis mfarveli RvTaebis (ix. `anana-gunda~) saxelze weliwadSi orjer _ gazafxulze da zafxulSi imarTeboda. gazafxulze, roca futkari nayrianobs ojaxis ufrosi qali (aucileblad `sufTa~) fetvis fqvilisagan amzadebs Taflnarev fafas, romelsac skas Seasxureben da Tavadac SeWamen. garda amisa, diasaxlisi fetvis marcvlebiTa da kvercxiT xelSi safutkreSi Sedis, fetvsa da kvercxs skebs samjer Semoavlebs da anana-gundas SesTxovs daicvas futkari yovelgvari avadmyofobisagan, gaamravlos isini da misces bevri Tafli; fetvis marcvlebsa da kvercxs iqve dahkidebs. aqedan moyolebuli, SabaTi dRis garda (SabaTi dRe, xalxis azriT, futkrebisTvis sazeimo, uqme dRea), SeiZleba Taflisa da cvilis gayidva an gasaCuqreba. gazafxulze anana-gundas zogierTi ojaxi yveruls an batkans swiravda. zafxulSi, 15 ivlisidan agvistos bolomde, xuTSabaTs an SabaTs, Taflis pirvel amoRebamde acxoben yvelian mWads _ 157 Vshpf7fyffb fim[f f9ffbv,fh6`f tb9isvpn (bu`. „Fb0fh“> „F6fvufh“> „Fthum“). Ff9sy fps fim[f]`shf6`f hf[m fhf[` fyrfhwjp (im[fwfy) ff9sy[f fim[f bfyks,ffefp> f[mxfw`f fim[f fyw`f[`s f9cf0fn` bpshimefy> b]`jy hshf[` b[mxfhw> bh=bfhw. Fim[f fyw`f ,pbf b,jvpn eb bos[m w6mf6`f h7ys h-fyshref,jp. E,hb fps f9cef f[mxf> b-tbks[ys> l7mfynfpof lbv,fhw fim[f fyw`f bos9imf6`f bv7mimshw> fim[f lfys7je psyof b-bref,jvpn. B7je f]`fv0f6`f hefrs fkf> fim[f fyw`f fimfhf[ f[mxfhf f,yfrens bflbqtbn. F,yfrens fi`fhf[ fps fi`fhswf8w`f fyf,fkfum> eh0 fi`fh0f bi0fuskje hfyf]`fhw [s[m b[fkjy effvn` f,;ms fhufhf bfkfujy. Fim[f frekmn f9ceff hs9c0fpffhf f7ys bzslje f0s9 ffyyfrskjbn. F,hb fufy fkf Lslhs9imys[f „fim[f 9imf“> eb fys[f bf[mfums bf[sh[`jbn f9ceff. F;`sn` f9cef flby fqfc6`f byhs6`sh9iys> ]fp[`swsh> Lslhs9im frjcvjcn`b f6`9ishf fcnhernehf fu`0f feg> e,hb fkf fleytbn`b fim[f feg (zslfkf <ps,n`b fufy f9ceff hps). IM{FYS}~F _ fim[svpf fys]`f> fim[f pffoj bh[`skf9ij f9ffbv,fh (bu`.“FyfyfU`sylf“) b[mofkf is6`csr 8svn`> ff9syb> f9[syhtb hps bv8f9shujbn. Ff9sy fps> fim[svpf ffufhf ,pbf fyfvje> f0ffw`f htb]f,s f9]`sc ([`sv9flf „lsw6m-fpfhjeg“) f[i> fiskf> fw[f fkfqfys f6mfim kshvfptbetbn> eb fim[f0s9 bf6`sh0`jy> lfhf h[fkfums bhajy. Eb flfums f9i`vf 9]`sc fiso fhswktb> frenf/ mb brys fim[fu`fhf l0fkjbn> fisob> frenf/b fim[f0s96`f [svn` bhsr`kshijbn> FyfyfU`sylf lks]`jbn ksim[f fxsvfpfhf f7ysn` bks[mxfhw> bksh=bfhw f,hf6mf0hf hsk0fhw> fr`nf/m bfhf efw`7mf bryfk]fjbn. F,hb byfhrys> fcf,i vif flf (fcf,i vis> feff hu`ffyfufhfkf> fim[svpf6`f hps bys]`fhje> b9cimfhje visy) fw[tb> fw`tb hs0bhtb> vf ]fv0fc fo`s b0bhtb 7fkjy. Ff9sy fps Fyfyf-U`sylf k[mo fkf foc vf fcsc ks9cs bfh0jy. F9[sy> 9[syu`s 15 byfhrys> yfy]`fvpf ffyw`ffyof> f9imfi vf fcf,i> hf9[mfn`b fw[f 158 afxazuri miTebi da ritualebi aSÂimgÁls (WviStars), romelsac kvercxTan erTad erT-erT skaze deben (zogi cnobiT, oTxi qali acxobs oTxkuTxa mWads, Semdeg saxlis oTxive kuTxeSi zurgSeqceviT dgebian da ase loculoben); mTeli ojaxi muxls moiyris da diasaxlisi anana-gundas baraqian mosavals SesTxovs. locvis Semdeg aSvimgÁals daWrian da TaflTan erTad miirTmeven; narCenebs CanTaSi Cayrian da safutkreSi toveben. gamvlelebi valdebulni arian Sevidnen safutkreSi, mimoabnion fetvi, SeWamon mWadis natexi da patrons xvaviani mosavali usurvon. swamT, rom anana-gunda erT-erT skaSi kvercxs debs da ramdenic ar unda amoiRo am skidan, Tafli mainc ar daileva. termini `a¶-Sxa~ futkris garda mTasac aRniSnavs; Sxa ZiriT aris nawarmoebi afxazur enaSi mefutkreobasTan dakavSirebuli sxva terminebic, rac miuTiTebs imaze, rom tyiuri mefutkreoba afxazTaTvis bolo dromde mefutkreobis ZiriTadi forma iyo. a-Sxuafyara _ `quslis gaWra~. es magiuri xasiaTis qmedeba sruldeba im SemTxevaSi, roca bavSvi fexis adgmas agvianebs. abJuis afxazebi Tvlian, rom bavSvisTvis fexebi Sekruli aqvs raRac Zalas, ris gamoc igi fexze gavlas ver axerxebs. imisaTvis, rom bavSvi am Zalisagan gaanTavisuflon anu fexebi `gauxsnan~, gamoacxoben e.w. aSvimgÁals (WviStars), romelzedac bebiaqali abreSumis an Salis lentiT fexebSekrul bavSvs daayenebs, lents gaWris da ityvis: `quslebi gaWra (e.i. fexebi gagixsna _ n.a.) da gagiSva Sen~; Semdeg WviStars daunawileben iqve myof bavSvebs, romlebmac igi sirbilsa da ancobaSi unda SeWamon. 0shuffyof> fi` fkfqfys fvumfk> fi`svumfk 7fhqjy> eb frenf/m yflrskfys fim[f0s96`f frs f7ys b6`shqjy (lf-f lshhfr hskf> 9im8sr f]`cf bhojbn 9imufyr pvje fvumfk> yfc f8ys f9im refrmr bffh]`ys bim0fhqjy> yfc bys]`jy) f0ffw`f ptums bimfv[`siuskjy> f9i`vf 9]`sc Fyfyf-U`sylf f-f8hf ,pbf f0`fimfhf lf]`jy. Fys]`fhf ffvsim0f[m> fi`vumfk hs[[efy> fw[f bflrskfys bhajy> bffy[fp fi`shf b0fhqjy> fim[fu`fhf f7ys bffyhs;mjy. Fim[fu`fhf bfdcefp bhefksy> fiso frf9cfhtb> fvumfk fafhtb> f9i`vfw`f f,hf6mf0hf hf0`fimfhtb. Fu`hf hujy> Fyfyf-U`sylf fim[f0s9 hefr f7ys frenf/m s6`skqjy> fim[f0s9 f7ysn` fw[f tumf 0e[shums b0s[kf eb 9svrhslf b7fy tcyfum. Fnthvby fim[f> fim[svpf flfums fim[f bfl]`fkjeg eb bffysh9ijbn f,yfn`b fim[svpf ys7`ufhf f9ceff hps ;`sn`yfn` bffetbn> ef;`s ffbu`fyofums b7fy. FIM{~F(&FHF – Fim[`f f97fhf flje] fn`b fqfc v8f9shujbn f9ceff f[`zs bffv0fys bimfgs lfyps6`svuskjp. F,;meff bhs9[mfojy> f[`zs bimfg6`f =f]`jeg vxsr fkf> eb fvifkf f[`zs fys7`fhf bkijv> f[`zs eb fvx f7ysn` b[s lf6b0n`eg> „l9shnn`eg“ blshvfptbefy fi`vumfk> f0fr`s;`> f[`zs f,shasy vf fkfcf fwf[s fkf pimfgs =f]`je ls6`kshuskjy> fwf[s 9sk7jy yfc bk]`jy „eimfgs 9shneg> eje;m0eg efhf“> yfc fvumfk 9sh-efy ef7f b7fp f[`z6`f ptums bifys bhsh0y> eh0 bis[`vfhep> bis8jp bhafh frsy h=fqf6`f. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 159 C _ a-CiSaSana _ cxenebisa da saxedrebis mfarveli suli, RvTaeba aiTaris erT-erTi wili, romlis saxelze didmarxvis pirvel orSabaTs gamarTuli locviT mTavrdeba e.w. `aiTarnihva~ (aiTarisadmi miZRvnil msxverplSewirvaTa rigi). mlocveli ojaxis ufrosi mamakaci xelSi iRebs saamdRisod gamzadebul cxenis gamosaxulebis kvers da didi RmerTis _ aiTaris did wils _ aCiSaSanas cxenebisa da saxedrebis gamravlebasa da mfarvelobas SesTxovs. aCiSaSanas saxelze loculobdnen mxedrebi doRis, marulasa da sxva sacxenosno Sejibrebis dawyebamde. cxenebis mfarvel RvTaebas da mis saxelze gamarTul locvas afxazebis monaTesave xalxebis miTologia da ritualuri praqtika ar icnobs. aCiSaSanas da aiTarnihvaSi Semavali sxva RvTaebebis (aliSkˆntiri, Jvabrani, jabrani, anafanaga) saxelobis dReoba farTo agraluri xasiaTis qarTuli xalxuri dResaswaulis _ Tedorobis eqvivalenturia (aqve Semodis osuri TuTiric). Tedoroba, iseve rogorc aiTarnihva, saaRdgomo dReobaTa ciklSi Semavali moZravi dResaswaulia da emTxveva didmarxvis pirveli kviris _ Tedorobis kviris SabaT dRes. saeklesio kalendriT es dRe eZRvneba wm. Tedore tirons, romelic qristianul (maT Soris qarTul) ikonografiaSi cxenosania da xalxuri rwmeniT cxenebis mfarvelad iTvleba. TviT afxazuri ritualis forma zustad imeorebs megruli `Terdobis~ (Tedorobis) rituals. a-Ciqurgilara cxenis, e.w. `sulis _ micvalebulis cxenis~ dayenebis F_SIFIFYF _ f-6`tb> f-flf6`tb bh[`skf9ief fyw`[`s> F9ffbv,fh Fb0fh b[`0fr feg> eb b[mfofkf fxufhf le frn`b f8fi bv8f9shuj fys]`f9[mfof yq`jbn f,hb f;`fkf „fb0fhys]`f“ fkf (fb0fh bpre f9cf0fn` yfuofhf6`f bhefreg). Bys]`f f0ffw`fhf htb]f,s f[fqf byfgs f7ys breg fys]`fhfps bhvfptbp f-s fcf[mf pvje fr`fr`fh fyw`f le Fb0fh b[`0fle F-sifify > f-6`tb> f-flf6`tb hsh=bfhtb> h[`skf9ihtb lf]`jbn. F-sififh bps bys]`jbn f-s;`w`f> f-shs88hf6`f> f-sh[`vfhhf6`f fbvqfrmfxf fchf ffy e]`f e,fc bqtums> fbwkf,hf6`f bhskfuffyof. F-s bf[`skf9ief f9ffbv,fhb> eb b[mofkf fys]`fhf f9ceff bhpffbu`je fvbkf06`f hvbajkjumbf6`tb> hqfc6`tb h7yums bf]9skjbn. F-ififyb> Fb0fhys]`tb bhskfkjbn tumsh0 f9ffbv,fhw`fums („Fksimrmfynfh“> „:`f,hfy“> „|mf,hfy“> „Fyf9fyfum“) hs[mofkf fvi6`f byfh0,ffys fy[fv8fn`b f7fpimf fvfys f6sh0ef f;`kfhn`b fys]`f> tljhj,f tb9ieg (bfhf e,fc fef9cn`b e0bnums). )tljhj,f> Fb0fhys]`f tb9i> vif9sys]`f fvi6`f hwbrk bfkfkj tb0fcef fviys]`jeg> bf6mi`jbn fxufhf le hf9[mfn`b fv-si> )tjljh bvxs,;m fcf,if f-ys. Fef[efvfn`b fvpfyqfkf fhb fvi bpreg )tjljh fw6mf Nbhjyn`b> eb f6mshcbfyn`b (eh0 bhefreg f6sh0efn`ums) fys[f0s[hf f7ys l-s;`kf8eg> f;`kfh h[fqfhfkf f-6`f h[`skf9i8eg ]`f ls0[mfojeg. F9cef fqfc fv8f9ufhf fajhvf bbfifw`7mfys bf6`i`jbn fushefn`b „)tjljhj,f“ ()tljhj,f) fqfcv8f9ufhf. F_^~SHUSKFHF _ b9csp b-s> „f9cs b-s“ f[mofkf fhuskfhf fqfc. Breflshe> 160 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. `sulis cxeni~ T. ^fdi,fbf. “F-6`shuskfhf” wesi. Sekazmuli da fafaridan Zuamde Culgadafarebuli cxenis dayeneba icodnen, erTi cnobiT, micvalebulis dasaflavebis dRes, meoreTi _ gardacvalebidan dakrZalvamde. dReSi erTxel `sulis cxens~ ezos garSemo Semoatarebdnen,SeCerdebodnen da Tavze lentwakruli naTesavi mamakacebi Tavsa da mkerdze xelis cemiT samgloviaro simReras, e.w. `auous~ ityodnen; Semdeg kvlav am simReriT cxenTan erTad samjer Semouvlidnen ezos. ase akeTebdnen yoveldRe micvalebulis dasaflavebamde. f9hf6`w` byfhrys fqs[` f7ysyof f6`shi` f6`shi`ys fhuskfhf hlshefy> lshhfr fkf> f9cs fysi` lfyfh0jp f-ys> lf-frs fkf b9chf f-ys byfhrys lsh;ffyof. _yfr pysr „f9cs b-s“ fu`fh9 bfrelshijy> bffby=fcefy> pskf[m wf[skf b=f]`fp fefw`f> f[`fw`f> hu`sb> h[sb bffcef fvsnrvf „feje“ h]`jy> yfc tb0f[ fvsnrevf ]`j fu`fh9 [svn` bfrelshijy. F,fc 7fhqjy tccsvif f9cs fysi` lfh0ffyof. Curgurnixi _ qurdobisa da yaCaRobis XHSU~YS{F _ F/msxhtb> f6`skfhtb bh[`skf9ief fys[f > F9cys> <ps9n`b fufy. Fim[feff (fe,kff> fif9csu`w`f) f6`skfhf mfarveli xati (a-nixa) bzifis afxazeTSi. mTielebTan (ubixebTan, SafsuRebTan da F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB sxv.) saTareSod mimavali yvela afxazi mis saxelze gagris cixis ukan mdebare kldesTan axlos loculobda. Curgurnixas konusis formis purebs da nayaCaRar nivTebs an moparuli cxenisa Tu saqonlis balnebs swiravdnen. abJuis afxazeTSi am xats `eirig-aacnixi~ erqva. Curgur-nixi (Cugur-nihi, Cuguh-nixi) sof. jirxvaSi md. Cuguris maxloblad iyo da, rogorc Cans, wm. giorgis kults ukavSirdeboda (ix. `a-ergi~, `eirigaacnixi~). 161 bwjp f9ceff ptums eb b[mo fkf> Ufuhfn`b f,ff fim0f[m b7fp f=7mfhf fpffbu`fhf bys]`jy. Xhu`sh>ys[f b6`fw`of b7fp fxtb> bh/msxsp fvf0`f[`b vf bh/msxsp f-sb> fhf[esb h[f[`s f0`fhimjy. F,;meff h7ys fhb fys[f „Tbhsum>ffwys[f“ f[mosy. Xhu`sh-ys[f (xhu`sh-ys[f> xhu`sh-ys[f) f6s0f |msh[`f fobfc Xu`sh ffbu`fhf b7fy> biff,j fkf eb Umfhum fw6mf brekmn bfl]`fkjeg (bu`. „Fthum“> „Tbhsum>ffwys[f). 162 afxazuri miTebi da ritualebi c W a-cvayua-elia _ `cisartyela-elia~. amindisa da zogierT daavadebaTa mfarveli RvTaeba, romelic RrublebSi borialobs, wvimas agzavnis dedamiwaze da yvelas, vinc mis winaSe Sescodavs, mkacrad sjis _ zogs sikvdiliT, zogsac avadmyofobiT. misi risxva rom ar daimsaxuros, caze cisartyelis gamoCenisas,afxazi wyals xels ar axlebs. visac acvayua-elia gauwyreba _ gaayviTlebs da Camoaxmobs, valdebulia (mkiTxavis miTiTebiT) msxverpli Seswiros da ilocos mis saxelze. xuTSabaT dRes asakovan qalebs avadmyofi mdinareze mihyavT, Tavze Semoavleben Wreli CiTis ramdenime naWers da asakiT ufrosi dailoceba: `dido RmerTo, Seigno ra Tavis codva (ityvian daavadebulis saxels _ n.a.), movida SenTan da gTxovs miiRo es lamazi CiTebi niSnad imisa, rom igi, awaavis (mkiTxavis _ n.a.) miTiTebiT, droulad mogiZRvnis Sesawirs~. momaval xuTSabaTs sam an Svid qals (mamakacTa gareSe) TeTr samosSi gamowyobili avadmyofi kvlav mdinaresTan mihyavs,Tan miaqvT asakiT ufrosi mlocvelis mier dakluli da moxarSuli yveruli da dedali, Svidi Cveulebrivi da Svidi mcire zomis Rvezeli (aCa-Rvazali), Romi, kverebi. qalebi Tavad gamarTaven saxeldaxelo magidas _ `aSvamkiaTs~ da zed Sesawirs daalageben,daanTeben Svid sanTels,romlis win muxlmoyriT avadmyofs daayeneben; ufrosi qali acvayua-elias daavadebulis `ganTavisuflebas~ SesTxovs. locvis Semdeg Sesawiris Svid-Svid mcire ulufas wyalSi gadayrian, danarCens TviTon SeWamen, saxlSi raimes waReba ikrZaleba. bolos vazisgan gakeTebul gvergvs Svid sanTels SemounTeben da mdinareSi CauSveben; avadmyofi ukanmouxedavad mihyavT saxlSi. abJuis afxazebi acvayua-elias `wiTel FW~F&~F-TKBFIM _ fvib> fxsvfpfhf6`tb bh[skf9ief f9ffbv,fh> eb f90f6`f lhskjeg> f6`f kfbim0jbn flumsk f[m> b]`fn`s [`fpsvqfp ptums b,ff9cys bf[mbh[`jbn> imjers f9chfkf> imjers fxsvfpfhfkf. Eb fi`bhf hs6`svi`fhwfp> fw`f7`f f;`8fy bfyrsle f9cef fos byfgs frmbhcefv. Fw`f7`f>tkbf pspu`ffp> lfh8f;mjbn> lfh88jbn> b9[s6`eg (flsh8s blufkfhfkf) f=f0f[ms fyfuofhtb> fys]`fhtb eb b[mo fkf. F9imfi fvi f-ys ps6`hf bytb[mje f]`cf6`f fxsvfpf8 fos f[`s6` f[m lshujbn> b[s bfrelshijbn b/mf/mje fxs0 f,f6`f hfw`fys> 6`hfkf bhtb]f,e lys]`jbn> „fyw`f le ]fpifp> tbkbrffbn fu`yf]fhf6`f b7fbqfp> lepffbn efhf> le]`jbn belerskfhw fh0 fxs0 9iof6`f> lshufc> fqff8s bk]`fp fkf bffv0fys byf]fuojbn ]=f0f[ms“. Bffbef f9imfi [8sr vf ,;m8sr f]`cf6`f (f[`fw`f hslf) fir`fr`f6`f hsi`qfys fxsvfp8s tb0f[ lshujbn fos f[6` f[m> bfhf e,fc ef[m bhujbn> bhtb]f,e fys]`f8s bimys> bk;`sp fh,f/mb> frensb> ,;m,f bff;sw`e> ,;m,f b[ezs fxf\m6`f> f,sc0f> fr`fr`fh6`f. F]`cf6`f ef7f fbi`f „fi`fvrmf0“ lshvfptbetbn> blshvfptbp ef b6`shqjbn> bflshrjbn fw`svpf6`f ,;m,f> eh0 h=f9[mf fxsvfpf8s limfv[`siuskjbn> f]`cf6`f bhtb]f,e fw`f7`f>tkbf fxsvfpf8s „b[sf6`b0n`hf“ lf]`jbn. Fys]`fhf ffvsim0f[m byfhufp ptums h7ysn` ,s;m,f ,s;m,f =fqf fos bfk0jbn> bffy[fp lfhf bhajbn> f8ys7f bffy[fp fufhf 7fkfojv. Fqs[`n`fy fwf[f vf[`s bfk[e fhums;m f7ys fw`svpf6`f hs,s;m,fums fhrys fos b[`shqjbn> fxsvfpf8s bim0f[m7f l[mfvsh9isref f8ys7f lshujy. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 163 eliasac~ (eliafSi) F,;mseff fw`f7`f> uwodebdnen. zogierT tkbf „fbkf7f9im“ kuTxeSi zemoaRwer]`fums bfim0fy. ili wesebisagan ganFr`frm6`fr hs7ys sxvavebuli rituali [s[m bfh,je fys]`fhf> icodnen: salocavad tb9isvp fqfcums wylispirze gasulhlshefy> fys]`fhf fobni erTi napiridan fc f[m bytbp yshw`b> meoremde abreSumis ffyhw`b f,shasy Zafs gaWimavdnen, mdinaris orive napirze hf[`sw tbqsh[efy> sxvadasxva nivTeufobfc yf7 ff7 tbetlobas daalagebdnen; b9isvp fvf0`f[`s mlocveli dedakaci im0fhqjy> fys]`f8s xelSi iRebda feradi f0fr`s;` kyfgs fkf naWrebiT morTul mabim0sk[efy f/mf/ makacis saxis Tojimf 9in`skf b8sxfp> nas, muxlmoyril da f[fqf cf[mf pvfp frmfy\ mitkalgadafarebul mf> bimfv[siuskfys avadmyofs Tavze Sebuskfp fxsvfpf8s moavlebda da eliafs b[s bfr`kshijy> mis `ganTavisuflebas~ SesTxovda. locvis fbkf9im lb]`fy damTavrebis Semdeg „b[slf6`b0bn`shw“. Tojinas TavwaWril Fys]`fhf bfyfkufkfum n. TolomaSvili. `wm. ilia~. minanqari ayiroSi Caamagrebda, frmsy\m f[s [w`fys irgvliv anTebuli Y. )jkjvfidbkb. “Bkbf fw6mf”. ftvfkm fhums;m bflshqjy bfhf sanTlebiT gaaCiraRdef fw`svpf6`f flshrenebda da mdinareSi Caagdebda sityvebiT: `avadmyofis nacvlad fy fos b[`shqjy> b]`j> „fxsvfpf8s bwsy[`hfc amas Seeqcie, eTamaSe, amasTan gaerTe!~ am fhb evfp> efkf[`vfh> f,hb fkf eu`s e[fhi0“ salocavis aRsrulebas, afxazis azriT, f,hb fys]`fhf fv8f9ufhf ffvsim0f[m [`sv9aucileblad wvima mohyveboda. flf f6`f ktbefy. `acvayua-eliaSi~ mocemuli `elia~ aris f7ys „tkbf“ „Fw`f7`f-tkbfim“ qarTvelebisaTvis (da aramarto maTTvis) f6`sh0ef ,spi`f f7ys b,pbfys blshe kargad cnobili wm. elia _ atmosferul Tkbf fw6mf> fnvfcathfn`b fv8f9schf6`f movlenaTa ganmgebeli da rig daavadebaTa bh[`skf9iefp> bfrsvref fxsvfpfhf6`f mfarveli RvTaeba. ps[mxjp 9ffbv,fheg. a-cunihva _ saerTo sasoflo locva, romelsac afxazebi didi gvalvebis dros wvimis gamoTxovis mizniT asrulebdnen. mTeli sofeli (qalebisa da bavSvebis gamoklebiT) mdinarispirze Seikribeboda da msxverplSewirvas gamarTavda: samsxverplo cxovels _ xars Tavs aRmosavleTisken miuqcevdnen, zurgs _ CrdiloeTisken (zogan xars wminda xes Semoatarebdnen) da dakvlis win soflis uxucesi mamakacebi (sami, xuTi an Svidi) uzenaesis (ancvas) an Weqa-quxilis RvTaebis _ afis saxelze locvas aRavlendnen: RmerTs wvimis FWEYS}~F _ f6s0f fbkfkfhf bhptb9ie fys]`fhf. F9ceff eb ffh8fhf ,ff9cs ffy f6`f fktbhf fvpsp fkf bv8f9shujbn. F6s0f ptums lle> ls[zs> ls9]`sc> l[fqf fobfc f[`s6` f7ys tbpjbn f9cf0fn` himjbn> hsimn`f f[s fvhfuskfhf f[m bh[fys> f7`f7` f8flf blsh[jy> bhimffyof ps6`hf ytb[mje f[fw`f ([8sr> [`8sr vf ,;m8sr) bhtb]foje [s[m fyw`f> flsl>fvfw`sc f9fbv,fh> F9 b[mofkf fys]`fhf v8f9shujbn> fyw`f f6`f fkfim0htb> f6s0f fps f=bfhtb> fu`s,pbfhftb bf]`jbn. Fw` imys frew fysh;`kfum> 164 afxazuri miTebi da ritualebi acunihva sof. balaburxvaSi. Fweys]`f. f6s0f <kf,sh[`f gamogzavnasa da soflisTvis keTildReobis motanas SesTxovdnen. zvarakis dakvlisa da xorcis moxarSvis Semdeg, mlocvelebi gulRviZlwamocmuli SamfuriTa da WiqaRviniT xelSi kvlav dailocebodnen. msxverplSewirvis dasrulebisTanave mrevli `ancvaraSvas~ (RmerTis simReras), `afraSvas~ (afis simReras),`aergaSvas~ (aergis simReras) an e.w. `aTlar Copas~ (ix. `aTlar Copa~) ityoda. Semdeg yvela mlocvels samsxverplo xorcs gaunawilebdnen (avadmyofebs saxlSi gaugzavnidnen); irCevdnen momavali msxverplSewirvis xelmZRvanelebs, romelTa Soris ufross `arahaxus~ gadascemdnen (ix. `a-rahaxu~). fys]`f8w`f fu`sb> fu`fq`tb fq`s bf[fqfys fq`swfr f8sb hskf tb0f bys]`jbn. F=f0f[ms fyfuofhf ffvsim0f[m „fyw`fhfi`tb“> „f9hfi`tb“> „fthumfi`tb“> vf „f0kfh xjgtb“ h]`jbn. Yfc ptums ef7f bhvfptbe fbi`f bf[`fn`fys frhshajbn> f,sc0tb> fr`fwb> f\ msr[sib hslf frums yfhujv> ef[m bpsvytbp h[s ifys f8ys7f bhpshim0jbn. Bffbef fis6`c fhb fv8f9ufhf yfpsuofhfys b7je fksh[jbn eh0 bhtb]f,e „fhf[mf[`“ bh0jbn. (bu`. „Fhf[mf[`“). cvicvi (burbuSela) _ narTul gadmocemaTa erT-erTi centraluri personaJi, narTi kunisa da miTiuri juja xalxis _ awanebis asulis _ zilxas vaJi, saTanei-gvaSas aRzrdili [zogi variantiT gmiri gazarda aTalikma, romlis cxenis saxelia xniSi (Sdr. cvicvis yabardouli versiis oreulis mamis saxeli _ ximiSi)]. zogierTi gadmocemiT, igi aris 49 wlis an iTvleba narTebis rigiT 49-e Zmad. cvicvi anu `burbuSela~ imis gamo Seerqva, rom kerasTan mjdari mTeli dRis ganmavlobaSi joxebis TliT erToboda W~SW~ _ Yfh0ff h]`fv0f b[`flje f[f=6`f hefo`s> Yfh0 R`syb fqsyff h0s9] f Pbk[tb hszr`y> Cf0fytb-U`fimf kffof (fdfhbfyn6`f hefr h=s> fash[fqf lbffotbn F0fks7> eb b-s bf[mosy {ysim> lf-f ]`fv0fr fkf eb vf 4$ is6`cf b[`sqetbn vf Yfh0ff hfimw`f 4$n`b bjeg> W`sw` pb[moshqfpums fos f[`s6` ls6`n`fys fvi ptums fkf,f6`f w`b9ccjy> ffv0f b[tbujy> biff,j fkf eb b[mso zslf feg> eb b[msoq`f frepfh 7fkfg> lf-f dfhbfynr fkf (f0hfp> eb tb9ie f[mso fef9cn`b fdfhbfyn f7ys b7jeg> <f0hfo> F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 165 f7f,fhlffn`s fkf <f0htp). _sykf> frums 7fpsvqjp> ps-pshufojp W`sw`> ef[`sykf fhfim lf6`n`fys Yfh0ff hsw[`shffhf lwjy. Ftimw`f lshpsvlshsw> bash[fqfhfn` ec6`f vfofkf bffy[fhw> eb b[f=b> b[f[`sb> bvf0`tb> b-b ufyr fkf bir`fr`fys bi`jy> tumb fufy tb6`fq`fys (e,hb bfl]`fkjeg f[mso zslf „<;t6`f <;fikf“). W`sw` bash[fqfhf6`f ptums bhskerffetbn <f0fkf7`f b,ffiif fufhf> Yfh0ff eb bfumf hehums bhpsvutbn. F9ceff bhs9[mfojbn> feff hps fi`shqkf Yfh0ff bhslspufkfp> W`sw` b,pehf fkjeg> eb bjeg effyof fljew`f bhsvgsqfrys bhrsp fi`shqkf6`f (fq`f> f]f> fwf> fkf]f> f;m e,.tum.) bps9iffp. W`sw` fir`fr`tb> fb6`fw`f 9in`6`f hskf b-pbi`efp bfpre b7jeg f9cef b;`sn`oje f]`fv0f6`f h[`f0syhfrw`f bhfy9iskj> fash[fqf b8[f=shf fpu`f0jeg. Eb Psk[f kszrey tb9i> fb6`fq`f \mf]fysv fnsif e. qavSbaia. `cvicvi~ ffyfh9ijbn> (feffccf \mf]fysv by[jbn> T. ^fdi,fbf. “W`sw`” eb b,pbfys bfh,jeg Yfh0ff h]`fv0f fef9cn`b fdfhbfyn f7ys> eb byf6`sh9iys (`cvicvi~, rogorc Cans, gmiris metsaxelia. feffccf fisirkfvc6`f hufy f7ys by[jy. misi namdvili saxeli unda iyos iSviaTi Fisirksvc6`f f;`sn` bylbftdhjgfn`b variantebiT cnobili faTrazi, romlis ffh9ihf6`f hskf f\mf]fysv6`f hs,;mfhf fecv8f9ufhf6`f yfhuojy. ti pologiuri paralelebia osuri versiis fbvflfhfn`b baTraZi da yabardouli versiis baTrezi). Feffccf \mf]ysv fnsif bps7je b,pbfys dRisiT uqnarobiT Tavmosulelebuli bffh9ieg tumsh0 vbkf06`f hvbajkjubf6`f cvicvi, RamiT raSs moajdeba da narTebis h7syums> W`sw` \mf]ysv fnsif lpfl]`fkje dasaxmareblad miemarTeba. ZmebisTvis ffysh9ijbn eb ef[sykfn`b bash[fqfhf Seucnobi rom iyos da misi sagmiro saqmeebi hps)> fir`fr`f 9in`s f;`8fy q`8fyq`s saidumlod darCes, igi Tavisi saxis, Tmis, (bkijn fviw`umtb> f9ifnkfr`b ff9[mfhf). tansacmlisa da cxenis erT mxares TeTrad „bb6`fq`fir`fr`fhf“ bpbvje Rebavs, meores ki Savad (amas ukavSirdeba W`sw` ftimw`f lshpsvlshw feg> eb b;`sn`oje gmiris metsaxeli `bJeiqva-bJaSla~ _ ffh9ihf6`f hs9cf[hf `naxevradSavi-naxevradWaRara~). cvicvis fvbajkjubfn`b sagmiro saqmeTagan mTavaria RvinTvinTis fkqi`jeg. Ftgjc hf9[mfn`b fvbajkjubfn`b (sxva variantiT baTalaylas an gumbivis) f,\mfhys fash[fqf fb6`fq`f> fir`fr`f cixe-simagris aReba, rac narTebma vera f9in`6`f eb hf9[mfn`b bohf (W`sw` [svin`b da ver SeZles. afxazebi Tvlian, rom bw`fhf f-s fvu`f0f f7ys) fnsif qffekfhf6`f adamianebs xe-xili pirvelad narTebma hs,;mfhf fytbffbhf> F9cf,fhf f9chtb> moutanes, raSic sagangebo wvlili cvicvis miuZRvis. swored am gmiris wyalobiT iqna, fuskfhtb ffpsh9ief flshuf frepfh 7fkjbn manamde devebis xelSi arsebuli xe-xili (f,hb fu`ffyfufhf tb]f bimf6`yfh/`/`jbn (vaSli, msxali, bali, leRvi, vazi da sxv.) W`sw` f9cf,fhf bfpffbu`fhf> e,hb fufy fkf mopovebuli. ]f[ef9ishjeg tcyfum bbw`sw`jp fkf,f6`f)> is faqti, rom cvicvi Sav-TeTrad iRebeba eb b,pbfys bffyfh9ijbn W`sw` bhfim fps aris afxazTa uZvelesi miTologiuri b[s bfbsh[`jp f9in`6`f [9f (fir`fr`f> 166 afxazuri miTebi da ritualebi warmodgenebis anarekli da gmiris orbunebovnebiT Cans ganpirobebuli. igi, rogorc zilxas Svili, Savi feriT qvesknels ganasaxierebs (jujebi qvesknelis binadrebi arian, rac kargad Cans narTuli eposis osuri versiidan, romlis mixedviT bcenTebi miwisqveSeTSi WianWvelebis mezoblad saxloben. WianWvelebi ki Zveli indoevropuli SexedulebiT sknelTa Soris sakomunikacio saSualebebs warmoadgendnen. is, rom jujebi qvesknelis binadrebi arian kargad Cans sxva xalxebis miTologiidanac. qvesknelTan cvicvis kavSiri imiTac gamoixateba, rom igi Ramis gmiria), TeTri feriT ki zesknels (SeuZlia avdrisa da qariSxlis gamowveva). cvicvis `Sav-TeTroba~ saimisod, rom ZmebisTvis Seucnobi iyos, aris uZvelesi miTologiuri warmodgenebis gadaazrebis Sedegi. eposis Tavdapirvel miTologiur birTvSi gmiris Sav-TeTri feri misi perioduli gauCinarebis (Sdr. cvicvis samdRiani Zili cxenis faSvSi), sknelTa Soris gadaadgilebis, bunebis kvdoma-aRorZinebis gamomxatveli niSani unda yofiliyo (am azrs ufro aZlierebs cvicvis kavSiri mcenareul samyarosTan; am poziciidan unda SevxedoT mis mier joxebis Tlasac), rac kargad Cans iseT atributebSi, rogoric aris cvicvis sami feris (TeTri, Savi, wiTeli) raSi da sami feris (TeTri, Savi, wiTeli) Coxa. es ferebi, Zveli qarTuli warmodgenebis msgavsad, afxazuri SexedulebiT sam sknels _ zesknels (TeTri), qvesknels (Savi) da Suasknels anu saaqaos (wiTeli) Seesabameba. bunebasTan misi kavSiris gamo aris cvicvi narTebisaTvis baraqis momtani, rasac narTebi SecdomiT adouhas _ uzenaesis wyalobas miaweren. vfiqrob, rom cvicvi da misi, kerasTan mjdari nacriTmoTxvrili, kavkasiuri oreulebi qarTuli folkloris personaJis _ nacarqeqias Soreuli winaprebi arian. g. xubua. `cvicvi~ U. {e,ef.“W`sw`” fb6`fq`f> f7s9im) br`sv;`s f9in6`f [9tb (fir`fr`f> fb6`fq`f> f7s9im). Fh0 f9in`6`f f;`sn` 6sh0ef fh,fhf6`f htb9i> f9cef fu`ffyfufhfums [9f> f;`8fy q`8fyq`bb (fir`fr`f) flumsk fqf7fn`b (fb6`fq`f)> f,;mfhfn`b fqtb> vfvpfhumf fhffn`b (f7f9im) bhs6`yfujbn. Eb f9cf,fhf bfl]`fkfhf fvpspfkf W`sw` Yfh0ff hps f,hf6mf0hf ffpuj bjeg> Yfh0ff bbfifvr`f flje]f> [s[m bf][skf9ief b6`shqjy. }u`s ffyfufhfkf> W`sw`> eb f[`if0ffhf f7ys f[`f b=shfnfnfhf> Rfdrfpn`b fb9yskf6`f f6sh0ef fajkmrkjh f[f=s> Yfwfh6mt6m (f[`fhggf8s) byfcrmfuje bf,im0hf bjeg. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 167 Z O a-Zatvi _ Svilierebis momniWebeli qal-RvTaebis _ anana-Sacvasa (ix. `ananaSacva~, `anana-gunda~) da `bedis mwerlebis~ (ix. `a-Sacva _ Cafacva~) saxelobis uSobeli, romelsac axalgaTxovil qaliSvils mSoblebi Cuqnidnen (mziTevSi ar Sedioda). qmris ojaxSi gadasul Svils jer gamougzavnidnen uSobelis marjvena yursa da vercxlis monetas, romlebic mas tyavSi Sexveuli mTeli cxovreba unda etarebia an saguldagulod Seenaxa. mcire xnis gasvlis Semdgom mohyavdaT uSobeli, romelic gaTxovili qalis aZatvi, misi sakuTreba iyo (aZatvis moyvanis dRes ojaxi ramdenime yveruls daklavda, sufras gamoawyobda da asakiT ufrosi qali ananaSacvas ojaxis gamravlebas SesTxovda). aZatvi wminda cxovelad iTvleboda da misi arc dakvla da arc gayidva ar SeiZleboda. Tu Zroxa (aZatvi) mokvdeboda an daberebis gamo daklavdnen, misi monagebidan romelime safure xbos yurs gauWridnen da aZatvad gauSvebdnen. aZatvis monageb boColebs yovelwliurad monacvleobiT anana-Sacvas da aSacva-Cafacvas swiravdnen. Tu Zroxa safure xbos moigebda, im weliwads mis nacvlad batkanTan an cikanTan erTad ramdenime yveruliT da akvakvarebiT (ritualuri kverebi) ilocebdnen. afxazis ojaxSi imdeni aZatvi iyo, ramdeni rZalic. Tu gaTxovili qali oboli iyo, aZatviT mas naTesavebi uzrunvelyofdnen. rogorc Cans, garda imisa, rom qals qmris ojaxSi aRniSnuli Zroxis monagebiT Tavad SeeZlo ewarmoebia kultmsaxureba, aZatvi mziTvad moyolil sxva saqonelTan erTad colis sakuTrebaSi Semaval mniSvnelovan faseulobas qmnida da misi qonebrivi damoukideblobis garantsac warmoadgenda. FOFN~ _ f[iffhf hsp0j f9ffbv,fh FyfyfImfw`f (bu`. „Fyfyf-Imfw`f>“Fyfyf-U`sylf“) „fyfcs9 ps8ef“> (bu`. „Fifw`f-Xf9fw`f“) hs[msofkf bv[mfw> =sw [fqf bwfp k0ffw`f ]fv0fc bksh0jbn (fb[hfqfhf bfwsvpn). K[fqf b0ffw`f hf[m bbfcsp hs9]f bkpsyfhsim0jy bv[mfw fh/mfhf[mn`b fksv]f qrefysb> fhoys 9fhtb> eh0 fw`f b0fqfys ks9c0fpffhf ptums bys7`skufh vf by[`sqfhi`ys bkw`f[sh frey. Ffv0f rmf= fybfckfum ffvsim0f[m bffhujy bv[mfw> [fqf bwfp f9]`sc kofn`> eb kfhf k[fn`hf frey (fofn` fyyfhujp fvi f-ys bfrsvr`f f7`sk0fc6`f pvfp himefy> fbsi`f lsh[bjy> psi`6`c ytb[mfp f9]`c Fyfyf-Ifw`f f0ffw`fhf hps f=bfhf lf]`jy). Fofn` flje]fn`b 9cn`ys bh9[mfojy> fimhtb vf f0bhtb 7fkfojvpn. F;` fofn` b9csh vf fi6`cf fvifkf bhimsh> eb fwsy[hfc lf-f ]`scr fksv]f hqrjy> ofn`c bfehs;mefy. Fofn`b bfhbp f]`sc6`f tccs is6`c FyfyfIfw`tb> Fifw`f-Xf9fw`tb hs9cs bfh0jy. Fofn` fw`qsc fwsy[`hfc f-if fhbsh> eb fwsy[`hfc fi6`csy fcsc vf foc f7`sk0fc6`f pvje imn`fr yflrskfys bhimefy> fr`fr`fh6`f shvfptbys bys]`jy. F9cef b0ffw`f h7ys if7f8s f0fwfw`f s7fp e,hsc7fr fofn`ums hsvfy. {fqf bwjp f9]`sp,f lbf0svpfh> fofn` eb ksefw`f bksh0jy. Biff,j fkf> f9]`sc k[fqf b8ys bffh9ie f;` bf[skqefp fkf bkskijy byfksuofh fys]`fhf> fofn` ktb[hfqfhf ffy bksh0fp vf0`f6`f byhswqfys frsh bf9cfp k[fn`s vfpfhf ksvfy> eb kvfk frmsvchf fufhfynbfums ksvfy. 168 afxazuri miTebi da ritualebi a-ZTixra _ wyalTa ufalis (ix. `ZiZlani~) saxelze locvis wesi, romelsac Cvili bavSvis ciebis dros mimarTavdnen. avadmyofi mihyavdaT mdinaresTan, sadac bebiaqali wylis dedas bavSvis Sewyalebas da `gaSvebas~,e.i. ciebisagan ganTavisuflebas SesTxovda. amasTan igi spilenZis TasiT iRebda wyals,Sig mdinaris sam kenWs Cayrida da saxlSi dabrunebisTanave am wyliT bavSvs dabanda, kenWebs ki Seinaxavda. ramdenime dReSi kvlav midiodnen mdinaresTan, klavdnen varias, romlis sisxls mdinareSi Rvridnen; bebiaqali zemoaRniSnul kenWebs kvlav mdinareSi yrida da ZiZlans bavSvis Sewyalebas SesTxovda Semdegi teqstiT: `wyalTa dido mbrZanebelo, gauSvi is da gaanTavisufle avadmyofobisagan~. Tvlidnen, rom mxolod ZiZlans SeeZlo bavSvis ciebisagan gankurneba. FO)S{HF _ fo6`f h9ffbv,h (bu`. „Ospkfy“) b[mfofkf fys]`fhf fqfc> eb f9i6f [ezs f,f]0 fyb[mkfum bv8f9shujy. Fxsvfp8s fobfc f[s6` f[m lshujy> ef7f f0fr`f;`> fobfc fy lks]`jy lhsw]fkimfhw> „ljeks;m0shw“> vfvpfhums f,f]`0hf f7ysn` b[s f6`b0n`hf lf]`jy. F,8fn` f]f fkf fos 0skujy f[`f]`6`f [9f fkfk9cjy> f8ys7f bfys[sy]`kfum fhb fos fkf lshref,jy f[`f]`6`f hw`f[jy. Vi6`fr hffvsim0f[m tb0f wjy fos f[s6` f[m> frens himjy> fimf fobfc bfkfh0`jy> f0fr`f;` [s[m bfh,fp f[`f]`6`f tb0f[m fobfc bfkfk9cjy> Ospkfy f[ezs bhsw]fimfhf lf]`jy> f,fh0 f;`f6`f hskf> „fo6`f bh[`skf9ij f9ffbv,fh le> lje;m0 eb> b[s lf6`b0n`s fxsvfpfhf f7ysn`“. Eh0 bh9[mfojy Ospkfy kfrey f[ezs f,f]0hf f7ysn`b b[`i`n`hf pskijp. a-ZirgaxuaSa _ matylis msxvili Zafis fexze Semoxvevis wesi, romelic, rogorc saxelwodebidan Cans, Zvelad paraskevs, mogvianebiT ki bzobiswina an vnebis kviris oTxSabaT Rames icodnen. am dRes ojaxi adre vaxSmobda da adreve dawveboda dasaZineblad ise, rom marjvena fexi sabnidan yvelas gamoSverili hqonda. diasaxlisi uxmaurod daarTavda Zafs da ojaxis wevrebs fexze Seabamda butbutiT: `RmerTma asi weli mogaswros am dRes~ (Zafebs aRdgomis dRes keraze xorcis mosaxarSad Sedgmuli qvabis qveS cecxlze dawvavdnen). rogorc ki Zafis Semoxveva morCeboda, daiwyeboda e.w. quab-RÁarRÁari. pirveli diasaxlisi Semohkravda spilenZis qvabs an taSts da mTeli xmiT daiyvirebda: `Cven gavimarjveT! Cven gavimarjveT!~ amis gagonebaze yvelani aiSlebodnen da gareT gavidodnen ZaxiliT: `Cven dagaswariT Tqven!~ dagvianebuli mezoblebi maTken gaiwevdnen da daiwyeboda SexlaSemoxlis inscenireba (Zvelad ubani ubans `daereoda~ qvabebsa da taStebze rkinis sagnebis cemiT); Semdeg dilamde cekvaTamaSSi iyvnen. zustad aseTive Cveuleba farTod iyo gavrcelebuli samegreloSi `goxarWalafas~ saxelwodebiT. igi did FOSHUF{~FIF _ fkfcf hf[`sw i`gf fimfgs fr`ehifhf fqfc> eb f[mo biffysh9ij fkf f;`sn`sy f[efif> yfc frsh i6`c6`f hffvsim0f[m fiswn`b fvi> vf fu`fps]`fhf fvxf,;m> f[fif fe[f bv8f9shujy. Eb fvi f-ys f0ffw`fhf pff rhsafys bim0fkjy bw`fhfps> eh0 ptums hfh/ mf imfgs f[spf brsk]`]`j fl`f[ms b7fy. F0ffw`f f9i`vf 9]`sc fimims]`f fkfcf hf[`sw fkf f0ffw`fhf ptums hfh/mf imfg6`f =fk]`jy b]`j> „fyw`f i`si6`cf f,hb fvi ef9skffbn“ (fhf[`sw6`f vif9s f-ys f]`fhf f=s frefw p0f;`efp fxefy fqf7f fvwf bf6`qfys bh,kjy). Fhf[`sw fqfc bfyfkufkfum ffvsim0f[m „f6`f,/mfh/mfhhf“ bfkfujy. Hf9[mfof f9i`vf 9]`sc f,8fn` f6`f, vf fcff lyfcys f,;ms kshujy> kfhums ks,;ms hleys bk]`jy> „]fhf ]fbffbn> ]fhf ]fbffbn“ f,hb f,;ms pf]fp fu`skfw`f fl`f[ms bl`skqefy =0ef „]fhf ]i`fbffbn> ]fhf ]i`fbffbn“> ptums tb,fhs88ef hu`skfw`f hf[m bytbefy ef7f> h-tbvlsh[`[`ji`f (f;`sn`fy> bkfhf> fbkhf „bf=fuskjy“ f6`f,6`f> f\mfv6`f> fb[fn`s vf0`[`6`f tbu`slqj> tbkfkjy) bfkfujy> yfc iffyof fi`f]`fhfkf> fr`fifhfkf bh[fhujy fw[. F,fcw`7mf b7fp fqfc byfh0,ffys bhlshefy Ushn`skfums „uj[fhzfkf9f“ f[moys. Eb f9imfif le bfkfujy> feff fu`hfufhf hsv- F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 169 xuTSabaTs ewyoboda da xalxs swamda, rom am wesis Sesrulebis Semdeg avsulebi (mzakvrebi, kudianebi da sxv.), gveli da rwyili adamianebs verafers daaklebdnen. fy> f,hb fqfc fysv8f9shufkfum ffvsim0f[m fw`umfhf vsw`umfhf6`f (fkf9iw`umf> f\mysi6`f) fvf0 vf fqfgf=6`f feff9cshf fw`umfhf pshpshefvpn. Ziuou, Zivou _ rituali da saweso simRera, romelsac qalebi gvalvis sawinaaRmdegod asrulebdnen. gvalvis dros sazeimod gamowyobili qaliSvilebis erTi nawili midioda mdinaresTan, xis totebisagan tivs Sekravda da Calas moagrovebda, meore nawili akeTebda TiTqmis adamianis sididis Tojinas (xis bars qalis formaSi gamoawyobda), romelsac grZel joxze, cxenze an virze dasvamda da `Ziuous~ moZaxiliTa da saTanado teqstis Semcveli simReriT mdinarisken msvlelobas awyobda. am procesias gzadagza soflis axalgazrdoba aedevneboda da mdinaresTan misulebi Tojinas tivze mjdomare mdgomareobaSi moaTavsebdnen, iqve Calas cecxls waukidebdnen da tivs mdinaris mimarTulebiT gauSvebdnen; virs an cxens mdinareSi Seagdebdnen da Tavadac banaobdnen da wuwaobdnen. qalebma icodnen mdinaris fskeris kaviT xvna, bavSvebma _ bayayis mokvla. wvimis gamowvevis mizniT msgavsi rituali da magiuri qmedeba, Tavisi genezisiT dakavSirebuli samiwaTmoqmedo kultTan, cnobilia qarTul-kavkasiuri da mravali sxva xalxis eTnografiuli yofidan, magram afxazuri masala met siaxloves avlens Crdilo-dasavleT kavkasiis mkvidrTa Sesabamis wes-CveulebebTan. magaliTad, adiReeli da yabardoeli qalebi gvalvis SemTxvevaSi xis barisgan akeTebdnen qalis gamosaxulebis Tojinas _ `xance guaSes~ (`baris qalbatons~), romelsac mTel sofelSi Semoatarebdnen, Semdeg wyliT daasvelebdnen da mdinareSi an zRvaSi CaZiravdnen. am OBEJE – f]`cf ffh8fhf f=fuskfhfps bv8f9shujp fqfcb> fqfcn` fi`tb. Ffh8fhf ffy f9]`sp,fw`f b9iofys h-tbkf]`fys eh0 hs[`0fr fos f[`s6` f[m bwjy> fqkf vf[`6`f hskf fysimf lshvfptbefy> f0`f 0fhqjy> tumb f[`0f f]`cf[ez6`f fef8s bi`fhf b7fp frmfy\ mf lshvfptbefy (f9]`sc 9ihf f0fy)> eb fkf,f le bf[`fqfys f-s vf f-flf bf6`lshn`jy „objee“ ]`j eb bf9e f;`f6`f fwqfys fys7`fhf v8f9shujy fobfc f[m. F6s0f bf[mfkcj fv8fy bh9skjp f=fh ptums eh0 bhswys fobfc f[m bwjy ef7f frmsy\m fysimf bf6`lshn`jy> bfhf ef f0`f fvwf fwhfhqjy> fysimf fobfc fwfh0fkf bl`s6`shqjy> f-s vf f-flf fobfc bfkfhs;mefy> lfhums f-sref,fhtb> fostb6`0`fhtb bfkfujy. F]`c6`f f6`f0fyf fkf bhw`f/mjy fobfc fqf> f[ez6`f> flf/m6`f himjy. F6`f fkfim0hf fvpsp fkf fc tb9i b7fp fqfcb> flje]fyfuofhtb> f[fn`s utytpbc fkf bfl]`fkjeg flumskf6`sy[fhfn`b frekmn> blsheg F6sh0ef> Rfdrfpn`bb e,fc bhfw`fys fvbkf06`f ftnyjuhfan`b f,pfpfhf f7ysn`> f[f f9cefn`b frsh f=swhf6`f fkfyfqjbn f8flfn`b> fvhf0fi`fhf Rfdrfpn`b fvbkf0 bhs6`yfuj fqfc v8f9ufhf6`f. Bf]]`jpfh> flsuffb> 7f,fhlffn`b f]`cf6`f frmsy\m fcf[mf> „[fywt uefit“ („f;suf f]r`f;`“)> eb f6s0f ptums bfrelshijy> yfc `xance-gvaSe~ oskf blsh,ffojy> yfc “}fyw`f-U`fimf” fobfc vf fvisy bfh0jy. 170 afxazuri miTebi da ritualebi ritualis monawileni Tavadac banaobdnen. aqve unda iTqvas, rom megrelebi yanaSi mdgar SavebSi gamowyobil safrTxobelas `Zivavas~ uwodebdnen da gvalvis dros wyliT asvelebdnen. Fhb fqfc fkf[`w`fums h-shref,jy. Bfhf f,hf b]`fn`eg> fush6`f fv[s f7ys buskfp fb6`fw`fkf b8sxfp fhi`fuf „obdfdf“ ]`f bfim0fy> ffh8fhf ffy foskf blsh,ffojy. _ `wylis deda~, wylis stiqiis ufali, romlis epiTetia `axi ZahkuaJvi~ (wylis oqrosmbrZanebeli); hyavs meuRle da mosamsaxure qali (ix. `a-bzahav _ abzaCavi~). xalxis warmodgeniT, igi mzeTunaxavia, romelic koWebamde dasuli oqrosferi Tmebis gamudmebul varcxnaSia (Sdr. wylis ali da tyaSi mafa); aqvs TeTri kani da almasiviT elvare Tvalebi, ukanSeqceuli terfi (Sdr. warmodgenebi oCokoCze). wyalTa meufes xelTupyria jadosnuri sarke, romelic mTel qveynierebas aireklavs; xSirad amodis xmeleTze, nusxavs an orTabrZolaSi amarcxebs sasurvel mamakacs da, aJveifSaas qaliSvilebis msgavsad (ix. `a-JveifSaa~), masTan intimur kavSirs amyarebs. Tu adamianma SeZlo ZiZlanis Tmis an frCxilis nawilis xelSi Cagdeba, mas mosamsaxured gaixdis, magram wyalTa ufali maleve ibrunebs maT da midis. Tvlidnen, rom wylis dedas SeeZlo adamianebs, gansakuTrebiT qalebs Casaxleboda da fsiqiurad aeSala isini. ZiZlanisagan avadmyofis ganTavisufleba xelewifeboda awaavs (mkiTxavs, naTelmxilvels) an im adamians, romlis droebiTi mosamsaxure iyo wylis deda. ZiZlanis saxelze locva icodnen avadmyofobisa da wylispirze patarZlis pirveli gayvanis Jams (ix. `a-ZTixara~), aseve mSobiarobis Semdeg (ix. `a-gilaxÁa~). ZiZlanis ti pologiuri paralelebia adiReuri `fsiguaSe~ (wylis qalbatoni) da `fsixeguaSe~ (mdinaris qalbatoni), masTan siaxloves avlenen qarTuli `wylis ali~, megruli `wyariSi dida~ (wylis deda) da `osurtofu~ (qal-Tevza). OSOKFY _ „Fos fy“> fos f,ff9chf f9ffbv,fh> kf[mso zslf „f[ms osf]ref;`“> lksvjeg f[fqf> f9]`sc fvfqe8sb (bu`. „F,pf]f;` _ f,pfzf;`“). Feff hu`ffyfufhfkf eb vhfvpf lrfzzjbn> eb ksim[`f f7ysyof bktbef f[mn`s k[f[`s tcyfum bk]`jbn (=sh. Fos fkb> n7fim vf9tb)> kw`f k;ms ir`fr`jeg> f,shksi tb9i b0s\m\mfef f,kf6`f ksvjeg> ksim[`f6`f kfim0f[m7f b9ietbn (=sh. ffh9ihf6`f Jxjrjx bps). Fo6`f hf] bkreg flje]fn`b fcfhrmf> eb fleytb ptums fy9iskjbn> kfccs f=s6` f[m ls6`kjbn> l[sk[jbn> vf lbf6`9fys lbfbffbetbn bku`f9[fp f[fqf> F;`tb9imff b9]fw`f htb9i (bu`. „F;`tb9imff“)> lbrefbjbn. Fef8s bkifys Osokfy ks[w`s vf kyfg[sw [ezsr bpsufh eb bfhf bvfqef8sc ls7fpffetbn> f[f fos f] r`f;` eh0 bhkfcys bkhums;metbn> yfc lwjbn. B7fy f[fqfhf> fos fy bkskijy feff> zslfkf f]`cf hs6`n`fhf> yfc eh0 h[s tbkfkujy. Osokfy kxsvfpfhf f7ysn` f[`f6`b0n`hf v8f9skujy fqff8s vf fos fy ksvfq effyof bpefp fo`s. Osokfy ks[mofkf fys]`fhf hlshefy fxsvfpfhtb> f0fwf=sw fos f[m hf9[mfof lfyyfhujp (bu`.“Fo0s[hf“) ffy> bfhf e,fc f[iffhf fbehf ffvsim0f[m (bu`.“Fu`sk[mf“). Osokfy bktb9ie f[f=6`f flsun`b „(cbu`fit“ (fos f]ref;`) „(cf[mtu`it“ (fobfc f]ref;`)> eb kffbu`fhf ffyfh9ijbn f6sh0ef „fosn`b fkb“> fushefn`b „o7fhbib lblf“ (fos fy ) „jcehnj9e“ (f9]`sc9cso). a-Zixagara _patarZlis saweso gayvana wyalze. aRniSnul rituals mxolod gaTxovili qalebi eswrebian. saamdRisod mowyobili specialuri sadilis Semdeg ojaxis axlobel qalebs axal tansacmelSi morTuli patarZali gahyavT mdinareze an wyaroze. aq erT-erTi asakiT ufrosi monawileTagani iwyebs locvas da wyalTa ufals (ix. `ZiZlani~) SesTxovs mowyaleba ar moaklos ojaxis axal wevrs, iyos misi FOS{MFUFHF _ f0fwf [ezs fos[m f[m kyfufhf fqfc. Fhb fqfc bfkf[`sy [fqf bwf[mfp f]`cf6`f. Fhb fvi fps zslfkf fafn` lshvfptbefy> yfc f0ffw`fhf bhpffbuje f]`cf6`f f=sw vf0`f ksi`qfys f0fwf fosbc vf fos[m f[m lyfhujy. Fhf7f f]`cf6`f is6`cskf bhtb]fp> fys]`fhf lfkfujy> fos f9ffbv,fh (bu`. „Osokfy“) lks]`jy> fk9[f ksusv[fhw> f=sw f0ffw`fhf lhsusv[fhw> lsk[skf9ishw ZiZlani F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 171 e. qavSbaia. `ZiZlani~ T. ^fdi,fbf. “Osokfy” 172 afxazuri miTebi da ritualebi mfarveli mSobiarobis dros, saojaxo saqmianobaSi da sxv. amasTan axalrZlis romelime kabas wyliT asvelebdnen da wyalSi kvercxs agdeben. am wesis Sesrulebis Semdeg qals SeuZlia wyalze gasvla. aZixagara inkorporaciuli xasiaTis ritualia da kargad aris cnobili mravali xalxis (maT Soris qarTvelebis) eTnografiuli sinamdvilidan. kw`fkn`svref lfys7je> f[iffhf lfykjef. Eb ffvsim0f[m f0fwf kswrs =sw fos fkf blsh,ffojy> fos frenf/m fkflshi`efy. F,hb fqfc fv8f9ufhf ffvsim0f[m f0fwf fpby ksvjeg fos f[m fytbhf. Fos[mfufhf fbyrjhgjhfwbfn`b f7spimf fqfc b,pbfys blsheg fvbkf0 hfw`f h7ys (f6sh06`f) ftnyjuhfabfn`b fkf,=f,fhf f7ysn`. l. buTba. seriidan `afxazuri miTebi da legendebi~ K. <s0`,f. “F9cef fvba6`tb> fktutylf6`tb” fcthbf f7ysn` F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 173 w Q a-waavi FQFF*S _ eb kw`fyshhfkf bkskijbn flje]fkfn`b fbvflfhf [s[m fyw`f b7ys> eb feffb fyw`tb hs,;mfhf fw]fhf;`]`fhf v8f9skujbn. F,fc tb9i b7fp feff F9cys fyshhf le hsvfy> fgfne hs6`shqjy. Eh0 h]`fv0f zslfkf bfpytbefy> [sv9flf byfhuojby. Eh0 bhspytbefy fpqffhf6`f ptums hps> f8ys =sw fhuskfhfps f0s9 fk[hf> fxfhfehf> fxsvfpfhf> f9chf> f/msxhf e]`f e,fc bhfw`fys fhsw]fhf6`f hfy. Fqff8s bkso,jy lfh,fy 9ffbv,fhe vf fys[f vxe eb lf[mpsh[`sp> bfh,fy u`yf]fhje b7fbqfp eb fvifkf fxsvfpfhf vf f9chf f6`i`fhf bps[7mfp> bfpu`fk0jy bu`yf]fhf b6`[hfps bv8f9bufif f]fh\m6`f> (f9cf0fn` fimhf> eb f6`hf> f9in`s). Fqff8s feff hlsh8sb> p]`fn`s7fkjpb kfrey ]`f ls9[mfofy> bkfpqffefy fis6`c =sw fvi6`f hsv8f9ufhtb> fec fkfufhtb. Eb feflf kfimwf f7ys ln`fy> fb0fuf8 lksvfy> eb bkf frey fbvflfhf isv8f9skujp. F9cys b7fy ps]hfrshf kf7`sp fqff8w`f> f7`slh9f8w`f> eh0 f7`slb> f\m6`fhtb hsw6`tb> fhf[`s h;`bi`f7mtb bf[`f9iey. a-wangvara FQFYU~FHF _ Fvban`b feffccf> fqsyff hsy[fh0f> eb bfw`sy[fp hfw`fys bf[mfums F9cys fim[f f]`shf6`f h7ys bf]9skjbn. Biff,j fkf> fqfyu`fhf6`f> bhn`sy fhb fnthbnjhbf f7ys f9ceff s6`yfufkffyof by[jp f;`sn`ofn`b fvban`b fhf[e hfw`f pvfp feff. Fqsyu`fhf 15-3% vtnh b7fp f[f]`6`f bhsk[sp fhuskfhf6`f 9imrermr pvfp vf bums;msp> bkf7`sp fhuskfhf6`f hfrey. Eb fysimf6`uskfp ffv0tb> bpsprspb> bhspre fqfhf0qff8w`f h7ys bhptb9ie fu`ffyfufhf _ `naTelmxilveli~, `winaswarmetyveli~, romelic aRgznebul mdgomareobaSi moCvenebiT kontaqts amyarebs RvTaebriv ZalebTan da warmoadgens Suamavals adamianebsa da RmerTs Soris. am ti pis mkiTxavebs afxazebSi didi gavlena hqondaT. maT naTqvams gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebdnen da uapelaciod iRebdnen; mimarTavdnen sacxovrebeli adgilis SerCevis, qorwinebis, avadmyofobis, sikvdilianobis, qurdobis an sxva ubedurebis SemTxvevaSi. awaavi adgenda Tu romeli RvTaebis an anixas (xatis, Zalis) risxviT an sxva ram codviT (mag., qurdobiT) iyo gamowveuli avadmyofoba Tu sikvdili; gansazRvravda codvis gamosasyidi xarjis saxesa da odenobas (Sesawiri saklavis asaksa da fersac ki). awaavi xalxs naTelmxilvelad da winaswarmetyvelad miaCnda (ekiTxebodnen rCevas axali wlis dReebSi, saqmis wamowyebis win). igi bnel oTaxSi ijda da Suamavlis _ aiTagavis meSveobiT amyarebda kontaqts klientebTan. afxazeTSi iyvnen ufro dabali rangis marCielebi _ ayudirfavebi, romlebic simindisa da lobios marcvlebiT aseve saqonlis beWze da Zvlebze mkiTxaobdnen. _ miTiuri juja xalxis _ awanebis sacxovrebeli nageboba, romlis mravali naSTi afxazeTis alpur saZovrebs dRemde SemorCa. rogorc Cans, awangvarebi, ekuTvnodaT am teritoriaze afxazebis gamoCenamde mcxovreb Zvel mTiel mesaqonleebs. awangvara saSualod 15-30 m2 daumuSavebeli qvebisgan nagebi oTxkuTxa an wriuli formis dabali sadgomia. misi warmoSobis periodisa da daniSnulebis Sesaxeb mecnierebaSi erTiani azri ar aris. zogi mas 174 afxazuri miTebi da ritualebi sakulto daniSnulebis obieqtad miiCnevs, zogic _ zvavisgan damcav sagzao nagebobad. ufro marTebuli Cans mosazreba, romlis Tanaxmad awangvaras nagebobaTa kompleqsi aris dawinaurebuli mesaqonleobis mqone xalxis sezonuri (sazafxulo) xasiaTis sameurneo daniSnulebis droebiTi binebi alpur saZovrebze. Tavisi sawyisi formebiTa da daniSnulebiT awangvaras kompleqsi SeiZleba SevadaroT aWaris alpur zonaSi sazafxulo saZovrebze arsebul iailebs xis moruli zRudegalavnebiTa da droebiTi sacxovrebliT. mesaqonleobasTan dakavSirebuli msgavsi tradiciebi damowmebulia saqarTvelos mTianeTSi, samegreloSi, guriaSi. i. adamia awangvaras paralelad miiCnevs e.w. `Sennhtten~-s, romelic samxreT evropis alpur zonaSia ganTavsebuli. rac Seexeba awangvaraTa daTariRebis sakiTxs, erTi azriT isini agebulia Zv.w. II-I aTaswleulSi, xolo meore azriT, adreul SuasakuneebSi. legendas jujaTa tomze _ ispebze adiReelebic icnoben. maTi azriT, ispebi cxovrobdnen iq arsebul dolmenebSi _ `spunebSi~ _ jujaTa saxlebSi (adiR. une _ saxli), romlebic maTTvis goliaTma iniJebma aaSenes. s7fv. Imjers eb fqfc fv8f9ufhf bfn`eg ]`f bhs9[mfojbn> imjers[ f=s8hhf bf=fuskj fv8f f[mxfhf fhuskfhf6`f hjeg ]`f bhs9[mfojbn. Ptums htb]f bbfije u`ffyfufhfeg ]`f b]f9[mfojbn> fqfyu`fhfn`b fhusfkfhf6`f [s6`rsc bhsvfy ec7`fyn`b ffv0fps f9[mfuskfhf pvfp fhf[`ffofhf fy[fv8f pyfgs fkfrsp feff ffv0fkfn`b (f9[sy) f7fpimf pvfp fhf[`ffof8w`f hsy[fh0f6`f fkgn`b f]`sh0f6`f h7ys. H9[mfn`b fajhvf6`tb> f[sfh[`fhf6`tb byhs6`sh9iys fqfyu`fhf frjvgktrc bf=f] fh9ish 7fkjbn Fzfhfn`b fkgn`b f0s96`f f]`sh0f6`f h7ys b7fp f;`u`fhf6`f> f/`skf brshifp> ffv0fkfn`b fy[fh0f6`f pvfpb. Fhf[`ffofhf bfl]`fkje fhb tb9ie fqfc6`f 0qffeg ^sh0n`skfn`b fim[f 0s96`tb> Ushn`sktb> U`hbtb h7ys. B. Flfvbf fqfyu`fhf bfwn`fhfys b9[mfojbn e,.p[m. `Sennhtten~n`b> eb fkflfn`b Tdhjgfn`b fkmgn`b fpjyf6`f h7ys b0fojeg. Fqfyu`fhf fhuskfhf6`f bhffv0je fpqffhf frepfh> u`ffyfufhfr fkf eh0 huskfy 2 n`b 1n`b fi`sis6`cf6`f ]ffv0f ffbffyofn`b f9[mfofhfkf. Lf-f u`ffyfufhfr fkf b;`sn`oje fi`si6`cf6`f hps. F]`fv0f fqsyeff hf,im0hf fps> fbcgw`f hps flsuffums bhlshefy. Eh0 hu`ffyfufhfkf> fbcgw`f y[jy ef7f b7fph fljkvty6`f> „cgey6`f“ feffccf hs8y6`f h=s> eh0 hps fh0 f8y6`f lshusktbn flevgtbw`f Byb;mff. awangvara Fqfyu`fhf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB a-wanebi _ miTiuri juja xalxi, afxazeTis pirveli binadarni (sxva variantiT narTebis Tanamedroveni; narTi cvicvis dedis Zmebi). awanebi TiTistolani iyvnen da gvimraze ise adiodnen, rogorc xeze. im dros arc Tovli icoda, arc qari, ar iyo wvima da setyva. isini udardelad cxovrobdnen, SiSi arafrisa hqondaT; arc RmerTi swamdaT; ambobdnen, Cvens garda sulieri ar arsebobso. erTxel SuadRisas, roca awanebi awangvaraSi isxdnen, zecidan oqros akvani CamoeSva, Sig Cvili bavSvi iwva; gakvirdnen awanebi, veraferi gaiges, bavSvis naxviT ki gulwrfelad gaixares da gazardes; rogorc ki wamoizarda, awanebs hkiTxa: `Tqven arafris geSiniaT da ra Zalaa iseTi rom dagamarcxoTo~; erTma samasi wlis awanma upasuxa: `bambis Tovli Tu mova da cecxli waekideba, gadavibugebiT, sxva veraferi mogverevao~. es iyo da es, biWi uecrad gaqra, mas Semdeg aravis unaxavs. cota xanSi qarma dabera. es pirveli qari iyo awanebis mxareSi da cudad eniSnaT. qari TandaTan gaZlierda, daiwyo bambis Tova da or saJenamde dado; male bambas cecxli waekida da uklebliv yvelani amoibugnen. 175 FQSYFF _ fvban`b feffccf> F9cys hf9[mfof b6`sy[jp (lf-f u`ffyfufhfr fkf Yfh0ff bhswsy[jp> Yfh0 W`sw` bfy kfimw`f). Fqsyff yfw`rmscr bf7hfy> f0shfc fqkf tb9i b6`kjy. Ec7fyn`b ffv0fps fcsb> f9itb> f6`tb> frshw[b s7fvpn. Eh0 u`sh8f hsvfvref by[jy> frums bfw`i`jvpn> fyw`fums l[fhqjvpn> bh]`jy> ]fhf ]flf f9cs p[je ls7fv ]`f. _yfr ims,;mjyr> fqsyff fqsyu`fhf f7ys bfyn`fp> f;`8fy f7ysn` fufh ks,ffbn> ef7f f9i6`f [ezs lufhfy> efvfi`f bh,bn fqsyff> frums hptbksvrffbn> f[f f[ezs bh,fp hu`s lff[`tbn> lhffotbn> eb fybp]f> fqsyff lhfpqffbn> „i`fh0 frums i`fw`i`jv> bfh,fy vxe i`fhf bi`bffbef“ ]`f> [si`i6`cf p[sqefp fqfy8sr f0fr bb0tbn> f,sv,f fcs ktbys fvwf frsh ][`f-etbn> eb flf frums ]bffbefv“. F,hb f]`fhf lfyffkufw`7mf fzrey lysqfi`ref lwtbn> eb ffvsim0f[m ef] f fo`ums lbv,bn. {ezsr fyqs> f9if fchf bfkfutbn. Fhb hf9[mfn`b 9ify fqsyff hufy f[m> eb -tbv ]`f bfpu`fh0tbn. F9if [ezs [ezs b/`/`f[jy> f,sv,f cs fktbhf bfkfutbn> 8cf;fyr bim0fktbn> bffhkfcys f,sv,f fvwf frbn> fo`s lffysv[fr`f ptums [`f-bn. F,fc v. vouba. `kuni awanebis samosaxloSi~ D. Dje,f. “R`syb> fqfyffb hsy[fh0f” 176 afxazuri miTebi da ritualebi ase uZirod amowydnen awanebi, romlebic hsim0hfr lffysv[fref b6`soofbn fqsyff> `arc arasodes ibadebodnen da arc arasodes eh0 „f[ffy bbefvpn> f[ffy b9cefvpn“> b]`jeg kvdebodnen~, _ ambobs Tqmuleba. f;`f,;m]`fv0f f7ys. dro, romelSic awanebi cxovroben aris Fqsyff fysy[jp ffv0f> fvban`b ffv0jeg> miTosuri dro, `oqros xana~, roca yve„f]mn`s ffv0f“> ec7fy ptums fblbfk [fhqjy. laferi idiliasaa damorCilebuli. isini Eh0 0syx by[jy> f[m0f bfrefvpn> fo,f bfrefvpn> cxovroben mSvidad, ar civaT, ar wyuriaT, ar hyavT mteri, arc aravis awuxeben da arc f/fw`f hsvfvpn> fo`ums bu`s lflshujvpn> lfaravin awuxebT, Sromoben TavianTTvis; ar- hums fo`ums bhu`ffefvpn> h[s fps fec hefy> ian kargi mesaqonleebi (ZiriTadad wvril- fhf[`ffofhf ,pbf bhlshefy (tb]fhfr f9cfcf> fexa mesaqonleobas misdeven; erTi gadmo- b7je ]`fv0fr fkf bbfifw`7mfys fqsyff cemiT, swored awanebma gamoiyvanes Txis hjeg bpffofp f\mvf bht/me f[rs) bi`fhswjy saukeTeso jiSebi) da monadireebi (arcTu (fi`fhswfhf f7ys eh0 Yfh0ffums bhtb/ iSviaTad nadirobaSi narTebsac jabnian). msy). Fqsyff flumsk fec flshekjvpn (]`fv0awanebi ar icnoben miwaTmoqmedebas (zogi fr fkf eh0 fxfhsw hffojy)> bhsplshefvpn variantiT mohyavT pureuli), ar ician ra fi`shqkf pfrep> fvwf (frefw pfofp bhajy). aris xe-xili, cecxli (xorcs umad Wamen). Fef9cn`b feffccf> ,qty0ff bpkfhtb9isvp> gansxvavebiT osi jujebisagan _ bcenTebieh0 flumsk f7ys> fisirkfvc6`f hs0hf fqf7f sagan, romlebic miwaSi, WianWvelebis budis dabla cxovroben da Cerqezi ispebisagan by[jy> fxth6mtpn`b bcgff (fljkvty6`f h7ys> (dolmenebSi. e.w. spunebSi mobinadre juja fcgey6`f h7ys by[jp feffccf)> fqsyff fim[f arsebebi), awanebi mTis velebze, saZovre- fl`6`f h7ys by[jy> f]`shf6`f h7ys. Eh0 bze saxloben. maT karvebsa da saqonlis h6`fw`6`tb> hs;`u`fhf6`tb h[s fvhfufkfhf f[m b[fy. Yfh0ff sadgomebs piri aRmosavleTisken aqvT h]`fv0f fdfhbfyn6`f miqceuli. narTul frs fkf> fqsyff gadmocemaTa erTi y[jy fw` f;`bi`f7mf variantiT, awanebi f7ys> f[mimsr saxloben xbos beWze, Cfchs7`f b,kf b0fyromelic arwivma sasfritbn> fash[fqf eb riyvas TvalSi gaurfl`s7mfi f[m bhi`bn Wo da gmirma mindor(fhb f;`bi`f7mf Si moisrola (am beWs pyspsykf f6`s\mf xandaxan melia ejabf7f7jbn>e,hb fps jgureba saxravad ise, fqsy hs8y6`f h[f=s rom jujaTa saxlebi pirs aRmosavleTifvhfuskfhf f7ysn` dan dasavleTisken fvhf0fi`fhf f[m iqceven). rogorc Cans, bbfcefy). Cerqezi moZmeebis msBiff,j fkf> fxsh6gavsad awanebis samfp ]fimw`f htb9i transporto saSualefqsyff hsyfbffbufc ba aris kurdRlebi. bhsvfp f;mf6`f hfrey. jujebi kurdRlebs Feffccf f;mf6`f f-6`f cxenebiviT Sekazmavdhtb9i bhreflshefy> nen da micvalebulis b9csp bgfne6`qfhf sulis pativsacemad fps f-sh8hhf v8f9doRs awyobdnen. narTul gadmoceshujy. maTa mixedviT, awanebi g. xubua. `awanebis ciuri stumari~ Yfh0ff h]`fv0f narTebis TanamedroU. {e,ef. “Fqfyff [s[msyn` bh0ffpfcfc” byf6`shiys fqsyff F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 177 veni arian. es ori miTiuri xalxi erTmaneTs megobrobs da moyvrobs kidec. awanebis asuli zilxa aris narTi kunis (sxva variantiT sasriyvas) coli, romlisganac ibadeba eposis erT-erTi centraluri figura (cvicvi). awanebi ampartavnebi, amayebi da jiutebi arian. swored aseTi xasiaTis gamo gacilda zilxa Tavis qmars, aseTi Tvisebebis gamo gawira isini RmerTma, romelsac ar cnobdnen. Yfh0ff fysy[jp ffv0fps by[jy. Fh0 f8,f fvban`b feff tb8spw`fy> tbefw`fy. Fqsyff hs09]f Psk[f> Yfh0 Rey b9]`sc kjeg> eh0 lsh[`skqbn> 9[mf7f ftgjc b[flje [f=[jbn> lash[fqf[jbn (W`sw`). Fqsyff f[sim0[w`f> f9fumf8w`f> f[msimsh[[f8w`f hfrey. F,hb f7fpimf fvifkjeg Pbk[f k[fqf lspbkqspums> f,fh0 f7fpimf6`f hsvifkf feg eh0 fyw`f bps6`b[sp> eb l[`fhqjvpn lfhf. a-wanjazeixa _ miTiuri juja xalxis FQFY|MFTB{F _ Fvban`b fef8sccf> fqsyff htb[f f9csef fu`ffyfufhf6`f hskf. F9cysn`b fqfrshflumsk f7ys> eh0 bhefreg Fqsyu`fhf f7ys feff kfccs kfccs bh9ifjy f,8fn`b f;`sn` tb[f6`f> eb fqsyff hf,\mfh ]`f bhs9[mfojy. Fbfif fps eb ptums tbwshlshef Frjk[n`b fb[f feg. _ awanebis culi afxazuri warmodgenebis mixedviT. afxazeTis teritoriaze,maT Soris e.w. awangvarebSi xalxi xSirad poulobda brinjaos Zvel culebs, romlebsac awanebis iaraRad miiCnevda. realurad es aris sayovelTaod cnobili kolxuri culi. a-waCxur mardÁan TargÁalazi _ Zala, romelsac, abJuis afxazTa rwmeniT, ojaxSi sikvdilianoba (gansakuTrebiT bavSvebis) moaqvs. mis saxelze aRdgomis kviris xuTSabaTs aucileblad muxis xis qveS loculobdnen; diliT adre acxobdnen Rvezels, amzadebdnen kverebs (akvakvarebs), mogvianebiT mTeli ojaxi axlomdgar muxasTan moiyrida Tavs; piriT aRmosavleTis mimarTulebiT muxlebze dadgebodnen da ojaxis ufrosi `did waCˆxur mardÁan TargÁalazs~ SesTxovda, Seendo yvela codva, Cadenili nebsiT Tu uneblied, ekmara maTTvis sasjeli da daefara sikvdilisagan. locvis dasrulebis Semdeg muxas morTavdnen sxvadasxva feris naWrebiT, romelTa nawils lursmniT aWedebdnen, nawils ki cviliT miamagrebdnen. saRamos amave Zalas kargad nasuq yveruls da axalgamomcxvar Rvezels swiravdnen. zogierT ojaxs mis saxelze zedaSec hqonda. n. janaSias cnobiT, abJuis afxazeTSi waCˆxur mardÁan TargÁalazis msaxurad iTvleboda kamkias gvari, romelsac am Zalis sabrZanisi specialuri facxac ki hqonia. erT-erTi kamkias TqmiT, Zvelad waCˆxur mardÁan TargÁalazs samsxverplod Tavad mohyavda gareTxa iseve, rogorc xari iloris wm. giorgis. aqve unda iTqvas, rom sof. lixnSi mTirgÁalazis saxeliT cnobili iyo FQFX{~SH vfhl`fy 0fhumfkfp _ Vxeg> eb f,;mseff h[fqfhfkf> f0ffw`fhf f9chf (tb]fhfofr f[ez6`f) hpffyfujbn. Eb b[mofkf fvif9s fvxs,;m f[fif [sv9flf f\mqkf fq7f bys]`jy> ims;ms pff blshvfptbefy fr`fr`fh6`f> yfc f0ffw`f ptums hs8ys ffbu`fhf buskfp f\mqkf fq7f bytbefy> h[f=s fvhfuskfhf f[m bh[fys> bimfv[siuskfys f0ffw`f htb]f,s „bleeoje qfx[`sh vfhl`fy 0fhumfkfp“ lb]`jy> hsu`yf]fhf6`f ptums hf0`tbimfhw> bh0f[s> bh0f[sv bv8f9shuf[mfp fhsw]fhf6`f> hf[msh[`hf hfp[tbqfhw> f9chf f7ysn`b b[mxfhw. Fys]`fhf ffvsim0f[m f\m lsh9iojy tbetb9isvp frfcs;`6`f hskf> eh0 hs[`0fr fq`svf/m fkf bfkfhqjy> imjers[ fw`imskf brslshqjy>. {`sk,s-[fy [fh pvfvp fimn`f himjy> =sw fr`fr`fh6`f lshvfptbefy. Eb b[mofkf f0ffw`fhf6`f imjers [s[mb7jeums hsvfy. Y. |fyfimbf bu`ffyfufhfkf> f,;mseff Qfx[eh vfhl`fy 0fhumfkfp bvfqe8w`f ]`f b9[mfofy Rfvrbff hs;`kf> eb bvfqehf bfprys bzslfp f9fw[fums huskfys bhsvfy. Rfvrbfr b]`fv0fkf> f;`sn`sy Qfx[eh vfhl`fy 0fhl`fkfp b9cs f0fhfps bfhf b[fkf bytbujy f,yf\mvf> Tkshf fys[f Umfhum fw6mf b[mso fps byfhujp tb9i. Bfhf f,hf b]`fn`eg> f6s0f Ks[ys f7ys 178 afxazuri miTebi da ritualebi muxnari adgili,sadac gumbebis sagvareulo loculobda. is, visac TeTri cxeniT surda sadme wasvla an roca patrons eSinoda avi Tvali ar scemoda mis TeTr cxens, am ukanasknels muxasTan miiyvandnen, Sav qsovils gadaafarebdnen da mTirgÁalazs mis mfarvelobas SesTxovdnen. v0shumfkfp b[mofkf blshsy fo,hf 0s9> ef7f U`sv,ff hs;`kf hys]`fh0f frey. Fo`s f-s ir`fr`f lf6`n`fys \mfhf fwfhf b0f[`spfh> f,hb f\mhf f[m lyfhujy> f,f tb6`fq`f b6`lshi`jy> v0shumfkfp eb b[skf9ihf[s b]`jy. a-wlanihva _ xis locva; icodnen weliwadSi orjer: aRdgomis kviraSi da mariamobis dResaswaulze. pirvel SemTxvevaSi awla-incvaxus (xis RmerTi; ix. `aliaSva~ da `xiZiri~) msxverplad swiravdnen yveruls da namcxvrebs, SesTxovdnen daecva bavSvebi xidan Camovardnisa da daSavebisagan; mariamobaze ki bavSvebi mindorSi gahyavdaT, marjvena fexs romelime xeze miadebinebdnen, marcxena xelSi kvers (akvakvars) daakavebinebdnen da ase idgnen vidre ojaxis ufrosi awla-incvaxus saxelze locvas ar daasrulebda (SesTxovda bavSvebis dacvas Tavbrusxvevisagan, Camovardnisa da daSavebisagan). mozardebi amave mdgomareobaSi SeWamdnen kverebs da daiSlebodnen. awlanihva icodnen aseve adamianis xidan Camovardnisa da zogierTi avadmyofobis SemTxvevaSi (Tu mkiTxavma avadmyofoba `xis sulis~ risxvas miawera). xidan CamovardniT sikvdilis dros asrulebdnen sulis gamowvevis gansakuTrebul rituals (ix. `a¶fshaTgara~), romlis drosac awlaincvaxus micvalebulis sulis `gaSvebas~ sTxovdnen. FQKFYS{~F _ is6`csr fkf 8syn` bv8f9shujy> fvif9s fvsib> yfy]`f fviys]`fpb. Hf9[mfn`b f0fuskfpffimf f7ys fqkf>fyw`f[`s (bu`. „Fkfi`f“> „Fqkflfw“)> f9cf0fn`c bhimjy fw`> blshvfptbefy f[ffn`> fys]`fhf v8f9shujy f[ez6`f fqkf bfkfvs8hshw> f[mff hvjeshw. Yfy]`f fps f[ez6`f fl`s f[m byfhujy> hfh/mf imfgs qkfr byflshrskjy> bfhvf yfgs f7ys fr`fr`fh blshrjy> f,fc luskfy f0ffw`f htb] f,s Fqkf>fyw`f b[mofkf fys]`fhf lfkuffyof (f[zs b[mxfhf f,sk[fqums;mhtb> fks8hhtb> f[mffb hps b]`jy). F[z6`f f,fc bpuskfp hr`fr`fh6`f hajy yfc tblsqefy. Fqkfys]`f bfhf e,fc bhlshefy fo`s fqkf lfkf8hsh> bzslje xsvfpfhfr ffyb (fqff8s eb bple „Fqkf f9cs“ bk9[f fksh,fh). Fqkf bfks8hsp fef8s ls9csh f9cs f0sufhf fqfc yfhsuojy (bu`. „F9c]f0sufhf)> ec7fyums Fqkf>fyw`f[`s b9csp b9cs „bje;m0hf“ bpf]`jy. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 179 W Z Wapi, Wapu _ keriis mfarveli suli. tanad dabal, keris zesadgaris simaRlis Waps mimarTaven im SemTxvevaSi, roca bavSvi fexis adgmas agvianebs da saamisod Sesrulebuli sxva locva (ix. `a-Sxuafyara~) ver Svelis. Svidi gamdinari wylidan iReben wyalsa da kenWebs, Svidi sxvadasxva ezodan TiTo bRuja balaxs, iwveven sam an Svid dedabers da daanTeben Svid sanTels; keraze moaTavseben saamdRisod gamomcxvar mWads, romlis win bavSvTan erTad bebiaqali dadgeba da Waps mimarTvs: `dido Wap, Tu es bavSvi Sen daiWire wyalSi _ gauSvi, Tu qvaze daiWire _ gauSvi, Tu mezobelTan _ gauSvi; sadac ar unda dageWira _ gauSvi, fexebi gauxseni da gauSvi! Seni gulis mosagebad SevkribeT Svidi dedaberi, Svidi mdinaris wyali SevaerTeT, Svidi mdinaris kenWi da Svidi ezos balaxi erTmaneTs SevuerTeT, gTxovT, fexi gauxsna bavSvs!~ termin `Wapis~ axsna afxazuri eniT ver xerxdeba. SesaZloa igi dakavSirebuli iyos qarTul `WapTan~ (`bandulTa da waRTa Sesakravi~ _ sulxan-saba) _ TasmasTan, miTumetes, rom locvis teqstSi bavSvis Sekruli fexis gaxsnazea naTqvami. a-WafSara _ avadmyofTan an dakrZalvis ZFGB>ZFGE _ f[`i0ffhf ps[mxj fyw`f[`s. Bi`fhf vfxeg> f[`i0ffhf f[xs lf7hje Zfgb bf[m h[s lsh[jy> f[ezs bimfgs fhuskfhf lf[s9fh> eb fps bv8f9shuf[mfp lf-f ys]`fhfr (bu`. „Fim[`f97fhf“) bvsw[hffh. <;m,f fobfc6`f h7ysn` fos> f[f]`6`f> ,;mu`fhr h7ysn` fef9ifq` ffpyf f]fcrmsy> bffhs9[mjy [8sr vf ,;m8sr f0fref;`w`f> bflshrefy ,;mw`fimsr> f[`i0ffhf b-]`fhwjy fhb fvi fps bosp fvumfk> eb f9[mf f[`zs lksvfys f0fre;` luskjy> Zfgb bimfgs krjy> „Zfgb le> fhb f[`zs efhf lerspfh fos f7ys> ljeim0> f[f]`f f7ys lerspfh>ljeim0> fu`skfhf lerspfh> ljeim0> lf[mserkfums> ljeim0. Bimfgs 9shns> eu`s ffyf]rskfh fps tbpf]utbn ,;m8sr f0fre;`w`f> ,;mobfcr hos tbkf]0`tbn> ,;mobfc f[f]`6`tb> ,;muefhr h]fqrmsy tbkf]qbn> ]e]`jbn f[`zs bimfgs 9shnshw“. Fnthvby „zfgb“ fbkshufhf f9cef ,spi`fkf b7fv. B7fkfh 7fkjbn eb bfl]`fkfpfh f6sh0ef „zfg“ (f;`w`tbvff f=f]`fuf) f7fbnfy> bp,fypfh fys]`fhf ffy f[ezs bimfgs f9shnhf bf]`jbn. ZF(IMFHF _ Fxsvfpf8 vf f9cs;hf Rames micvalebulis niSanTan (anSanTan) fe[f f9cs b7ys fw[ f[fufhf. Fzf9imf RamisTevis Cveuleba. aWafSaraze ZiriTadad tb]fhfofr f=fh hjeg bfkf[e. Fxsvfpf8s axalgazrdebi ikribebian; Tu avadmyofs lshzf9imjpfh> ffiffyof fkfa> fi`f h]`jbn uTeven Rames, dilamde mxiaruloben, fh]`fuf6`f hskf b[`vfhetbn (fxfvu`sh> mRerian, ukraven sxvadasxva instrumentze f9[mfhwf> f=fhgsy) fkfreb> fweafhf6`tb (Congurze, afxÁarcaze, aWarpinze), yvebian h]`jbn> bxxjbn> ffv0f ,pbfys bh[fhujbn. zRaprebsa da sxvadasxva gasarTob ambebs; F9cs lfyshzf9imj 8us9ys h-shijbn> ician mkiTxaoba. micvalebulis niSanTan or gundad mRerian e.w. `amerTas~ (saxumaro bh]`jbn „fvth0f“ (efw`7mf bf9shqefp simRera eqspromtad Tqmuli teqstiT, f;`f6`f hskf bimf6`uskje f6mfxf6mhfn`b riTac mopirispire mxares axasiaTeben). fi`f> us9r bh]`jbn> tumb fu`s9 f0fr 180 afxazuri miTebi da ritualebi im SemTxvevaSi Tu gardacvlili moxucia, `amerTas~ cvlis mkiTxaoba, zRaprebi, gamocanebi da mogonebebi micvalebulis cxovrebaze. TiTqmis yoveli aWafSara axalgazrdebs Soris sasiyvarulo kavSirebis gabmiT mTavrdeboda. marTalia, avadmyofisa Tu micvalebulisaTvis (dakrZalviswina dReebSi) RamisTeva farTod aris gavrcelebuli dasavleT saqarTvelos mosaxleobaSic, magram sakuTvriv afxazuri termini `aWafSara~ da am sityviT aRniSnuli Cveuleba aSkarad enaTesaveba adiReelebSi `WafSis~ da yabardoelebSi `SafSakos~ saxelwodebebiT cnobil wesebs, romlebic mWedlobis RvTaebis _ TlefSis kultTan arian dakavSirebulni da gacilebiT arqaul niSnebs avlenen. WafSi (SafSako) sruldeba daWrilis an travmirebulis (gansakuTrebiT Zvlis motexilobis SemTxvevaSi) avadmyofis sawol oTaxSi. Ramis saTevad Sekrebili naTesavebi da axloblebi mxiaruloben, cekvaven da niRbebiT morTulni awyoben warmodgenebs; sxvaTa Soris umRerian RvTaeba TlefSs da Wrilobis Sexorcebasa Tu Zvlis gamrTelebas SesTxoven. yoveli Semomsvleli avadmyofis oTaxSi mdgar grdemlze kvers dakravs, naxSiriTa da nagviT savse WurWelSi CaafurTxebs da mxolod Semdeg uerTdeba RamismTevlebs. WafSSi gansakuTrebul rols asrulebda dediserTa qaliSvili,romlis monawileobiT gamarTul TamaSSi sqesobrivi aqtis imitireba xdeboda (Sdr. XV s. avtoris _ interianos cnoba CerqezebSi micvalebulis dakrZalvis dros qaliSvilis ritualuri defloraciis Taobaze). 7fhqjbn). B9csp fef8s ps6`hf[m bytb[mfp bfrepfh „fvth0f“ f7`slsh9fhfkf bh9cf[efy> fkfr`6`tb> f;`f97f6`tb> b9csp b9c0fpffhf fu`fkfhi`fhtb fkf bh[`shujy fw[. Fzf9imfhf6`f hffy> ef7f =sw tb,flshsp fh9scb> f9]`sp,tb htbu`f9[fkfhfkf byq`jy. Bbfijeg> fxsvfpf8b> vf b9cspb fzf9imfhf fv8f9ufhf fqfc frsh byfh0,ffys bfkfhq`jeg fvhf0fi`fhfn`b ^sh0n`skfn`b feff;`kfh hs=ums> f[f f9cefn`b fnthvby „fzf9imfhf“ fhb f;`f bffyfuj fqfcb> kf,=f,f bfpffbujeg flsuw`f h7ys „Zf9imb“ f7f,fhlfw`f hn`s „If9ifrjb“ f[mo6`f hskf blshe fqfc6`f> eh0 f;mbhf f9ffbv,fh> )kt9im brekmn bfl]`fkjeg> frshof b;`sn`e flshuf6`f ffys9ijbn. Zf9im v8f9shujy b[`sp vf ff[f pfesp (tb]fhfofr f,f8 9q`fhf ffy) fxsvfpf8s bbfh0f fef0f[ f7ys. Fw[ fhifhf fps bytbp fefw`tb> f0sy[fw`tb f[`vfhhfxxfhfkf bh[fhujy ffv0f> brefijy> h[f=s q`f[suf6`f h[fhqfys f6`uskfhf6`f v8f9shujy> eb fi`f bpsh]`jy f9ffbv,fh )kt9i> f[`hf f/ mfhtb> f,f8 fb6`i`fhtb bf]`jy> =sw bytbefp ptums fxsvfpf8 beflf f7ys buskfp f;mbhf f7ys fr`fr`fh ys6`hqjy> f[`tb> f7mfvcfhb hskf b0`sp fxscvf0`f b0f/mw`jy> eb ffvsim0f[m frey fw[p[`fpujp hf[m bfyytbefp. Zf9im b=s bzslfp fhjkm yfkuojy f9]fpfq`s> eb kfkf[`hfkf bv8f9scefp f[evfhhf f7ys f[fqf>9]`schfn`b f6n fbvbnfwbf fflsh9iefy (=sh9. 15 fi`. f9qf8s> Bynthbfy blshhfkf fxsh6mfpw`f h7ys f9cs fysi` lfyfh0jp ffv0fps f9]`sp,f kltakjhfwbf bfprys b8efy). F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 181 x { xania _ narTul gadmocemaTa personaJi, aergebis _ rimcasa da rariras qaliSvili, radisa da raSis da (sxva variantiT Svidi Zmis erTi da); sasriyvas coli (sasriyva mas irTavs rogorc aergebis asuls. am epizodSi misi saxeli cnobili ar aris). xania cxovrobs erT miuval mwvervalze frinvelTa Zvlebisgan agebul sasaxleSi. aergebis asuli mzeTunaxavia, saxe mTvaresaviT unaTebs, tani arCvs miugavs, siaruli _ irmis sirbils; arc berdeba da arc axalgazrdavdeba, mudam gazafxuliviT hyvavis. misi neka TiTi mzis sxiviviT anaTebs sibneleSi, rac xanias solarul warmomavlobaze mianiSnebs (rogorc Cans, arc is aris SemTxveviTi,rom yvavilbatonebis mfarveli solaruli bunebis afxazuri RvTaebis _ oqros zosxanis cols xania hqvia). xania araCveulebriv silamazesTan erTad araCveulebrivi jan-RoniT gamoirCeva, rac mas qarTul-kavkasiuri da msoflios sxvadasxva xalxebis folkloridan cnobil goliaT qalTa rigSi ayenebs. salaSqrod mimaval Zmebs zogjer xaniac mihyavT. igi orTabrZolaSi amarcxebs berzeq xuaSas, borkavs mis cxens da gaSoltavs; zogierTi variantiT, narTebis dasTan _ gundasTan erTad Txzavs simReras Seborkil cxenze _ azarze. am simReras dResac mRerian afxazebi micvalebulis xsovnisadmi miZRvnili jiriTis dros. aergebis asuli saocrad moyvaruli da erTguli colia. igi Tavis neka TiTiT wyvdiads unaTebs Rameul gzebze moarul sasriyvas. aboboqrebul yubanSi gadavardnili sasriyva meuRles damxrCvali hgonia, Tavadac xteba mdinareSi da iRupeba. {FYBF _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Fthumff> Hbvwtb> Hfhbhtb hs9]f> Hflb> Hfimb hf]`imf (lf-f dfhbfynr fkf ,;m8sr ft]`imw`f hf]`imfpfq`)> Cfchs7`f b9]`sc (Cfchs7`f eb 9]`scc lbujbn Fthumff lf[mhs9]fe fps. Fhb f[`0f f7ys eb b[mso lshsv). {fybf lsy[jbn pspytbhf w`umfp> fim[f f6`w`sy> f9cffn` ,f8 fkf bhuskfp f[fy f7ys. Fthumff hs9]f vhflf lrfzzjy> k[sk=s fvpf tb9i bkfijy> ks6`uskfhf f6`fcf, tb9isy> kys7`fhf f,sy-fw` f8hf> lfumf;`jv> lfum=f[jv tcyfum f9[sy tb9i lsi`0jbn. Eb kyfq`rmsc [ezs fvpf tb9i brfzzjbn fkfimwfhf=s> f,fh0 ptums {fybf fcjkbfhn`b kf,im0hf ffysh9ijbn (biff,j fkf eb ,fif tb6`i`fhfv> f,zs fxsvfpfhf ps[mefp bh[skf9iefp fcjkbfhn`b f9cf,fhf f9cef f9ffbv,fh> f[mn`s Pjc]fy b9]`sc {fybf ks[mosy). {fybf brffvt0sp ks9iofhf fl fums> fuef,pbfhtb fvxb hskf lfkerffefy> eb F6sh0ef> Rfdrfpn`bb> fleytb tumsh0 fvbkf06`tb hajkmrkjh6`f h7ysn` blshe f]`cf levgtbw`f lhf7yfhn`jbn. Fb,fimhf bwjp kfimw`f> pyspsykf {fybfums lshufkjy. Eb fb6`9fhf f7ys lfqfksh[jbn <thpt6 {`fif> bk]`syzjbn eb b-s b7mfynfpof brfks;mjbn. Lf-f dfhbfynr fkf> Yfh0ff hf]`imf U`syltb> kfhtb fi`f f9shqjbn b]`syzfp f-s fps> Fpfh. Fhb fi`f bf[mfums bh]`jbn f9ceff f9cs bgfne6`qfhfps bv8f9scef f-s8hhf f7ys. Fthumff hs09]f lffhfof bu`f,ps/e> bu`sre 9]`sceg> Eb kyfw`s [ezs fkf fv8f bpskhkfijbn flumsk w`8fyw`s lfysqje k[fqf Cfchs7`f. Tbkfiefp &`,byf bfkf]fp Cfchs7`f> b9i`vf eb fos lfup \mskimfy kfhums fos lfkf9kjbn> l0f[jbn. 182 afxazuri miTebi da ritualebi xania Sqvaqva _ TeTri xania, yvavilbatonebis mfarveli qal-RvTaeba, infeqciur daavadebaTa RvTaebis (ix. `axi zosxani~) meuRle. igi saweso teqstebSi `ZiZad~ iwodeba, avadmyofs sasTumalTan uzis da qmris mier dafenil yvavilebs nazi xelebiT hkrefs. col-qmris sadideblad Tqmuli simRerebi mxolod muxlmoyriT sruldeba; swiraven TeTr Txas an cxvars da avadmyofis gankurnebas SesTxoven. xanifha _ zogierT daavadebaTa (muxlebis tkivili, uxasiaToba da saerTo sisuste) mfarveli suli. am avadmyofobebs afxazi `yurebze Camokidebul qaliSvilebs~ uwodebs. avadmyofs yurebze sayureebis msgavs Rilebs hkideben da mihyavT Txilis xesTan, aCoqeben iq da mis garSemo miwaSi arWoben Txilis Svid joxs, romlebzedac sanTels miakraven da xanifhas _ kldeze moarul arsebas, avadmyofis gankurnebas SesTxoven. {FYBF IR~FR~F _ f,zs fxsvfpfhf f9]`sc 9ffbv,fh> f=rs xsvfpfhf6`f h9ffbv,fh (bu`. „F[ms Pjc]fy“) b9]`sc. Eb fqfcn`b f;`f6`f h7ys „ffof8s“ ]`f kfh]`jbn. fxsvfpf8s bbfh0f f7ys ln`jeg> k[fqf brfb9cj fi`06`f kyfgs 7`svi`si`6f hskf tbpskujbn. {fqtb9]`scb bhspre fi`f6`f ptums bifv[simu`kfys feg bisyfhuoj> f9cf0fn` f\mvf ir`fr`tb vf fefctb himjbn> fxsvfpf8 b,pbf[fhf bf]`jbn. {FY(}F _ fxsvfpfhf6`fr (fimfv[s [mff> fu`fkf7fvkfhf> f9csvfzhf) bh[skf9ief f9ffbv,fh. F,fh0 fxsvfpw`f f9cef „pksv] fkf bryf]fe f9]`sp,fw`f“ ]`f lhsim0jeg. Fxsvfpf8s bksv]f fksv]fhtb tb9ie f]`syq`hf6`f rysh]jbn> lshujbn fhfcf fqkf f7ys> limfv[siuskjbn> bffbrehifys bqfhqjbn ,;m,f fhfcf q`6`f> eh0 fw`svpf6`f flshzf,kjbn> {fyb9]f> f[hf bys7`j> fxsvfpf8s b[`i`n`hf bkpf]`jbn. a-xaxubilara _ Tmis Setrusvis wesi, F{F{~S <SKHF _ f[f[`s f[,skhff romelsac mcirewlovani bavSvis mWedlad kurTxevis dros asrulebdnen (ix. `aJira fqfc> eb ps6`hf vfze f[ezs l;mb[fhw b9imizaku~). fhf ffy byfhuojb (bu`.„F;mbhfbfpre“). F{F{~RF(CFHF _ f[f[`s frf9cfmicvalebulis saxelze moSvebuli Tmisa hf fqfc> b9csp b[mofkf bfe;m0sp f[f[`s> da wveris tareba afxazebma erTi wlis f;frmf f9ceff is6`csr bys7`shujy. Eh0 ganmavlobaSi icodnen. isini Tvlidnen, rom bh9[mfojy> fhb f[f[`s b9csp \mffyf07f es Tmebi micvalebulTa sulebs saiqioSi bv8f[m fi`imshf bpsv8f9shujbn ]`f. gril Crdils uqmnidnen. wlisTavze Fis6`c fps fhb f[f[`s fvb[efy zslfkf mgloviares Tmas SeaWrida is pirovneba, f0ffw`f bfks[efp fo`s> hf9[mf7f eb b9csp romelic gardacvlilis `monacvled~ „bwsy[`hfc“ lhsvfy. Bu`sh8jpb> f[f[`s hyavdaT SerCeuli. mgloviaresa da fvsp[jpb hs,;mfhf fbefhf hs,;mfkjy> Tmis Semkvecs Soris naTesauri kavSiri fbefhf bf6`sp f0fr9[s6`hfums [sv9flf myardeboda da urTierTvaldebulebebiTa byfhuojy. da movaleobebiT iyo ganmtkicebuli. F[f[`s frf9cfhf fyfuofhf fqfcb> f,hb axaxu kafsaras Sesrulebis wesi da fv8fkf fbefhfn`b fbps7fpffimf6`tb am gziT danaTesavebulTa urTierTobebi samegreloSi gavrcelebuli Cveulebis Ushn`skfums bfkfhq`je qfceg „0evfim _ `TumaSi mukooTamas~ (Tmis Camogdeba) verjj0fvf“ (f[f[`s frf;`hf). Eh0 lffhfof tb9ieg. identuria. a-xaxukafsara _ Tmis Camogdebis wesi. {<BYS{F _ F[,ff hs;`kf bf[skf9ief _ axbas gvaris mfarveli xati, romelic didrifSnixas `moZmed~ iTvleboda. fys[f> eb Lslhs9im „ftimf“ ]`f b9[mfojeg. xbinixas adgilsamyofeli iyo aWandaras {,bys[f f0s9 f6s0f Fzfylfhf fim[f6`f xbinixa F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB mTebSi, didrifSis aRmosavleTiT. es iyo `ufrosi anixa~, xolo misi ganayofi anu `umcrosi anixa~ mdebareobda sakuTvriv sof. aWandaras Crdilo-aRmosavleT nawilSi, sadac weliwadSi erTxel msxverpls swiravda da loculobda axbas gvari. ufrosi xbinixas siaxloves mikvleulia qristianuli taZris naSTebi. xeCxvama _ mWedlobis mfarveli RvTaebis _ SaSvis (ix. `SaSvi~) saxelze axali wlis wina saRamos,mzis Casvlis Semdeg gamarTuli locva, romelSic abifaraSi _ saZmoSi (patronimia) Semavali yvela ojaxi monawileobda. Tavisi gavrcelebis masStabiTa (dResaswaulobdnen da uqmobdnen mTel afxazeTSi) da mniSvnelobiT xeCxvamas afxazTaTvis cnobili vercerTi dResaswauli ver Seedreboda, rac, rogorc Cans, ganpirobebuli iyo imiT, rom SaSvi uzenaesi RmerTis _ ancvas (ix. `ancva~) Semdeg yvelaze Zlier RvTaebad iTvleboda. RvTaebis Sesawirad ikvleboda dakodili Txa (iSviaTad cxvari; abJuis afxazeTSi zogierTebi Rors an goWs swiravdnen), ojaxis TiToeul wevrze mamali (zogi cnobiT qalebisTvis dedali). garda amisa xorblis fqvilisagan acxobdnen didi zomis (daaxl. 1 arSinis diametris) mrgvali formis `aCaSvs~ (SaSvis purs) da SedarebiT mcire zomis naxevrmTvarisebur purs ojaxis ufrosisaTvis; Romis fqvilisagan mzaddeboda patara ritualuri purebi e.w. `akvakvarebi~ (kverebi). mWedlis an SaSvis kultmsaxuris _ `anixafavis~ saxlSi Sekrebilebi ojaxis ufrosis xelmZRvanelobiT samWedloSi mividodnen, grdemlTan muxls moiyridnen; mWedeli aanTebda Svid sanTels an imdens, ramdeni monawilec iyo da daiwyebda locvas: `dido RmerTo, SaSvo, romelsac geqvemdebareba (gemorCileba) Svidi xati da romelsac enTeba Svidi sanTeli, gesmis? Cveni winaprebis msgavsad SesawirTan erTad morCilad vdgevarT Sens winaSe da SegTxovT miiRo Cvengan es msxverpli da iyo Cveni mfarveli ojaxSi, saxls gareT, gzaSi, tyeSi, wyalsa da xeze... nu mogvakleb wyalobas!~ Semdeg grdemlze kvers dakravda da daayolebda: `gesmis?~ (locvis teqsti moyvanilia n. janaSias mixedviT), amasTan moxarSuli Txis gul-RviZls Rvinos moasxamda, mamliT, `akvakvariTa~ da Rviniani TasiT xelSi yvela monawile ilocebda; locvis damTavrebisTanave grdemlze kvers 183 h7ys> Lslhs9im fvhfuskfhfn`b fufy fkf. Eb „fys[f tb]f,s“ frey> eb b7`ufp vfvpfhums „fys[f [ezs“ s7fy Fzfylfhf f6s0fy f8flfn`b> fvhfuskfhfn`b ufy f[m> ef7f is6`csr fkf pys f9cf0fn` himefy bys]`jy F[,ff hs;`kf. Fb] f,s {,bys[f ffbu`fhf b9iffeg f6mshcbfyn`b fef[`fvf fh,ufhf6`f. {MFX{EFVF _ F;mbhf bf[skf9ief fyw`f[`s> Imfim (bu`.“Imfim“) b[mofkf fis6`c =sw fe[f> fvhf fy0fi`fkfum ffvsim0f[m bv8f9shuj fys]`fhf> eb f,b9fhf> ftimfhf bfn`sp ptums fkf[`sy. Eb fkfhq`fhtb> fv8f9ufhtb f[flfhtb fkf f9ceff hps ptums htb]fof blee ys]`jeg> biff,j fkf fyw`f[es Imfim [s[m bf][skf9ij fyw`f le (bu`. „Fyw`f“) bffvsim0f[m ptums htb] fof b[flfp 9ffbv,fheg. F9ffbv,fh b[mofkf f9cf0fn` bhimefy> bh[`fp f\mvf (pys psykf fefcf> f,;mseffn`b f9ceff bhlshefy f]`f> vf f]`fqsc)> f0ffw`f hsw9[mfof fh,f/m. Eb flfums fxfiskf bfk[ys bumf;me blee fxfi` (Imfim bxfi`) hoefy> eb fqrmsc frsh tbqsp fvpf tb9ie fxfi` f0ffw`fhf htb]f,s bps> fiskf bfksh[jy b[eze fr`fr`fh6`f. F;mb vf Imfim bvfqef8s> fys[f9ff8 b8ys tbpfp f0ffw`fhf htb]f,s byfg[ufhfkf f;mbhf f[m bytbefy. Ef7f bimfv[siuskjy> f;mb bfbhrefy ,;mw`svpfr vf if7f8s ffbp hsw9[mfof> fys]`fhf lfkfujbn „fyw`f le Imfim> pyfgs fqf7f b7je ,;mys[fr> ,;mw`svpfr ppfhre> bef]fvf> ]f,im0hf htb9i f9cf0fn` ]fvfys ef9[mf ]uskjeg> ]e]`jbn belerskfhw ]fhf ]=syn`b fhb f9cf0fn`> e7fp ]0ffw`f h[skf9is8> f8yeq7f vf fl`f[ms> fv8fy> f,yf=> fof=s ek9[f ]fuevs;msy“ Yfc f;mbhf lyfrmscefy b,;ms yfbhujy „bef] fvf“> f\mvf fu`sb> fu`fq`tb f8s yf6`b0`jy> fh,f/mb> fr`fr`fhb> fw`swfr f8b hskf fys]`fhf bfkf[e ptums [fps [fps bys]`jy> lfyfkufkfum ffvsim0f[m f;mbhf fr`fr`fh ys6`bqjy b,;ms bhujy „bef]fvf“ f9cf0fn` f8s yf6`b0`jy fafn` fumfv h,jy> f8s byf[jy> ef[[ms afhf f;mb bf[m bwjy ptums. F;mbhf f9ffbv,fh> Cjkjvfy (bu`. Cjkjvfy fw6mf) b[mofkf fys]`fhf v8f9shujbn 184 afxazuri miTebi da ritualebi dakravdnen da SesZaxebdnen _ `gesmis?~ Sesawirs Rvinos daasxamdnen, wailukmebdnen da Rvinos daayolebdnen; savaxSmod yvela mWedlis ojaxSi wavidoda. mWedlobis mfarvelis _ solomos (wm. solomoni) saxelze locvas 31 dekembers mWedlebi samegreloSic asrulebdnen; es dRe da TviT locva cnobili iyo `xexunjobis~ (xel-mxarobis) saxelwodebiT. rogorc Cans, termini `xeCxvama~ megrulidan momdinareobs da `xeSxvamas~ (xelis locva) an `xexujxvamas~ (xel-mxaris locva) afxazur formas warmoadgens. miuxedavad imisa, rom saamdRiso Sesawiri Txa da mamalia da termini `xeCxvamas~ paralelurad afxazurSi damowmebulia sityva `xe-xuji~ (s. baxia), zogi mecnieri mas megrul `RejxvamasTan~ (Roris locva an RoriT locva) akavSirebs. asea Tu ise, aSkaraa, rom termini `xeCxvama~ megruli warmomavlobisaa. meore mxriv, xeCxvamas Cveuleba garkveul siaxloves avlens SuSxuamis saxeliT cnobl svanur dReobasTan. orive SemTxvevaSi rituali axali wlis wina Rames sruldeba. SuSxuamis dros acxoben `Ramis kverebs~ (SuSxuam leTi lemzir), e.w. `lawdaS lemzirs~ da `kirkadus~ anu `kirkals~, romlebic damkvidrebuli azris Tanaxmad, Ramis mnaTobs _ savse mTvares gamosaxavdnen. amave warmodgenebs unda ukavSirdebodes xeCxvamas ritualuri purebic _ savse mTvaris formis yveliani `aCaSvi~ da mWedlisTvis an SaSvis kultmsaxurisTvis gamomcxvari naxevarmTvaris formis yveliani puri. Tu SuSxuamisa da xeCxvamas ritualuri purebis daniSnuleba identuria, aseve identuri funqciis matarebeli unda iyos orive dReobisaTvis aucilebeli atributebi _ mcire zomis afxazuri `akvakvari~ (kveri) da SuSxuamSi ciskris varskvlavis (mTiebis) gamomsaxveli kveri _ `kuanWili~ anu `anWi-kuanWi~, romelTanac dakavSirebuli rituali sisxam diliT, mzis amosvlamde unda Sesrulebuliyo. Tu es dakvirveba sworia, maSin RvTaeba SaSvis kavSiri astralur kultTan eWvs ar unda iwvevdes. xvaJarfisi _ narTul gadmocemaTa personaJi, dasavleTSi mcxovrebi gmirTagmiri, narTebis dis _ gundas saqmro, romelmac orTabrZolaSi daamarcxa Tavis sacole da saTanei-gvaSasa da asi Zmis sasurveli sasiZo gaxda. gundas gamtacebelTan _ narjxeusTan brZolaSi xvaJarfisi orjer 9[syzrey 31 hps> f;mbw`f Ushn`skfums> fhb fvib> fys]`fhtb blsheg „{mt[ey\mj,f“ (fyfgb> fufyb) f[mofkf. B7je fu`ffyfufhfkf fnthvby „[mfx[efvf“ fushi`f f7ysn` bffetbn> „[mtim[dfvf“ (fyfgs fys]`fhf) vf „[mt[e\m[dfv“ “(fyfgb> fufyb) f9cef fajhvf ffysh9ijbn. Fhb fviys]`f f9cf0fn` f\mvf vf fh,f/m feg f[f fnthvby „[msx[efvf“ bfwn`fhje f9ceff h7ys b0qffeg f;`f „[mt>[e\mf“ (bu`. <f[bf) f0qff8w`f imjers eb fushefn`b „ktx[dfvf“ (f]`f fys]`fhf vf f]`fkf fys]`fhf) bfl]`fkjeg. Fc fre vf fyc fre> bkf,=f,jeg> fhb fnthvby „[msx[efvf“ fushef fimfu`s0 ifvje. Lf-f ufyr fkf> [msx[efvfn`b fqfc6`f bfpffbu`fhf fvjeg iei[efv f[mofkf b7je fi`fyn`b fys]`fvif. Hs8,fums hffy fqfc v8f9shujbn fis6`c =sw fef[f. Iei[efv ffy blshvfptbetbn „ef[sykfn`b fr`fr`fh6`f“ (iei[efv kt0b ktvpbh)> „kfqlfi ktvpbh“ „rbhrfle“ vf „rbhrfk“ eb bfkfhw`je fu`ffyfufhfkf byf6`sh9iys> ef[sykfn`b fkfifhf> fvpf0`hf ffysh9ijy. F,hb fu`sffyfufhf bfl]`fkjpfhjeg [msx[efvf fqfcn`b fxf6`fums> fvpf0`s tb9ie „fxfi`“ f;mb bpsb vf Imfim bvfqef8s bps bhvfptbe fvpf f9ihf pvje fxf. Iei[efvb> {msx[efvtb fqfc6`f bhspre fxf6`f tb9ispfh ec fyfre[f tb9ispfhjeg eb pspre fviys]`f6`fums> bfhf e,fc tb9ieg faeyrwbf6`f bv8f9shuj f8,f fys]`fvifp b[sv9flje fvf0`f[`6`fums> b[eze f9cef r`fr`fh6`tb> iti[ev f7ys fims;mn`b ftw`f tb9ie fr`fr`fh „refyzbkb“ vfvpfhums „fyzb>refyzb“> eb bpspre fqfc v8f9shujbn fims;m ish9fps> fvhf uskffyof byfhuofh frey. Fhb fb=fh9ihf6`f bfifpsh> ec7fy f9ffbv,fh Imfim fbvflfhf fcnhfkn`b frekmn f7ys bifvje b[sv9flfhf[jbn. {~F:~SH(SC _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> fvhf0fi`fhfn`b fufy f7ys by[jp ff[fqf ash[fqf> Yfh0ff hf]`imf U`sylf lsp]`fp> bb]`fp lkf6`9fy lkfbffbn> Cf0fytb-U`fimtb> i`8sr fbimw`tb hps vf]`sc lshu`f9[tbn. U`sylf lsvqfpshcsp> Yfh\m[je lfybf,fimefp 8syn` l[`sy> hs8yn`ums hffy Yfh0ff h;mb F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB daiWra da orivejer Tavis qala narTebis mWedelma ainarma spilenZis firfitiT SeukeTa. narjxeus mier nasroli mesame isari gundas saqmrosTvis sasikvdilo aRmoCnda. momakvdavi gmiris kvnesa gaigo misma dedam, romlis wyevlam narjxeu gaaqvava, xolo Selocvam xvaJarfisi Sqerad aqcia (zogi variantiT es saTaneigvaSas grZneulebiT moxda). swored xvaJarfisia is SqerWabuki, romelic mdinareebisa da nakadulebis pirad hyvavis da romlis drekadi wknelisagan adamianebi TavianTi facxebis kedlebs wnaven. xvaJarfisi afxazur gadmocemaTa originaluri gmiria, romelsac paraleli kavkasiis xalxTa arcerT versiaSi ar eZebneba. b. 185 Fbyfh f,8fn` tb[fkf b6`bhi`bn b[s. Yfh\m[je bhi`sp f[9fn`b f[evgfk U`sylf ,pbf bk,jp b9cs b[yf[bn. F9chf bf=sp b/p,;ms bfy bkf]fbn> eb ksi`bhf Yfh\m[mje lfh[`f]`bn> kys]`fhf {`f;`h9sc l f h [ ` f ; ` b n (fdfhbfyn6`f imjrs h=s eb 7fpqfp Cf0fytbu`fimf kjeg). Bbfifys {`f;`fh9scb> f[`s;`zreyb> eb fobfc6`tb> foszzf6`tb h[s6`fy bi`0jbn> eb fvf[` nsh6`f hskf bh9jy feff h9fw[f f0so6`f. {`f;`fh9sc f9ceff h]`fv0f=s efvfi`f jopua. `damarcxebuli xvaJarfisi~ be,fif ash[fqjeg> <. |mjgef. “Bfqf[fp {`s;`sh9sc” Rfdrfpn`b fvbkf06`f hdthcbf6`f f7ys eb bfwyfim0e fo`ums lfh,fv. a-xvarTlaRi _ micvalebulis moxetiale, daubinavebeli suli, romelic, afxazis warmodgeniT, cocxlebSi xom ara, magram arc mkvdrebSi iTvleba. amitom wyalSi damxrCvalTa, kldidan an xidan CamovardnilTa da ucxo mxareSi gardacvlilTa sulebis TavianT gvamebTan `SeerTebis~ mizniT, afxazebi asrulebdnen sulis gamowvevisa da saflavSi misi `CaSvebis~ rituals (ix. `afhaTgara~). Tu es wesi ar Sesrulda anu micvalebulis suli ar iqna `napovni~, suli daubinaveblad iTvleba; igi gadaiqceva axvarTlaRad, romelic RamRamobiT ymuis, amaod daeZebs Tavis gvams da vnebs adamianebs. misi saxelis warmoTqmac ki cocxlebs SiSis zars scems. demonur arsebebad qceuli moxetiale sulebi afxazur zRaprebSi sisxlismsmel da kaciWamia dedabrebs _ axvarTlaRebs (bzifuri dialeqtiT `ayvarTlaxebs~) ganasaxiereben. F{~SH)KF?M _ b9csp 0s9 pvjep b9cs> f9ceff h[`fqfhfkf eb fhf[mums ls7fv yf7ums 0s9 bvfv> e,hb fps fos bfufp > f[hf b=f8hsp> fqkf bfkf8hsp> n`sv \mfhf b9csp b9cs b,f8 f[m „f[`sy]`hf“ f6mfifyf f[m „fyfim0htb“ fqfc v8f9shujy> (bu`. „f9c]f0ufhf“). Fhb fqfc v8f9ufvpfh vfvpfhums b9csp b9cs „hpsv9iffh“> f9cs [`ysv]`bn ]`f b9[mfofy> eb [`sh0kf/m[jy> ef[sykf leejy> b,8f f9iffhf lfim0jeg> feff9cshf fw`umfhf hpbetbn. Eb b[mso f]`fhf ps9cs 0je h[`s- h;ms fhuskjbn. B\mysi[fp bu`tbu`tbef f9cs> f9cef hkfr`6`f h7ys fimf p;`ef> feff paj f0f]vflf f[`sh0kf/mw`f (,ps9ff eb „f7`sh0kf/m“ ]`f bim0jeg) htb9i bfh9ieg. Y.|mfyfimbf blshhfkf> uehbff h7ys bfkfhw`fy flshhf [pfh0kfk6`f> fdfvgbhw`f 186 afxazuri miTebi da ritualebi n. janaSias cnobiT, gurulebSi gavrcelebuli yofila rwmena xvarTlalebis _ vampiri sulebis Sesaxeb. vampir suls `xvarTalis~ saxeliT icnobdnen samegreloSic. megruli warmodgenebiT, xvarTali gardacvlili mzakvris (mazakvali) sulia, romelic periodulad gamodis saflavidan da ZilSi axrCobs an gul-RviZls aclis adamians. imisaTvis, rom es aRekveTaT sicocxleSi kudianad miCneuli adamianis (ZiriTadad qalis) saflavze Rrmad arWobdnen grZel wvetian joxs (Sdr. evropis xalxebSi gavrcelebuli rwmena vampirebze da maT winaaRmdeg brZolis meTodebi). rogorc Cans,xvarTalis Sesaxeb rwmenas Seicavs leCxumuri Tqma _ `ras xvarTaleb~ (etyvian bavSvs, romelic loginSi trialebs da ar iZinebs). micvalebulis mavne suls `xorTlakis~ saxeliT icnobs Turquli miTologiac. Turqebis rwmeniT, micvalebulTa sulebi gardacvalebidan 5-10 dRis Semdeg gardaiqmnebian xorTlakebad, gamodian saflavebidan da aSineben Sinaurebs; xorTlakiT ufrosebi bavSvebsac aSineben. xorTlaki azerbaijanelebSi `xortanis~ saxeliT aris cnobili. rogorc Cans, afxazuri a-xvarTlaRi (ayvarTlaxi),guruli xvarTlali da megruli xvarTali erTi wyarodan momdinareobs da igi, ueWvelad, Turquli demonologiiT aris nasazrdoebi. hs9cs bfprys. Fdfvgbhn`b f9cs „[dfh0fk“ f[mofkf bhlshefy ushn`skfums. Fush6`f hu`ffyfufhfkf> [dfh0fk> b9csp fe8s u`sv[f b9cs feg> eb bysi`sy0hf f7ysn` luskjbn> lisw`fe lb[`s-etbn vf bu`s bu`fq`f 0b[jbn. Eb fqs[ 9q`fhw fps f9c0fpffhf f7ys fqs[` pvje ef8sg ]`f bh9[mfojp lfy9ckfum bysi`sy0hf bqfhqjy fw`s le (=sh. Tdhjgfn`b fvbkf06`f h7ys bfkfhq`jeg fdfvgbh> eb b=fuskfys f6`9fhf fqfc6`f). Biff,j fkf> [dfh0fk bprys f[`fqfhf ffysh9ijbn Ktx[`svff h]`fv0f „hfc [dfh0fkt,“ (epshu`f0tbetb> bfh]`jbn f[ezs fbfh0f f7ys b0syxsv> bpvsw`j). B9csp b-tbv b9cs „[jh0kfr“ f[mofkf bhlshetbn )hs6`n`skfn`b fvbajkjubf f7yums. F0hs6`w`f h[fqfhfkf> b9csp hs9cs lfys9csp byfhrys 5> 1% vis hffvsim0f[m [jh0kfr f[m bbfcetbn> fysi`sy0hf f7ysn`b bqqetbn f0ffw`fhf fhi`jbn> [jh0kfr bkf fb]f,w`f f[`z6`f lshi`jbn. {jh0kfr Fpfh,fb\mffyf h7ys „[jhnfy“ f[mofkf bhlshetbn. Biff,j fkf f9cef f[`sh0kf/m (f7`sh0kf/m)> fu`hbfn`b [dfh0fkb> fushefn`b [dfh0fk [sw[sh0fr f7ysn` bffetbn> eb [sv9flf f0sh6`fn`b fltvjyjkjubf f7ysn` bffujeg. xvaSa berzeqi _ narTul gadmocemaTa personaJi, aergebis asulis _ xanias gatacebis msurveli. xaniam igi orTabrZolaSi daamarcxa da narTebis dasTan _ gundasTan erTad Seborka da gaSolta xvaSas cxeni _ zari. {~FIF <THPT^M _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s Fthumff h09]f> {fybf lsvqfbhcsh b0f[sy. {fybf eb f6`9fhf f7ys lfqfksh[tbn> Yfh0ff hf]`imf U`syltb kfhtb> bh]`syztbn> f7mfwf]`f brfhs;mbn {`fif b-s Pfh. a-xibavi _ `Tavis qala~. ase uwodebdnen afxazebi gvaris ufross, `abifaras~ (patronimiis) winamZRolsa da mrCevels, gamocdilsa da brZen mamakacs. es metad saintereso da ucnauri sityva, rogorc Cans, uZvelesi terminia da ukavSirdeba rwmenas, romlis Tanaxmad adamianis sulis sabudars misi Tavi warmoadgens. aqedan momdinareobs Tavis qalis, rogorc adamianis sxeulis gansakuTrebuli nawilis, Tayvaniscema (Tavis qalaSi saxlobs micvalebulis suli). Tavis qalis kulti universaluri movlenaa da ganviTarebis sxvadasxva safexurze myofi xalxebis (maT Soris ev- F{S<F* _ F,fc bfh]`fbn f9ceff f;`kf fb]f,s> „f,b9fhf“ f9sptb> f,;mfuf8b> b7`s/je f[fqf. Fhb f;`f lffhfof b\mjeimfif nthvbyeg> bfl]`fkjeg flby[fqfhf> eb byf6`sh9iys fef8s b9cs f0s9> b[s feg. Fhffyn`b bwjbn f[s,f8> fef8s bw`tb;m h=s bzslje [e0jeg> bfvqf[sh[`jbn (f[s,f8 f7ys b0jeg b9csp b9cs). F[s,f8 frekmn beybdthcfke w`shqhjeg> f=bfhf fv8f f7ys tbetb9isv f]hfrshf f7ys bfys7fp feff9cshf (eh0 bhefreg tdhjgffums) f,pfpfhf ffy b0qffp afrneg. Fhb frekmn fnhfycajhvfwbf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 187 ropelebis) cocxal yofaSi damowmebuli faqtia. am kultis transformirebul saxes vxvdebiT miTebsa (Sdr. orfeosis, mimiris, osirisis mokveTili Tavebi) da folklorSi (Sdr. `mkvdari Tavi~, aseve qarTuli `xokeri Tavi~, `Tavis goxa~ da sxva). Tavis qalas nayofierebis Zalac miewereboda (Sdr. afxazuri epikuri gmiris dabadebis erTi versia, romlis Tanaxmad qalwulma dafqvili Tavis qala Wama, daorsulda da abrskili gaaCina. dafqvili Tavis qalis Wamisgan ibadeba aWaruli rokapic. es motivi mravali xalxis jadosnur zRaprebSic gvxvdeba). termin `axibavs~ afxazur enaSi winapris mniSvnelobac aqvs. fcf[mf ]9skjbn fvba6`tb (=sh. „b9ce f[s“> bfhf e,fc f6sh0efn`b „f[jrtn` f[s“ „f[s uj[f“). F[s,f8 f=bfhfn`b fvxums ffysh9ijy ]`f b9[mfofy (=sh. F9cef ftgbrehn`b fash[fqf bbhf dthcbfr fkf> eb byf6`sh9iys f0s9] f b[[sp f[s,f8 kabn> kw`fkn`svref l7fkbn> F,hcrmsk lsk[skqbn. B[[sp f[s,f8 fafhfkf bbn fzfhn`b Hjrfgb. Fhb fvjnbd bfrsvref fvbkf0n`b m. eSeri. `Tavis qala~ f \ m f i m f [ ` s h f n ` b V. Tith. “F[s,f8” fkfr`6`f h7ys bf]9skjbn). Fnthvby „f[s,f8“ f9cef ,spi`f f7ys f,b9fhf ffh9ihfums fvjeg. xixi _ saqonlis mfarveli RvTaeba, romlis mimarT gazafxulze, ialaRebze pirutyvis garekvis win aRvlenil locvas qalebi ar eswrebian. saxls gareT, xis qveS muxis, rcxilis an tyis Txilis foTlebiT dafarul saxldaxelo magidaze (aSvamkiaTze) wablis xis qerqiT xaWos, aseve elarjsa da rZis fafas deben da qudmoxdili mamakaci xixs saqonlis dacvasa da matebas SesTxovs; locvis procesSi fafas xan zRvis, xanac mTis mxares Rvris da ZaxiliT _ `voocv~, saqonels uxmobs. locvis dasrulebis Semdeg leRvis CxiriT xaWoze jvars gamosaxavs. bolos magidas sam fexs daaWris da saWmlis narCenebTan erTad iqve tovebs. sityva `xixˆ~ (`xix-iqou~ _ zemoT myofi, zecieri) Tavisi semantikiT megruli `Jinis~ (zecieris) identuri Cans da, rogorc amas n. janaSia varaudobs, megrelebisaTvis cnobili RvTaebis _ Jini anTaris msgavsad, adre RvTaeba aiTaris epiTeti unda {MS{M _ f]fbefy bh[skf9ief f9ffbv,fh> eb bps ff9syhf> f]`sh0f6`f hf[m fhf[` fyrfhwj fys]`fhf yfhsuojbn> f]`cf6`f fkf[`sv. F8ys byf7`sufys fqkf fq7f> f[mfwtb vf f,yfhfctb h,s/m6`f hskf bfhf ef blshvfptefy fbi`f (fimfvrmf0) f[mf fw`f bfk[e f[fztb> fbkf\mb> f[i 6fimb s6`shqjy> f[fw`f h[sk9f6`f h[s[ys {ms[m fhf[e h[skf9ihtb> hs=bfhtb bf]`jy> fys]`fhf ffy f6fim fvisy fufyf[m vf fim[f fufyf[m brfh0`jbn b]`j> „ejjw`“> f] fbefy f6`=sh0etbn> fys]`fhf bfyfkufkfum ffvsim0f[m fkf]f fvfw`f fkf f[fzf f7ys f\mfh fyshqjbn. Fqs[`n`fy fbi`f [imfgsr 9shw`jbn bffy[fp fafn`6`tb fbi`tb ef byhs;mjbn. {ms[m> [s[m-b7je f[fn`s fctvtynbr fkf fushefn`b „;mby“ (f;`8fyn`b) tb9ieg> eb Y. |mfyfimbf bu`ffyfufhfkf> fush6`f hps blshe f9ffbv,fh> :msy Fy0fh tb9i> effyof f9ffbv,fh Fb0fh b[mso frepfh frey 188 afxazuri miTebi da ritualebi yofiliyo (am RvTaebaTa identuroba ki eWvs ar iwvevs). sainteresoa, rom locvis teqstSi xixˆ ixsenieba, rogorc `didi RmerTis _ aiTaris didi wili~. (fh0 f9ffbv,fhw`f htb9ihf [sv9fljeg). Efvfi`f be,fif> fys]`fhf fntrcn f7ys {ms[m lshu`fkflshi`jbn> „fyw`f le“> Fb0fh b[`0fr tb9iys. xiZiri _ wminda, keTilismyofeli xeebis mfarveli suli, romelic xis saxiT hyavdaT warmodgenili. afxazebis rwmeniT, keTilismyofel anu wminda mcenareebs ganekuTvnebian: muxa, urTxeli, kopiti, rcxila, cacxvi, wifeli, xeWreli, kaklis, Txilis, leRvis, vaSlis, msxlis (gansakuTrebiT panta msxlis) xeebi, aseve Sqeri, bza, askili da sxva. swored wminda xeebis (ZiriTadad muxis, cacxvis, rcxilis, kaklis, Txilis) qveS sruldeboda saojaxo, sasoflo Tu saTemo locvebis didi nawili, aqve xdeboda sazogadoebrivi Sekrebebic. wmindad miCneul mcenareTagan (mag., xeWreli, Txilisa da kaklis xeebi, askili, mJavela) keTdeboda avi Tvalisagan, mexisa da sxva ubeduri SemTxvevebisagan adamianis (gansakuTrebiT bavSvis), saqonlisa Tu naTesebis damcavi avgarozebi; mwyemsebi da monadireebi, rogorc wesi, mxolod maTi masalisagan damzadebul mujrebsa da danis Casadeb budeebs xmarobdnen. afxazebis aseTi azrovneba maT rwmena-warmodgenebSi daleqil xis kults ukavSirdeba. rom araferi vTqvaT didi xeebis kultze, saamisod panta msxalTan dakavSirebuli warmodgenebic ikmarebda (panta msxlis kulti kavkasiis xalxebSi farTod gavrcelebuli movlena iyo). xis kulti ise Rrmad iyo fesvgadgmuli afxazebSi, rom igi, zogierTi avtoris azriT (g. Cursini, S. inal-ifa, l. akaba), religiuri azrovnebis iseT Zireul formas ukavSirdeba, rogoric totemizmia (mag., rcxila _ a-xÁaca _ xecias gvaris mfarvelad iTvleboda). aseTi ganviTarebuli kultis obieqti iyo xiZiri, romelsac xalxi saTanado pativs miagebda. mis saxelze loculobdnen mariamobis wina dRes: acxobdnen WviStars da sanTliT xelSi ezoSi mdgar romelime xesTan mividodnen. ojaxis ufrosi xis suls (awla-incvaxus) wyalobas, yanisa da bostnis karg mosavals, ojaxis wevrTa janmrTelobasa da bednierebas SesTxovda. xeze asvlis win afxazi aucileblad mimarTavda xiZirs, Sens xelSi var da damicavio; Camosvlisas madlobas etyoda. xis mfarvel qal-RvTaebas Jig-guaSasa {MOSH _ fw6mf> fu`s]fkfkhfn`b fqkf6`f ps[mxj fyw`f[`s> eb fqkf fcf[mfkf lffh9ieg. F9ceff h[`fqfhfkf> fus]fkfkhfn`> vfvpfhums fqkf 9imf6`f bh[s9[mfofkjeg> f\m> f;f> f[mfwf> fi`qkf> frfrfy> fhfcf> fkf] f> fq`f> f]f> f,fh0 fqkf6`f> bfhf e,fc f[`f;`> fiso> f,yfefhl. F,fh0 fqkf 9imf6`f (zslfkf> f\m> f]f> f[mfwf> frfrfy> fhfcf) hsq7f frey bf[msv8f9shujp> f0ffw`f> f;`kf> f6s0f fys]fhf6`f htb]fhfr> fhf7f bv8f9scefy feff;`kfh htbpfhf6`f. B9ime ]`f bh9[mfojp fi`f9s\mf9 (f;f> fhfcf> frfrfy> f,yfefhl> fi`x) h[s bflsh[jy fkf9i> flsl tumsh0 fhsw]fhf6`f h7ysn` feffb (zslfkf f[ez6`f)> f]fbefyb vf fkfqfn`s hs[mxfhfps. F[mxfw`tb> fi`fhswf8w`tb> bif9sp tb9i fh0 fqkf6`f hfrey bpksh[efp> f]`sp,f 0hf6`f> f7fy0hjp6`f e]`f e,fc tumsh0ums. F9ceff fc tb9i b7fp hqfc -hu`ffyfufhf bfl]`fkfy bqffn`skjp fqkf frekm. Fqkf le6`f hrekmn fps frums ]fv]`fhums> f]fccf f[m bhsvfp frekmn vfwfhf fp[jbn (f]fccf frekmn Rfdrfpn`b fvbkf0 h7ys byfh0,ffys bfkfhq`fy). Fqkf frekmn flfw6`f F9cys [f,fkfum bfkfhq`fy> fdnjhw`f imjers hu`ffyfufhfkf eb (U.Xehcby> I.Byfkb9f> K.Frf,f)> flby[fqfhfn`b f[`swhf6`f lffhfof bqffekfp fajhvf bfl]`fkfy bf]]`jpfh fnjntvbpv (=sh9. F[mfwf> {mtwbff hs;`kf f[mxf8 ]`f b9[mfofy). F,fc b=bfp frekmn fj,trn frey {mosh> eb feff bf[`0fp fgfne f6`shqjy. Eb f[mofkf fys]`fhf v8f9shujy yfy]` fviys]`f fbffyof> blshvfptbefy fxf]fh;`6`f> fw`fims hsvfys fu`fh9 f7ys buskfp fqkf f[m bytbefy. F0ffw`f htb]f,e fqkf f9cs lf]`jy (fqkf>fyw`f[`s) fv[b> fe0htb h7ys f-f8hf ,pbtb > f0ffw`f hu`f,pbfhf> fyfcs9 ,pbtb 7fkfhw. Fqkf ls6`kffyof f9cef [sv9flf {mosh lb]`jbn> efhf eyfgs cfyeg ec[skf9i> lfyks,ffef b0f,eg fb]`jbn. Fqkf f[skf9i8s f9]`sc>fyw`tb> Xbub F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 189 da Cigi-guaSas saxelwodebiT afxazebis mezobeli adiReelebi, Cerqezebi da yabardoelebic icnoben. termini `xiZiri~ SesaZloa, qarTuli enidan momdinareobs (Sdr. `xis Ziri~). uefimf f[msoys F9ceff huskfw`f flsuff> fxsh6mtpw`tb bhlshetbn. Fnthvby „[mosh“ b7fkfh 7fkjbn f6sh0ef f7ysn` bffefpfh (=sh.“[bc obhb“ fqkf fq7f). a-xianafi _ micvalebulis kultTan dakavSirebuli simbolo, romelic ormocze an ufro xSirad wlisTavze gamarTuli doRis (marulis) erTgvar prizs warmoadgens. axÁanafi aris ovaluri formis xis karkasi, morTuli Zafze asxmuli wabliT, kakliT, TxiliT, kanfetebiT da Tavze wamocmuli vaSliT. doRis dros axÁanafi uWiravs erT mxedars, romelsac danarCenebi misdeven da cdiloben xelSi Caigdon igi an morTulobis nawili mainc aacalon (Sdr. `a-TarCei~). rogorc Cans, es aris magiuri xasiaTis qmedeba, romelic, Zveli warmodgenebis Tanaxmad, `micvalebulis xis~ an misi nawilis mopovebiT gardacvlilis gamanayofierebel ZalasTan ziarebas iTvaliswinebs. axÁanafis paralels warmoadgens micvalebulis kultTan dakavSirebuli rogorc sakuTvriv afxazuri simboloebi (ix. `akÁalantari~, `a-kÁani~, `a-okumi~), ise megruli `kilantari~, svanuri `kamarai~ da osuri `ileni~ (am ukanasknelSi v. abaevi inguSur `olom-bexos~ da qarTul `CiCilaks~ xedavs). F{MFYF(F _ F9cs bgfne bfl]`fkje lshujeg> eb 8y8f;`fvi> f[f tb]fhfr fis6`c fps bv8f9shujp f-shs8hhf (vfhekf) f]fv0f feg. F[mfyf9f tbws[[je> fv=s bfk[e fb=fh9f feg> fhf[`sw f7ys bhs9[e f[mtb> frfrfyb> fhfctb> frfyat0b fkf b8sxjeg > f6`w` f7ys fq`f fkfqjeg. Fsh8hhf ffy f[mfyf9f -s6`n`f8sr breg> tumsh0 eb bim0jeg bvsh[sh h0f[`eg vf ef bryf]fe frs fvsh[shw bfim0jeg (=sh. „F0fhxtb“). Biff,j fkf fhb flje]fn`b f7fpimf pvje yfuofhfjeg> f;`sn`eff h[fqfhfkf „b9csp bqkf“ vf eb b[`0f f9iffhfkf axianafi b9csp bpt8ifp bvx F[mfyf9f flshhf ffyfujbn. F[mfyf9f fbwn`fhf ffysh9ijbn b9csp brekmn bfl]`fkje f9ceff vfwfhf hlshuf (bu`. „Frmkfynfh“> “Frmfy“> “Fjrev“)> Fushefn`b „Rskfynfhb“> fi`fyn`b „Rfvfhfb“> fef9cn`b „Bktyb“. a-xkuxSara _ windis (aSasis) dadebis wesi. afxazebi yovelgvar avadmyofobas RvTis an winaparTa sulebis (ix. `a-dviniqou~) risxvas miawerdnen da codvis moxsnis mizniT aucileblad msxverplSewirvas Caatarebdnen; manamde F{~RE{IFHF _ f6`sk9fl f6`qfhf fqfc. F9ceff bfh,fy xsvfpfhfpffkfum fyw`f vf f,im0hf f9cs (bu`. „Fl`syb6`e“) f[msh[`fhf flshqjy> hsu`yf]f hs6`[hf fvpsp fkf [sv9flf f9cf0fn` himey fqfc v8f9shujy> 190 afxazuri miTebi da ritualebi ki avadmyofs Tavze Semoavlebdnen oqros an vercxlis monetas, iaraRs, spilenZis qvabs an spilenZisave sxva raime sagans da `damWer-dammizezebels~ (mkiTxavis mier miTiTebul romelime RvTaebas an winaparTa sulebs) msxverplis Sesawirad anu codvis gamosasyidad da risxvis `mosaxsnelad~ drois micemas SesTxovdnen. Tavze Semovlebul sagans _ aSass (uwodebdnen aseve `axinirhˆvi~, sityvidan a-xˆnˆhira¶ _ dabruneba) an avadmyofis sasTumalTan (SeiZleboda sawolqveS) debdnen an kedelze hkidebdnen da msxverplSewirvamde xels ar axlebdnen. effyof fxsvfpf8 b[s bfrlsh[ijy f[mn`s vf fhsoysn` vjytnf> fb[f> f,8fn` 6`f, vf f,8f bfk[e lf-f vf0`f[`sr „lsprsp> bp[fhje“ (fqff8s bihfk]`jp tb9i vf 9ffbv,fhr vf f,im0hf fo`s b9cs) f=f0f[mf hs6`shqjy fimn`f fimhfps> hsu`yf]fhf bhs6`s hs6`[hfps ffv0f bf]`jy. B[s bfrelsh[ifp fvf0`[` (eb „f[mysh]`f“ bfim0fy> f;`f f[mys]`hf f7ysn`) fxsvfpf8 lf[mu=fp fbfh0f vf f0os f7ys bryfh]fjy h=f0f[ms yfhsuoffyof bfrscefvpn. xnapiki {YFGSR _ f,fc bfim0fy f9ceff f;mbhf fvf0`f[`> f;mf]`tb> f[`f;`b> f9csyumfhbb. Feff h[`fqfhfkf> [yfgsr f;mbhf bf[`skf9iefp f9fffbvf,fh (bu`. „Imfim“) bfhf bhvfptbp vf0`f[`eg (bu`. “F;mb“) eb blje]fn`be vf0f[`ys b9[mfojeg. „f;mbhf ys[f f8ys“ bv8f9scefp fys]`fhf f=s> f;mbh0f b9imje 0s9eg (kfccs f;mf]`tb> f[`f;`b> f9csyumfhbb bvfze f[f frekmnn`b f[flfhf fvjeg). F;mbhf ys[f byfyfuojbn tbetb9isv fqfc v8f9uff6`f (f9ffbv,fh b[mofkf fys]`fhf> f0je,f im0fqfhf> „bre> f[mffpvje“ b[f6`b0n`hf) -sykfn`b f;mbhf f[`s;` fhrhf f9ffbv,fh Imfim bf[m f=ksv]fhf ffh9ihf> eb bk9[tb vf f6`hf> fi`bhf fimf6`sh/`/`fhtb> fh/`/`fhtb flshuf feg. F9cef bps fhf bfh,je fvf0`f[6`f hf[m bzsdaniSnulebis grdemlebi Fqfcv8f9ufhfn` fvf0`f[` lje fi`fhf hsvfy> gfnekf bhspys7`jy. a-xnirxura F{MYSH{~FHF _ vwkf b6`sp bps f9ffbv,fh bf[mbh[`sp (bf]]`. f/msxhfp fu`hfvufhf pvje) vf eb b0ffw`f hefo`s bxsvfpfhf ffy> f9sh[fuf pfep (fys[f lfp0fp) „bffyrskje> bf[msh[`je“ b[sf6`b0n`hf fvpsp fkf byfhsuoj fqfc. Fw`umfhf pesp f0ffw`f hs9[sc0f bhsb0fp fybh[`sy]`kfum (bb/msxsp vf b9[fc0tbn`s[ [svn` tb]fys _ `sami xeli~. ase uwodeben afxazebi samWedlo iaraRebs _ grdemls, kversa da marwuxs. xalxuri rwmeniT, xnapiki samWedlo saqmis mfarveli RvTaebis (ix. `SaSvi~) mier Seqmnili iaraRebia (ix. `aJia~) da wminda, `nawilian~ sagnebad iTvleba. `aJira-nixaSi~ (samWedlo samlocveloSi) gamarTul ritualebSi grdemli sakurTxevlis funqcias asrulebs (xSirad grdemli, kveri da marwuxi Zalze mcire zomisaa da mxolod sakulto daniSnuleba aqvs). aJira-nixaSi Sesrulebuli sxvadasxva wesCveulebebis (RvTaebis saxelze locvis, daficebis, gadacemis, `daWeril-damizezebulis ganTavisuflebis~) dros grdemlze kveris dakvra RvTaeba SaSvis yuradRebis misaqcevi, misi risxvis gamomxatveli an ficisa Tu wyevlis ganmtkicebis, gaZlierebis niSani iyo. afxazs aRniSnuli sagnebis mimarT gansakuTrebuli SiSi sakulto hqonda da maT pativiT epyroboda. _ yalbi ficis gamo RvTisgan Serisxuli piris (mag., qurdobaSi eWvmitanilis) an misi ojaxis erTerTi wevris avadmyofobis SemTxvevaSi dazaralebulis (xatze gadamcemis) mier `daWeril-damizezebulis~ ganTavisuflebis mizniT Sesasrulebeli wesi. mas Semdeg rac damnaSavis ojaxi daakmayofilebda dazaralebulis moTxovnebs (naqurdalis F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 191 ormagi, sammagi an xuTmagi odenobiT anazRaureba), es ukanaskneli specialuri miwveviT midioda avadmyofTan, Tavze samjer Semoavlebda mis kuTvnil iaraRs (Tofs, xmals, xanjals) da samWedlo saqmis RvTaebas (ix. `SaSvi~) pirobas miscemda, rom avadmyofis gamojanmrTelebisTanave mis saxelze damnaSavis xarjiT locvasa da msxverplSewirvas Caatarebda (daavadebulis Tavze Semovlebul iaraRs Tan waiRebda da mxolod danapirebis Sesrulebis Semdeg daabrunebda). Serisxulebs mkiTxavis _ awaavis an ayudirfavis miTiTebiT (danaSaulis simZimis gaTvaliswinebiT) RvTaeba SaSvisTvis garkveuli asakisa da feris erTi, ori an sami dakodili Txa unda Seewira. axnirxura samWedloSi sruldeboda; dazaralebuli RvTaeba SaSvs `daWeril-damizezebulis~ ganTavisuflebas SesTxovda. am wuTidan damnaSaves RvTis risxva exsneboda. bzifis afxazeTSi `damizezebulis~ ojaxSi mWedelTan erTad misuli dazaralebuli,saTanado SeTanxmebis Semdeg, patiebis niSnad qamars Seixsnida; mWedeli ki avadmyofis gamojanmrTelebisTvis locvisa da msxverplSewirvis pirobas dadebda, avadmyofs Tavze samjer Semoavlebda rkinis sagans (culs, walds an Toxs) an mcire zomis spilenZis qvabs, romelsac an samWedloSi waiRebda an naWerSemoxveuls avadmyofis sasTumalTan an sawolqveS dadebda. am wesis SesrulebisaTvis mWedeli saTanado gasamrjelos miiRebda. avadmyofis gamojanmrTelebisTanave daklavdnen Sepirebuli raodenobis dakodil Txas, gamoacxobdnen e.w. `aCaSvs~ (SaSvis purs) da akvakvarebs (kverebs) da samWedloSi saTanado locvas Caatarebdnen; avadmyofi SaSvis risxvisgan ganTavisuflebuli iyo. damnaSavis ojaxi am dRes akrZalul dRed iwesebda (ix. `amSSara~) da weliwadSi erTxel RvTaeba SaSvis saxelze loculobda. bh[`sy]`efy) fpfhfk pfesp zslfkf bffb9[mjy xsvfpf8 bf[m> byfgs [svn` fxsvfpf8 b[s bfr`bhijy f9i`vf bf,\mfh (f7fvf> fi`f6m> f]`f) f;mbhf f9ffbv,fh (bu`. „Imfim“) f=f0f[ms bb0jy> fxsvfpf8 ls,pbf[fh> eb fw`umfhf pep b]fh\m fkf fys]`fhtb> fimn`tb ibimefp fkf (fxsvfpf8 b[s bfrbh[ify bvfys lwjy> f=f0f[ms fyfuofhf ffvsim0f[m bhums;mjy). F[msh[`hf pjep> fqff8s vf f7`slsh9f8 k]`fv0fkf (fw`umfehf ptb9ihfp fkf) f9ffbv,fh Imfim b[mofkf frs> 8,f vf [9f fis6`cb f9in`b fpu`f0fys bh[`fp f\mvf himefy. F[`ys]`fhf f;mbhf f7ys bv8f9scefy> f9sh[fuf pfep f9ffbv,fh Imfim „bffyrskfp> bf[msh[`fp“ b[`f6`b0n`hf lf]`jy. E,hb byfhrys fw`umfhf pesp b[fhf b6`[sy. <ps9ff „bf[mlsh[`sp“ f0ffw`f h7ys f;mb bwys f9[fc0f pfep> bf[`0je fb6`if]f0hf imf6`lshuskjy> f0fvpffhf f0fhf flshufc bvf7f 9bhnjy> f;mb fxsvfpf8s fu`f,pbfhf bjehfw lys]`jy> f9cf0fn` fimhf f-f0f[ms im0tbqjy> fxsvfpf8 [svn` fb[f vf0`f[`s (fb[f> fbu`si`> e,.tum.) vf b[`szsp f,8f ks[r b[s bfrebh[ijy eb vf f;mbhf f[m bhujy vf fxsvfpf8s bu=s8hf fq7f vf fw`sh0f bfqfhqjy> fqfc v8f9shuffyof fo`ums lfrmscefvpn. Fhb fqfc fv8f9ufhfps f;mb f[`9cf bh0jy. Fxsvfpf8s bimfgs lfys6`uskfkfum f=f0s[ms bhs6`sp yfhuojy> f9cf0fn`c f\mvf himefy> fr`fr`fh6`f lshvfptbefy> bhoefy „fxfi`“ (Imfim bxf) f;mbhf f7ys bf[`0fp fys]`fhf v8f9shujy. Fxsvfpf8 Imfim bu`yf]fhf f7ysn` b[s lf6`b0sy. Fw`umfhf pep b0ffw`f fhb fvi> fviimfhf ]`f bf9shqjy (bu`. „fviimfhf) is6`csr pysr f9ffbvf,h Imfim b[mofkf bys]`jy. xniSi _ narTul gadmocemaTa personaJi, narTebis mama (zogi variantiT, narTebis ufrosi Zma da meRvineobis didostati). rogorc narTebis mama, igi eposSi umniSvnelo rols TamaSobs. {YSIM _ Yfh0ff h]`fv0f f[f=s> Yfh0ff hf, (fdhbfynr f7ys Yfh0ff hfimf tb]f,s> f8ys fhufkfhf f7fpf le) Yfh0ff hf, bps eb ftgjc f7ys ec7fr b/`/`fv fhjkm yfbuojbn. a-xoJvkini, a-xuaJvkira (yvelieri) _ garda yvelierisa, abJuis afxazebSi am F{~F:~RSY> F{~F:~RSHF _ fi` fafhf fvxs,;m flfums f9ceff fhb fvi 192 afxazuri miTebi da ritualebi saxeliT iwodeboda gazafxulze pirveli fxaleulis Wamis wesi. saamdRisod mzaddeboda konusis formis ritualuri kverebi _ axampalebi (acxobdnen fetvis, Romis an simindis fqvilis Taflnarevi comisgan) da nigvziani an Txilnarevi WinWris fxali. Wamis win dailocebodnen da ityodnen: `Seni tyavi _ Sen, Cemi tyavi _ me!~ aseve ambobdnen bzifis afxazebi gazafxulze pirveli mcenareuli kerZebis Wamis win (Sdr. Taros angelozis _ `gaZRis~ misamarTiT samegreloSi gavrcelebuli erT-erTi Tqma _ `Sen _ Seni, me _ Cemi!~ saintereso damTxvevaa, rom gaZRis saxelobis locva _ `gaZRikoba~, megrelebma gazafxulze WinWris fxaliT icodnen). xudiSi (`TeTrkisera~, `TeTryela~) _ narTul gadmocemaTa erT-erTi mTavari gmiris – sasriyvas ZaRli, romelic gmiris cxeniviT (ix. `bzou~) erTguli mrCeveli da damxmarea. narTul eposSi ZaRli gansakuTrebuli Tvisebis arsebaa. zogjer igi gmirTan erTad ibadeba, gadaiqceva lamaz Wabukad da megobars ar scildeba. yvela narTs hyavs ramdenime ZaRli, romelTa gareSe isini sanadirod Tu `saSiS laSqrobebSi~ ar dadian, magram maTgan gansxvavebiT xudiSi ufro Zlieri da gonieria. swored xudiSma ixsna Zmebis dasaxmareblad wasuli sasriyva jadoqari dedabrisagan, romlmac oTxmocdacxrameti narTi cxenosani TavianT ZaRlebTan erTad Caylapa. narTebs sasriyvas mokvla undaT, magram masze aranakleb gmiris cxenisa da xudiSis eSiniaT. gansakuTrebuli adgili uWiravT ZaRlebs narTuli eposis sxva erovnul versiebSic. kavkasiis xalxTa folkloridan kargad aris cnobili gmiris erTguli megobari ZaRlebi. xudiSis ti pis ZaRls hgavs qarTuli sagmiro da samonadireo eposebis personaJi ZaRlebi (yurSa, maTikoCi da sxv.) narTul gadmocemebSi personaJi ZaRlebis rolis mniSvneloba unda aixsnas eposis SemqmnelTa meurneobis xasiaTiT (monadireoba da mesaqonleoba). swored meurneobaSi Tavisi gansakuTrebuli rolis gamo xdeba ZaRli kultis obieqtic, romlis garSemoc Tavs iyris afxazTa (da aramarto maTi) rwmena-warmodgenebis mTeli wre (is. `alˆSkingiri~). am warmodgenaTa Tanaxmad, ZaRli saiqioSic ki misi patronis hlshefy ff9sy hf9[mfn`b frfksf fafhf bfqfcys. Fhb fvi fps blshvfptbefy tbws[`[`fp (f[s;`> vf f\m6`htbfiskf fw[f fkfqfys f;`f lshvfptbefy) f[`f;`6`f> frfrfy vf fhfcf bfk[ys frfksbf lshvptbefy. Fafhf bfkfuffyof bys]`jy> „efhf ew`f efhf bevfp> cfhf cw`f cfhf bcsvfp“> f,fc h]`jy ,ps9ff ff9syhf hf9[mfn`b fofvsof fyshajp (=sh. F6`qfhf f9ffbv,fh „ufo/“ b[mofkf ushn`skf bfkfhq`jeg ]`fv0fr „efhf> efhf en`s> cfhf> cfhf cn`s> efvfi`f be,fif tb9ishjeg> Ufo/ b[mofkf fys]`fhf „Ufo/brj,f“> fushw`f ff9syhf f[`fw fyshajp bhlshefy). {~LSI _ Yfh0ff h]`fv0f b[flje f[f=s> Cfchs7`f bkf> eb fash[fqf b-s tb9i bpu`frmfp> f[`is8 bp0jp> bw[hffefp frey. Yfh0ff htgjc f7ys fkf bzslje f,8f[fn`hf fvfy. Pyspsykf eb fash[fqf bwbjbn> fzrey 9iof tb9i[jbn> b8spf bli`skjv. Yfh0ff ptums fkfhfw`f hsvfy> eh0 hslf i`fhfwfhf vf bi`fh0fp 6`skfhfr bl`s6`kjvpn f[f eh0 hfqrmsc {`lsi b7`s/fy> b/`/`fy. Pfimw`f bhsw[hffhw bwfp Cfchs7`f f7`sh0kf/m k7ysn` eb feg ltb6`psh[fp> f7`sh0kf/m 9imsy8f;`pt;`8sr ftimw`f hkf6`f hswys bk,ffkltbn. Yfh0ff Cfchs7`f lshimsh h0f[sy f[f eh0 hfqrmsc tb/sp fash[fqf b-b> {`lsib bhsw`i`jy. Bzslje f0s9 ffyfrskjbn fkf Yfh0ff htgjc tumsh0 fdfhbfyn6`f h7syums. Rfdrfpn`b fvbkf06`f hajkmrkj6`f h7ysn` b,pbfys bffh9ieg fash[fqf bpu`sre fkf6`f. {`lsi tb9ie fkf f6sh0ef fash[fqfhfn`bb> fi`fhswfhfn`bb ftgjc6`f bh[f=eg fkf6`f (&ehif> Vf0brjxb). Yfh0ff h]`fv0f=s fkf6`f h[f=6`f> ftgjc f9spqfp bfflsh9ish h0f[sy f6s0fy[fv8fn`b fcf[mf (fi`fhswfhf> fhf[`ffofhf). Bbfifys f6s0fy[fv8f f7ys bzslje fhjkm fvpsp fkjeg fkf frekmn fj,trnums> eb bffr`shifys h-tblshrskjbn f9cef (eh0 hslfums) hqfc ffh9ihf [`s9[mfofhf hfw`f (bu`. „Fksimrmsynfh“). Fhf fh0 ffh9ihf6`f byhs6`sh9iys> fkf F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB e. qavSbaia. `sasriyva da xudiSi~ T.^fdi,fbf. “Cfchs7`tb> {`lsib” 193 194 afxazuri miTebi da ritualebi gamcilebelia, rac micvalebulisaTvis ZaRlis Catanebis amsaxveli arqeologiuri masaliTac dasturdeba. yshw`ums b9i`vf bwys7`jbn> eb f9i`vf bdfhqjp bkf ffpsh9ief fh[mtjkjubfn`b fq[hf6`fums bimf6`lsh/`/`jbn. a-xricqiara _ modave mxareTa mier samWedloSi ficis dadebis Cveuleba (Tu aucilebeli gaxda ficis dadeba iseT pirobebSi, sadac samWedlo ar aris, miwaSi CaarWoben or joxs,romelzedac Camohkideben datenil iaraRebs da maT winaSe dadeben fics). winaswar daniSnul dRes danaSaulSi eWvmitanili piri da bralmdebeli TanamoficeebTan (braldebulisa da bralmdeblis momxreebi) erTad samWedloSi mividodnen, qamrebs moixsnidnen da mWedlis TandaswrebiT grdemlis win kveriT xelSi udanaSaulobisa da braldebis fics dadebdnen; ficis warmoTqmisTanave grdemls kvers dakravdnen. Tu dazaralebuls damnaSaved miCneuli piris ficSi eWvi Seepareboda, e.i. mainc damnaSaved CaTvlida, dawyevlida da xats gadascemda (ix. `abRara~). yalbi ficis dadebis SemTxvevaSic ki, eWvmitanili Tavis marTlebis mizniT, wyevlas pasuxobda sityviT `amin!~ Semdeg aiRebda kvers da ityoda: `Tu me damnaSave var da yalbi fici davde, de, damatydes RvTis risxva, da radgan udanaSaulo var, dambralebels risxavdes SaSvi-abJnixa!~ (ix. `SaSvi~). amis Semdeg eWvmitanili gamarTlebulad iTvleboda. mxareebi erTmaneTTan urTierTobas wyvetdnen da maT Soris myardeboda mdgomareoba, romelsac afxazebi `anixaribJoups~ (mxareTa Soris RvTaeba SaSvis Cadgoma) uwodebdnen. Tu yalbi ficis damdebs RmerTi dasjida (avadmyofobiT an ojaxSi sikvdilianobiT) da danaSaulSi gamotydeboda, sruldeboda `daWeril-damizezebulis ganTavisuflebis~ wesi (ix. `axnirxura~). axricqÁaras wesis Sesruleba ar SeiZleboda didmarxvaSi, aseve ficis damdebis colis fexmZimobis periodSi (Tvlidnen, rom es naadrev mSobiarobas gamoiwvevda). F{SHSW^MFHF _ tb=s[j fufy6`f hskf f;mbhf=s bim0fqje f6`hf fqfc (f;mbhf f[ms7fvp f0s9 f7ys f6`hf fim0fqfhf hs6`i`fh> flumsk 8kf,fr bqfhqjy eh0 h7ys bryfh]jy tbqfqfp f,\mfh6`f yfc b6`efy). Pff bfpu`f0je fvi f-ys tb=s[j> f[fhf ple f[fhf f6`qfhf pef fif]f0w`f hsvfys f;mbhf f[m bytbefy> hvf7f6`f 9lshnefy f;mb b=f9[mf fkf,fimf6`f rys f9[fc0f pfepums> f[fhf p6`shqjpums b6`efy> f6`hf bfyfkufkfum fkf,f6`f f;mbhf b6`shrijy. F9[fc0f pfep f[fhf plsp b6`hf fbfifhf b,fhums ptums frsjeg ls,/jy> fys[f lfb0jy (bu`. „F,/ fhf“). Vwkf f6`hf ffyums> f[fhf ple> b[s fhbfifhfps lfyshi`befpums f0frc „fvby“ b]`jy> yfc fkf,fimf 8sim0[ys b]`jy „cfhf f[fhf cs6`ys> vwkf c6`spfh> bcs6`i`ffbn fyw`f cf[mbh[`ffbn> f[f f[fhf csvfv> cbfijeg> f[fhf cs6`spqj Imfim>f,;mys[f lf[mbh[`ffbn (bu`. „Imfim“). F,hb ffvsim0f[m eb lbfijeg ]`f ls9[mfofy. Fufy6`f htbps7fpffimf6`f 9shw`jy> eh0 hs,;mfhf f9ceff h]`fv0fkf „fys[f hs,;mfy“ eb fvi byfhrys. Bbfifvref b6`sp fyw`f lf[mbh[`sh (xsvfpfhfkf vf f9chfkf) ec7fy frey b[s fyffbh9ijp> bv8f9shujy „bre> f[fhfple b[sf6`b0n`hf“ fqfc (bu`.“f[mysh[`hf“). F[shsw6mfhf fqfc fyfuofhf 7fkjvpn fxufhf le ffy> bfhf e,fc f6`hf im0fpqjp b9]`sc kw`f fyskn`svp ffv0fps (bh9[mfojy kffv0f ffbffyof l[mjbn ]`f). xuxu WiTanaa _ afxazuri folkloris popularuli gmiri. abJuis abxazTa rwmeniT, swored am mamacma mwyemsma gaanadgura adamianTa modgmis dauZinebeli mteri _ abnauau (ix. `a-bnauau~) sof. aZiubJasTan axlos, urayis erT uRran tyeSi. bzifis afxazeTSi ukanaskneli abnauau gmirma mard-ifam mokla. {~S{~ ZB)FYFF _ F9cef fajkmrkjh tbwlshe fash[fqf. F,;mseff hu`ffyfufhfkf f,hb fash[fqf bjeg ls6`sp[sp fef89cs bf/f /`/`fof> f,yfef8s (bu`.“F,yfef8s“) f6s0f Fo8,;mf fpffbu`fhf Ehf7n`b f8[ff6`f hefrs f7ys. <ps9ff hu`ffyfufhfkf fqs[`n`fyn`b f,yfef8s fash[fqf Vfhlb9f lbimbn. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 195 j | jabrani _ wvrilfexa saqonlis mfarveli suli, RvTaeba aiTaris erT-erTi wili, romelic Txebis gamCenad iTvleba. jabranis saxelze msxverplSewirviT iwyeba e.w. `aiTar-nihva~ _ aiTarisadmi miZRvnili locvis sagazafxulo cikli. saamdRisod maraka _ xeze Sedgmuli saTxe |MF<HFY _ f9cfcf bh[skf9ief fyw`f[`s> f9ffbv,fh Fb0fh b[`0f6`f hefo`s> eb f\mvf pifp ]`f ls9[mfofy. |mf,hfy b[mofkf fimn`f fimhf bfkfujy „Fb0fh ys]`f“ bfprsp fys]`fhf6`f ff9syn`b fwbrk ffy. Eb fvi fps f[`fo iskf bfksh[efy lffhfof bleep fvumfk> eb |mf,hfy bvumfk ]`f bfim0fy> bfhf e,fc blshvfptbefy „fw6mfi`“> fxf fps b7mfnfp f;`f pffyfqf blshvfptbefy> vif9sn`b fi`vxf,;ms (fi` fafhf fpby vxs,;ms) fps> fi`svxs,;msn`b f9imfi f;`f fiskf fwqfys bh;`jy> yfc f;`f fu`0f fi` fu`skfqfys bhojy. F0ffw`fhf f9i`vf 9]`sc bffy[fp f;`f7mf fvisy fufy[m fktb> fim[f fufy f[mb brfk0`jy> f\mvf6`f hs6`=sk0jy „hhtn>hhtn“ f[`f;` qkfr fvfq`f fkf f;`f f8ys f0so6`tb> f0efyb bh[mskimjy. {`sk9fps f\mvf6`f fys[`sy]`kfums> f0ffw`fhf htb]f,s f[fqf fbi`f lyfluskjy> „|mf,hfy bvumfkb“ „fw6mfi`b“ f[ms6`sp> F]hfrshf b6`uskje f\mvf0hf keraze acxobdnen didi zomis fetvis purs, romelsac `jabranis puri~ (ajabran mgali) ewodeboda; aseve amzadebdnen `wminda yvels~ (acqÁaSvs). purisaTvis Txevadi comi jer kidev xorcielis bolo dRes mzaddeboda; yvelieris xuTSabaTs coms fqvils daamatebdnen da aduRebdnen, Semdeg comis Sua nawilSi yvelis naWers aTavsebdnen da ase acxobdnen. ojaxis diasaxlisi Txevadi comis narCenebs xan zRvis, xanac mTis mxares Rvrida da Tan Txebs uxmobda: `reiT, reiT!~ Sqeris totebiT coms sacxovreblis kedlebsa da Wersac wascxebda. saRamos, roca Txebi Sin dabrundebodnen, ojaxis ufrosi mamakaci dadgeboda magidasTan, romelzedac `jabranis puri~ da `acqÁaSvi~ e. qavSbaia `Txa~ T.^fdi,fbf. `F\mvf~ 196 afxazuri miTebi da ritualebi ido da dailoceboda: `o, jabran, didi aiTaris dido wilo, nu mogvakleb Seni Tvalisa da gulis siTbos, daifare Cveni saqoneli zianisagan, gaamravle isini!~ locvis damTavrebis Semdeg xan zRvis, xanac mTis mxares gaixedavda da Txebs mouxmobda: `reiT, reiT!~ bolos purs daWridnen da Seeqceodnen. lys]`jy> „jj>\mf,hfy> Fb0fh le> b[`0f le> b]fusevs;msy efhf e,kf6`tb> eu`sb hs9[fhf> b[mxf ]f9cfcf fw`umfhf f7ysn`> bh=bf eh0“> fys]`fhf lfyfkufkfum ffvsim0f[m fvisyb> fim[tb hf[m lyf9is ff9iefy> f\mvf6`f hs6`=b0jy> „hhtn>hhtn“> fqs[`n`fy fvumfk fafhf bfkfujy. jangeri _ avi suli abJuis afxazTa rwmeniT. igi Tanabrad vnebda adamianebsa da cxovelebs. jangeris sawinaaRmdegod mariamobiswina saRamos an agvistos Sua ricxvebSi selisa da kanafis (maTi arqonis SemTxvevaSi Tivis, Calis an gvimris) konebisagan kocons gaaCaRebdnen (Tvlidnen, rom Svidi gzis gasayarze danTebul kocons gansakuTrebuli Zala hqonda); zogjer cecxlSi marilsac yridnen. marils cecxlSi tkacatkuci gaudidoda da masTan erTad, afxazis rwmeniT, avsulic skdeboda. didian-patariana yvela unda gadamxtariyo koconze, raTa ganwmendiliyvnen da ganTavisuflebuliyvnen boroti Zalebisagan; gadaxtomisas ambobdnen: `Cven vwvavT jangers!~ swamdaT, rom am RamiT modioda jangeri xalxisTvis zianisa da mavneblobis mosatanad. |MFYUMSH _ f9cs ,ff9cs> f,;mseff h[fqfhfkf. Eb tb7hfys f9[fc0f 7fbqjy feffb> f9cn`sb hps. |mfyumsh b=fuskfhfps yfy]`f f9sy fe[f vf yfy]`fvpf fu0fn` fhsw[6`f hps> f0`tb> f]`frfvtb u`sl6`f hskf fvwf tb6`shqjy (fv8ftb[fuskf f7ys tb6`shqfp fvwf bzslfp fvx fvjeg ]`f bhs9[mfojy). F\msr[si f6`sh9cjy> fvwf f7ys f\msr[si f[sc,;ms f[skqefy eb f[schf f9cs ,ff9c6`f fhi`jbn ]`f bhs9[mfojy. Fvwf f[`zs bybfhrys flefw`f h7ysyof ptums f[s9fh frey> eb fkf eh0 bw6mf[jy> f[f6`b0hf hjefy f9cs w`umf6`f h7ysn`. Fvwf byf[s9jp bh]`jy „]fhf l]f,kjbn |mfyumsh“> fu`hf hujy fhb fes[f [sv9flf |mfyumsh fw`umfhf behfps liffbefp. jaja (jmuxi, koJriani) _ memindvreobisa da mebostneobis mfarveli qal-RvTaeba; dabali, mxarbeWiani da mkvrivi agebulebis arseba, romelic simindis yanebis xSiri stumaria. Tu jaja yanis patronis madlieria, simindis did taroebs usurvebs da miscems kidec, Tu ar umadlis nekistola taroebs uwinaswarmetyvelebs. RvTaebis saxelze weliwadSi orjer – sagazafxulo samuSaoebis dawyebis win da Wirnaxulis dabinavebis Semdeg loculobdnen. did xuTSabaTs – `CaCxadils~ (Sdr. megruli caSxa didi |MF|MF _ fl`]`s9i6`tb> fe0hf6`tb bh[skf9ief f9ffbv,fh 9]`sc. Brmf=sp> ps;`8f[sh \fh\fhsp> l;s7of b7fp kfrey> eb f\m6`shtb fv[6`f kfccs lhspytbkjy. |mf\mf fv[s f9i`vf bf[m fu`s]fkfkhf ksvfpfh ec7fy fv[s f-f8hf ,pbf bfefy> bk0f[svp bfrepfh f\m6`shtb fkfg7mf6`f ccf[jy f-f8hf ,pbf bfefvpn. F9ffbv,fh ks[mofkf is6`csr 8svn` fys]`fhf v8f9shujy> ff9syn`b fecehf6`f bfyhskfujp fkfv0fkfps> bfhf e,fc g. xubua. `jaja~ f-f8hf 0fufkfys bfyU. {e,ef. `|mf\mf~ fkufkfum ffvsim0f[m. F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 197 _ `didi xuTSabaTi~) jajas saxelobis locvisaTvis momzadebuli samarxo kerZebi (aucileblad unda yofiliyo kvaxi) yanaSi mihqondaT, ojaxis ufrosi locvas aRavlenda: `dido jaja! rac Cven mogveTxoveboda SevasruleT da movitaneT SenTan, umorCilesad gTxovT ar mogvaklo Seni wyaloba, yanasa da bostanSi xvavi mogveci!~ locvis Semdeg mcire xniT gaCumdebodnen, xels arafers axlebdnen, TiTqos jaja Wamso; did xuTSabaTs, jajas saxelobaze locvis Semdeg, pirvelad gamohqondaT Tesli bostanSi. F9imfif le „Xfx[flsk (=sh. Fushefn`b wfim[f le „f9imfi le“) Xfx[f ks[mofkf bhvfptbp fxufhf afn`s (f7f,f6 [sv9flf b7fpfh frey) fv[s f[m bhujy> f0ffw`fhf htb]f,s fys]`f9[mfof v8f9sbujy> „|mf\mf le> b]f6`sp ptums shvfptbys b,pff]ubn> lffhfof ],s]`jbn ,sfk9[f ]fu,vs;mshw> fv[b fe0hf6`tb -s8hf ,pbfkf bh0`s“. Fys]`fhf ffvsim0f[m [szsr =sv0 buskfy> frums bfrmscefvpn> |mf\mf frhskajpi`f> f9imfif le ffvsim0f[m> hf9[mfof fe0hf f[m byfhujy f;`kf fkfqfhfps. a-jniSi _ satana, eSmaki. rogorc yovelgvari borotebis sawyiss, ajniSs RmerTi (ancva) devnis, ufro xSirad ki Weqa-quxilis RvTaeba _ afi da amitomac aris xolme Weqa-quxili. afi Tavis tyviebs _ mexs isvris im adgilebSi, sadac eSmaki eguleba. es ukanaskneli cdilobs ra gaeqces RvTis risxvas, xeebqveS an sacxovrebel da sameurneo nagebobebSi imaleba, etmasneba adamianebs (Tu afxazi quxilis dros gareT aris, aucileblad gadayris masrebs, romlebSic ajniSma icis Tavis Sefareba) da cxovelebs (uZvreba balanSi an qvemodan amoekvreba). xalxuri warmodgenebis Tanaxmad, ajniSi RvTaeba afis disSvilia da amitomac ar klavs mas, mxolod aSinebs. misi saboloo ganadgureba qveynierebis aRsasrulis Jams moxdeba. narTul gadmocemebSi ajniSi kudianTa, jadoqarTa modgmaa, romelsac narTebi ebrZvian. isini mWedlobis RvTaebis _ SaSvis mamalze sxedan da ise dadian; maTi uzangi ekalia, maTraxi ki _ wiTeli gveli. ajniSisa da RvTaeba afis urTierToba uZvelesi miTologemis _ Weqaquxilis RvTaebisa da gvelis brZolis gamoZaxilia. F|MYSI _ f,ff9cshf6`f ptums v8f9spuj ]`f b9[mfojeg> e,hb fps fyw`f eb pt[msy\mfhfyn` ls6`bwjbn> ptums htb]fof flslvfw`sc f9ffbv,fh> F9 e,hb fps feg flslvfw`schf psv8f9scef. F9 b[fn`s f,\mfh> fvfw`sc bhi`etbn f8c0ff ls7jeg ]`f fu`hfvufhf f[mbvje f0s9 f[m. F8c0ff fyw`f bf[msh[`hf b[bh9fh f0f[`eg> e,hb fps fqkf fq7f> f8y6`f> f6s0fy[fv8fn`b fhuskfhf6`f h7ys f-fq`f[jbn> feffb (flslvfw`sc ffy f9cef fl`f[ms ls7fpfh eb fgfnhjy6`f rfb9cjy ef7f f\mysi f-fq`f[jbn ]`f bh9[mfojy) f9cn`b (f[sf[`s bfkfkjy> vf fu`sq f=s f-fq`f[jy) hs-hslyfrskjbn. Feff9cshf bpkf[fqhj byf6`sh9iys F\mysi f9ffbv,fh F9 bf]`imf9f feg> e,hb fps bfimefv> bfhi`jbn feg. Eb b6`[hf v8f9uf[jbn fleytb fys6`sooffef ffy ]`f b9[mfojeg. Yfh0ff h]`fv0f=s f\mysi fqs[` pvje> fqff8htb> fw`umfhfef8sb ]`f ls9[mfojeg> eb Yfh0ff bf,fimetbn. Eb f;mbhf f9ffbv,fh> Imfim bfh,f/m lf6`n`jbn> e,fc fkf bytbffbetbn> f/`hf fvf/ feg> 7syxsc> fvf0 ir`fr`f freg. F\mysib> f9ffbv,fh F9b htbps7fpffimf b;`sn`oje f]`fv0f6`f> flslvfw`sc f9ffbv,fhb> fvf0 f,fimhtb f6`=0hf feg. 198 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia `ajniSi~ T. ^fdi,fbf. “F\mysi” F(CEF FVBA^~TB > FQFC^~TB 199 h } a-hvsarimSafi _ `qalebis aRdgoma~ (Sdr. megruli `osurfiSi Tanafa~ _ qalebis aRdgoma), aRdgomis momdevno kvira. es dRe eZRvneboda garTobebsa da TamaSebs. diliT adre, sauzmis Semdeg, TiTqmis yvela sazogadoebrivi TavSeyris adgilze ikribeboda; TamaSebs Soris doRs centraluri adgili eWira, axalgazrdebi cekva-simReriT erTobodnen,icodnen burTis TamaSi. saamdRiso sadilis momzadebas gansakuTrebul mniSvnelobas aniWebdnen. ahvsa-rimSafis Semdeg xalxi SromiT saqmianobas ubrundeboda da orSabaTidan yanis samuSaoebs iwyebda. F}~CF HSVIF(S _ fvif9s bfwytbef fvxs,;m (=sh. fushefn`b „jceh9bib 0fyf9f“ f]`cf hsvif9s). Fhb fvi f[evfhhtb> fvi b,pbfys f[`fufhtb bfpreg> ims;m[ms fafhf ffvsim0f[m> feff;`kfh htbpfh0f f0s9 f7ys tbpjbn> f[evfhhf6`f ptums htb]fof b[flfp f-shs8hhf frey> f=fh fi`f]`fhtb> frefifhtb fkf ffv0f h[`fhujy> fvgsk fchf hlshefy. Fhb fvif fps bzslfp fafn` lshvfptbefy. F]`cf hsvif9s ffvsim0f[m eh0 hecehf6`f hf[m b[`sy]`efy> fi`f[mf byfhrys fv[s f7ys fecehf6`f hsv8f9ufhf bhskfujy. 200 afxazuri miTebi da ritualebi e. qavSbaia. seriidan `narTebi~ T. ^fdi,fbf. “Yfh0ff” hf;`f,;m f7ysn`