Aurelio Lima Correia - Pontificium Institutum Altioris Latinitatis
Transcrição
Aurelio Lima Correia - Pontificium Institutum Altioris Latinitatis
PONTIFICIA STVDIORVM VNIVERSITAS SALESIANA Facultas Litterarum Christianarum et Classicarum (Pontificium Institutum Altioris Latinitatis) Aurelius LIMA CORREIA OSB Severiani Gabalorum Episcopi Orationis I de Cosmogonia analysis rhetorica et interpretatio Dissertatio ad Licentiam Moderante Roberto SPATARO SDB Romae, 2013-2014 2 SVMMARIVM SVMMARIVM ABBREVIATIONES ET SIGLA INTRODVCTIO CAPITVLVM PRIMVM: SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA 1. De fontibus Severiani vitae 2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita 2.1. Tabula chronologica de Severiani vita 2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus 3. Severiani de operibus 4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia CAPITVLVM SECVNDVM: ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA 1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam 2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere 3. Quaestiones quae ad textum pertinent 3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg 3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1) 3.2.1. Dispositio 3.2.2. Elocutio 3.2.3. Inventio 3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6) 3.3.1. Diatriba in ICosmg 3 3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2 3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6) 3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7) CAPITVLVM TERTIVM: SEVERIANI GABALORVM EPISCOPI SERMONEM LVSITANICVM 1. Praemittenda 2. Interpretationis de via ac ratione 3. Interpretatio CONCLVSIO BIBLIOGRAPHIA INDEX ORATIONIS I DE COSMOGONIA INTERPRETATIO IN 4 ABBREVIATIONES ET SIGLA c. = curavit CCG = Corpus Christianorum. Series Graeca cf. = confer cod. = codex col. = columna / coll. = columnae ICosmg = Severiani Gabalorum episcopi Oratio I de Cosmogonia (PG 56, coll. 429-438) CPG = Clavis Patrum Graecorum CTh = Codex Theodosianus DLCA = Dizionario di Letteratura Cristiana Antica DdSp = Dictionnaire de Spiritualité DO = Dizionario di Omiletica ed. = edidit / edd. = ediderunt H.E. = Historia Ecclesiastica LCL = Loeb Clasical Library n. = notatiuncula Op. cit. = Opus citatum p. Chr. n. = post Christum natum PG = Patrologiae Cursus Completus. Series Graeca PL = Patrologiae Cursus Completus. Series Latina 5 RHT = Revue d’Histoire des Textes SC = Sources Chrétiennes SEA = Studia Ephemeridis Augustinianum 6 INTRODVCTIO Rhetorica. Parvum tantae arti indiderunt vocabulum. Quae, in Sicilia orta saeculo V a.Chr.n. usque ad occasum suum saeculo XIX p.Chr.n., occidentalium hominum mentes ditavit et instituit. Sed est e somno excitata saeculo XX Chaïm Perelman et Lucie Olbrecht-Tyteca opera, qui Tractatum de Argumentatione (Gallice Traité de la Argumentation1) exaraverunt. Disciplina rhetorica enim partem animi habitus constituit, ut philosophiae vel iuris seu religionis. Qua de causa eam putare supervacuam aut corruptam saepe doctrinam non possumus, immo ex qua validam methodum ad plurimos ac varios sermones interpretandos (id quod apud mentem docti viri Olivier Reboul, qui functiones rhetoricae artis varias numerat, verbi gratia persuasivam, interpretativam, heuristicam et didascalicam2), habemus. Itaque illa antiqua sed nova doctrina muniti ad hanc exercitationem analysis rhetoricae efficiendam, Orationem I de Cosmogonia habitam a Severiano, Gabalorum episcopo, explanare volumus. Opusculum enim est perfecte ad propositum nostrum accommodatum, quia inter omnia oratoria indole ornari constat. Dissertatio nostra divisa est in partes tres quarum: a) prima, tractaturus sumus de vita et opera Severiani Gabalensis; b) secunda, Orationis I de Cosmogonia Severiani Gabalensis rhetoricam analysin continebit; c) tertia, orationis prolatae est interpretatio in sermonem Lusitanicum. Dissolvendo igitur illas partes quibus sermo rhetorice compositus plasmatur, non nova atque quaesita elementa sed praeter consuetas methodos, alterum interpretationis 1 2 C. PERELMAN – L. OLBRECHT-TYTECA, Traité de la argumentation. La nouvelle rhétorique, Paris 1958. Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 1996, p. 20-26. 7 modum perficere secundum canones artis oratoriae quaerimus, et lectoribus facultatem iudicandi si adtingerimus an non propositum nostrum reservamus. 8 CAPITVLVM PRIMVM SEVERIANVI GABALENSIS VITA EIVSQVE OPERA 1. De fontibus Severiani vitae. Maior pars scriptorum ecclesiasticorum qui Severianum episcopum Gabalensem nominaverunt, verbi gratia Socrates3, Sozomenus4, Palladius5 et Photius6, tantummodo de iis rebus quae Severiani ad vitam pertinent tractant cum dissensionem ortam inter Gabalensem episcopum et Iohannem Chrysostomum narrent. Severianus enim, acerbissimus Chrysostomi inimicus, in numerum eorum qui testimonium dixerunt in Iohannem apud synodum “ad Quercum” erat. Itaque, etiamsi scriptores illi, qui aperte pro Chrysostomo erant, recte res narraverint, “cum grano salis” ea quae scripserunt de Severiano nobis animadvertenda sunt, quia Chrysostomi adversarios pro nihilo ducere habuerint. Ceterum, ipso de Severiano Gennadius Massiliensis7 notitiunculam quandam in opere suo cui nomen est De Viris Illustribus exaravit. Gennadius enim, in illo loco tantum de Severiani ingenio tractat, et de dissensione cum Chrysostomo, mirabile dictu, narrare omittit, immo Iohannem Severiani admiratorem fuisse, tamquam virum doctissimum in Sacris Scripturis et arte dicendi, adfirmat. Ex quo quidem Gennadii consilium, ad benevolentiam in Severianum capiendam, patet. Sunt quoque aliqua synaxaria Arabice et Aethiopice quae fabulosas continent narratiunculas de vita Severiani, sed certo rerum gestarum iudicio carent. Qui autem saeculo XX ineunte secundum philologicae scientiae disciplinam primum pertractavit fuit J. Zellinger vir doctus, cum anno 1916 librum de Severiani 3 SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006, p. 305ss. SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008, p. 279ss. 5 PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341, Paris 1988, p. 70ss. 6 PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. Henry ed., SC 342 II, Paris 1959, p. 100ss. 7 GENNADIVS, De viris illustribus, PL 58, coll. 979-1000; 1059-1120 [de Severiano Gabalensis ecclesiae episcopus, cap. XXI, col. 1073]. 4 9 homiliis in Genesim edidisset.8 Anno 1957, magni momenti in Studiis Severianeis est thesis ad Doctoratum consequendum a J. D. Altendorf exarata, quae est quasi status quaestionis studiorum de Severiano Gabalensi usque ad hunc tempus agitatorum9. Nostra aetate, vir Severiani operum peritissimus est S. J. Voicu, qui multa multumque Severianea de quaestione in actis maximi momenti ad studia litterarum christianarum antiquarum edidit (verbi gratia Clavis Patrum Graecorum [CPG], Studia Ephemeridis Augustianum et Revue d’Histoire des Textes) ut explanaret, sua sententia, qua de causa maior pars corporis Severianei sub nomine Iohanne Chrisostomo tradita esset10. Cuius eruditissimi viri studiis in hac exercitatione saepe usuri sumus11. Ergo quaestionibus de fontibus agitatis, quasdam ad notas peculiares de vita Severiani necnon de rebus aevi quo vixerit transeamus. 2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita. Variis ex monumentis litterarum antiquarum aliquid de Severiani spatio vitae temporis extrahere possumus, quod dividendum est in partes duas, quarum altera pertinet ad tempus quo Severianus ut episcopus Gabalae transcurrit, altera, Constantinopoli, ut praedicator primum ab Iohanne Chrysostomo, deinde ab Arcadio Imperatore eiusque uxore Eudoxia Augusta invitatus. Severianus unde et quando ortus sit plane ignoramus. Eius de origine tantummodo hoc cogitari potest, quod nec Graeco nec Romano genere natus sit (etiamsi ei indutum est Latinum nomen “Severianus”12). Quod ad Severiani studia litterarum attinet, ea magni 8 Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916. Paulo ante saeculo XIX exeunte, vir doctus A. Papadopoulos-Kerameus Severiani sermonem De Pace ediderat (cf. CPG 4214). 9 H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio ad Doctoratum consequendum]. 10 Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in Revue d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006), pp. 317-333. 11 In CPG bibliographia selecta Severianeis de studiis a S. J. Voicu collecta editura est. 12 De origine eorum quibus, Orientis in partibus Romani Imperii habitantibus, nomen Latinum fuit cf. A. D. RIZAKIS, “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces Hellénophones de l‟Empire” in IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects, Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics, Athens, 7-9 September 1993, p. 23: “Une des difficultés majeures dans les recherches onomastiques est la reconnaissance de l‟origine ethnique des porteurs de noms romains. En effet, dans les inscriptions des provinces orientales, la mention de l‟ethnique des Romains 10 momenti sunt quae nobis ab ecclesiasticis traduntur scriptoribus qui saeculo V floruerunt, quaeque ipsis ex operibus Severiani detrahere possumus. Apud enim Socratem, Severianum virum magni ingenii in arte rhetorica fuisse novimus, etsiamsi Graece peregrino cum sono loqueretur, quia ei non Graecus sed Syriacus sermo esset patrius.13 Praeterea, Sozomenus Severianum ad excogitandum acutum fuisse magnamque rerum biblicarum copiam habuisse addit.14 Praeterea Gennadius eum rhetorica in arte rebusque de Sacra Scriptura satis instructum fuisse adfirmavit.15 Ex quoque operibus quae Severiano adscribuntur aliquid colligere possumus de studiis eius agitatis, verbi gratia cum iis qui allegorice Sacras Scripturas explicabant certaret16, id nobis licet putare, quod Severianus in Antiochenam Sacrarum Scripturarum interpretandarum disciplinam se tradidisset.17 Praeterea, de Severiano Eusebium Emesenum18 auctorem habente, indicium quiddam ex interpretato loco de ficu a Christo maledicta possumus detrahere.19 paraissait pas indispensable car, du moins au début, leur nom suffisait seul à reveler leur nationalité; à partir du IIe s. av. J.-C. la grande mobilité sociale et géographique et la diffusion des gentilices romains, soit par le biais de la concession de la civitas romana soit grace aux affranchissements, rendent notre tâche extrêmement difficile et parfois dangereuse.” 13 Cf. SOCRATES, H.E. XI, 3, p. 304 et 306: “ 1Amfw me\n ou]n dia\ lo&gwn r9htorikw~n h1xqhsan, Seuhriano\j de\ kai\ dokw~n pepaideu~sqai, ou0 pa&nu th~| fwnh~| th\n 9Ellhnikh\n e0cetra&nou glw~ssan, kai\ 9Ellhnisti\ fqeggo&menoj Su&roj h]n th\n fwnh&n.” 14 Cf. SOZOMENVS, H.E., X, 1, p. 278: “ 9O de\ Seuhriano\j th\n Surw~n duasu&thta, kai&per toi~j noh&masi kai\ tai~j marturi&aij tw~n grafw~n a0mei&nwn ei]nai dokw~n, e0pi\ th~j glw&sshj e1feren.” 15 Cf. GENNADIVS, De viris illustribus 21: “In divinis scripturis eruditus et in homiliis declamator admirabilis fuit”. 16 Cf. ICosmg, col. 435: “Dei= de\ mh\ a0gnoei=n kai\ tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori&aj”; et aliis locis, verbi gratia PG 61, col. 796; PG 59, col. 669. 17 Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, SEA 23, Roma 1985, p. 188; S.J. VOICU, in “Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (c.), Dizionario di omiletica, Torino 1998, p. 1451. 18 Eusebii Emeseni (300c.-359c.) de Sacrarum Scripturarum interpretandarum more cf. S. MÜLLER – ABELS, “Eusebio di Emessa”, in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del Vaticano/Roma 2006, p. 335: “E. ebbe grande influenza nell‟area siro-palestinese nelle controversie postnicene. Negli scritti esegetici E. mostra di collocarsi nella tradizione antiochena; preferisce un‟interpretazione secondo il senso letterale e rifiuta ogni eccessiva interpretazione allegorica.” 19 Cf. S. J. VOICU, “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma. Gregorio il Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ), 9-10 novembre 2002. A cura di B. CLAUSI e V. MILAZZO (SEA 104), Roma 2007, pp. 31-56. 11 Severianus enim quo de tempore Gabalae20 vixerit, pro certo hoc proponere possumus quod ante annum 381 illae sedis episcopus is nondum erat, ut ex expositione fidei centum quinquaginta episcoporum qui Constantinopolitano in Concilio congregati erant patet. Namque quidam antistitibus ex iis qui illam subscripserunt fidei expositionem fuit Domnus, episcopus Gabalensis.21 Deinde temporis de spatio quo Constantinopoli Severianus moratus sit, habemus chronologiam quam proposuit vir doctus S. J. Voicu, apud quem Severianum inter annos 399 et 404 Byzantii commoratum esse novimus.22 Qua de causa Severianus in Constantinopolim iter fecerit haud aequo iudicio scriptores narrare videntur23. Certum est quod, anno 401 exeunte, Severianus quasi vicarius patriarcalis in munere praedicandi et Serapio diaconus ut rector domi episcopalis, id est, ecclesiastica ad negotia curanda, designati sunt ab Iohanne Chrysostomo qui, cum sedes vacaret Ephesina, ad ecclesiasticas dirimendas controversias et antistitem Ephesinorum consacrandum petivit Ephesum24. 20 Cf. R. JANIN- L. STIERNON, “Gabala” in: R. AUBERT (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Paris 1981, p. 501-505: “(Ga&bala ethn. Gabali&thj, Gabaleu&j), évêché, puis, archevêché, de la province du Ire Syrie, dépendant d'Antioche. Le nom de la ville (ta\ Ga&bala, malgré Hécatée de Milet qui le dit feminin; voir Étienne de Byzance, Ethniques, éd. A. Meineke, Berlin, 1849, p. 191) serait d'origine sémitique. La ville elle-même, avec son plan en damier, remonte sans doute à l'époque des Séleucides. Posée sur la côte syrienne entre Antioche et Tripoli, elle offre par sa anse naturelle un abri certain, trop exigu cependant pour faire de ce port autre chose qu'une simple relâche pour les voiliers. Son débouché vers l'interieur devait toutefois lui assurer une certaine importance. [...] Placée sur la route côtière qui relie la Palestine à Antioche, Gabala dut être très tôt touchée par l'évangélisation. Les pseudo-Clémentines (vers 230) la mentionnent comme une rapide étape d'un voyage de S. Pierre et de Clément et des leurs intimes [..]Pour les trois premières siècles cet apocryphe est le seul texte chrétien qui tire de l'oubli le port coelé-syrien où l'on ne signale pas d'èvêque avant 325.[..]On en connait neuf: Zoile assista, en 325, au synode d'Antioche e au concile de Nicée; Cymathius est attesté en 358 par S. Athanase et en 362 comme co-consécrateur de Paulin d'Antioche; Domnus prit part au concile de Constantinople (381; Mansi, III, 568 D);Sévérien, présent déjà en 398-399 à Constantinople comme prédicateur, fut un des ennemis les plus acharnés de S. Jean Chrysostome; il était au conciliabule du Chêne et ne cessa d'intriguer contre le saint (403; Socrate, VI, 10-11; Sozomène, VIII, 10 sq.); sa mort se place après 408, sous Théodose II, proablement avant 425); Uranius participa au concile de Chalcédonie (451; Altendorf, p. 54-55). 21 Cf. J. D. MANSI, Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae 1759, p. 568D. 22 Cf. S.J. VOICU, “Severiano di Gabala” in DO p. 1450. Quod pertinet ad initium itineris in Ephesum, v. d. Voicu sequitur eam sententiam quae est in A.C. CAMERON – J. LONG – L. SHERRY, Barbarians and the Politics at the Court of Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993. 23 Severianus enim quasi affectus ambitionis vitio describitur. Cf. SOCRATES, H.E. XI, 5, p. 306: “Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\ to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”; SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “Kata\ zh=lon de\ tou&tou kai\ Seuhriano\j [...].” 24 Cf. SOCRATES, H.E. VI XI, 8, p. 306; SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 3, p. 278. 12 Iohanne autem absente, magna dissensio inter Severianum et Serapionem orta est. Nam quo magis Severianus nomen praedicando inveniebat, eo magis Serapio odium magis magisque in Severianum gerebat, quia Serapio Gabalensem, se eloquentia enotescentem, a Chrisostomo Archiepiscopalem Cathedram Constantinopolitanam erepturum esse, sicut narrant scriptores, putabat. Ecclesiastica illa dissensio ad summum fastigium pervenit cum Serapio, cui adsurgendum erat Severiano ingredienti, ecclesiasticam iuxta consuetudinem, ei honorem qui episcopo debetur non praestitisset, sed in sede sua, sicut erat, permansit. Quamobrem, apud Socratem, legimus Severianum illud in contumeliam accipientem iraque incensum, exclamavisse: “Ei0 Sarapi&wn Xristiano\j a0poqa&noi, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen”.25 Haec cum dixisset Severianus, ut scribunt Socrates26 ac Sozomenus27, Serapio et socii tantummodo altera de parte exclamati a Severiano referentes, id est “Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen”, ei blasphemiae crimen obiecerint coram Chrisostomo, qui tandem eum Constantinopoli pellit. Severianus, a Iohanne Chrysostomo pulsus, haud a Nova Roma procul abiit, sed ad antistitem Chalcedonensem confugit. Paulo post tamen eo loco in Constantinopolim ab Edoxia Augusta revocatus est, quae ipsa, ut Chrysostomus Gabalensi cum episcopo se reconciliaret, omni ope enixa est.28 Eudoxia enim obtinuit ut Iohannes Severianum in amicitiam suam admitteret, qui ad pacem celebrandam ineunte aestate anni 40229 25 SOCRATES, H.E. VI, XI, 16 (altero in narratu), p. 312. Apud Sozomenum autem, legimus: “Ei0 Sarapi&wn a0poqa&noi klhriko&j, Xristo\j ou0k e0nhnqrw&phsen” (SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 4, p. 280). Sunt enim inter codices operis Socratis cui titulus est Historia Ecclesiastica narratus duo de dissensione inter Severianum et Serapionem, interque illum et Chrysostomum. Primo in narratu, quae longior est et in codicibus F (hic in exitu libri) et A inventus, non solum Severiani exclamatum omittititur, sed etiam hac de re aliter refertur. Narratum alterum autem, qui in codicibus M et F atque interpretatis Armenice Georgiceque invenitur, hic potius sequimur, quod lectio brevior et Socratis iuxta modum scribendi est. 26 Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, 16-17 (altero in narratu), p. 312. 315. 27 SOZOMENVS, H.E. VIII, X, 4-5, p. 278. 280. 28 Cf. SOCRATES, H.E. VI, XI, [333], p. 314; SOZOMENVS, H.E. VIII, 10, 6, p. 280. 29 Cf. S. J. VOICU, in DO, p. 1452. 13 sermonem uterque habuerint, Severianus Sermonem de pace30, Iohannes autem De recipiendo Severiano.31 Attamen alter adversus alterum exulterato animo permansit.32 Quam fictam inter Severianum et Chrysostomum pacem fuisse Palladius auctor est, qui eum in numerum Chrysostomi inimicorum iterum iterumque libro suo cui titulus est Dialogus de vita Chrysostomi refert.33 Anno enim 403, Severianus in Synodo ad Quercum34 aderat, una quasi et iudex, et accusator et testes in Iohannem Chrysostomum.35 Severianus, cum Iohannes Constantinopoli expulsus sit, se in ipsum furorem Archiepiscopi partium magnum excitavit, praecipue postquam in illum dixerat ceteris ignoscere hominibus Deum, sed iis, qui insolentes sunt, repugnare.36 Chrysostomo Constantinopoli pulso, urbem magnus tumultus expergefecit terrore subito cum pugnarent partes Chrysostomi in eos qui adversi erant. Quamobrem, Eudoxia Augusta petente37, Arcadius Imperator de exilio iussit ut Chrysostomus revocaretur. Quo de exilio revocato, cumque magna concertatio inter Constantinopolitanos et Alexandrinos38 conflaretur, non solum Gabalensis sed etiam episcopi, qui Chrysostomo Cathedram 30 Cf. n. 8. Cf. PG 52, 423-426. 32 SOCRATES, H.E. VI, 11, 21, p. 314. 33 Cf. PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, III, 50, p. 70; III, 90, p. 76; IV, 82, p. 94; V, 15, p. 126; VIII, 17, p. 162; VIII, 203, p. 174; IX, 75, p. 188; IX, 101, p. 190; IX, 168, p. 196; X, 20, p. 204; XI, 76, p. 222; XVI, 100, p. 310; XVI, 110, p. 312; XVII, 203, p. 348. 34 N. WILSON (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992, n.2, p. 80: “Gli „Atti‟ del sinodo della Quercia, tenutosi nel 403, narrano il celebre episodio del complotto contro san Giovanni Crisostomo, complotto che determinò la sua condanna. I nemici di Giovanni riuscirono nel loro intento grazie alla complicità dell‟imperatrice Eudossia. “La Quercia” era il nome di una tenuta del ministro Rufino nei dintorni di Calcedone.” 35 Cf. PHOTIVS, Bibliotheca, codex LIX 1-7 in PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, p. 100: “ 0Anegnw&sqh suno&dou th=j parano&mwj kata\ tou= e0n a(gi&oij 0Iwa&nnou tou= Xrusosto&mou sugkothqei&shj, e0n h[| u9ph=rxon kata&rxontej Qeo&filoj, te o9 0Alecandrei&aj, 0Aka&kioj o9 Beroi&aj, 0Anti&oxoj o9 Ptolemai%doj kai\ o9 Sebhriano\j Gaba&lwn kai\ Kuri=noj o9 Kalxhdo&noj, oi9 ta\ ma&lista dusmenw~j e1xontej pro\j to\n a1ndra, oi4 a3ma pa&nta kai\ kritai\ kai\ kath&goroi kai\ ma&rturej h]san.” 36 SOZOMENVS, H.E. VIII, 18, 3, p. 312: “Ta\ me\n ga\r a1lla, e1fh, a(marth&mata sugxwrei= toi=j a)nqrw&poij to\ qei=on, u9perhfa&noi=j de\ a)ntita&ssetai.” 37 Apud Palladium autem, Eudoxia ab Arcadio petivisset ut Chrysostomus revocaretur postquam quadam plagam, (abortumne?), in regio cubiculo fieri contigit, quod funestum esse omen putavit (cf. PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi 9). Socrates autem nihil de Eudoxiae petente refert, tantummodo dicens imperatorem irae plebis causa Chrysostomum celerrime revocare iussisse (cf. SOCRATES, H.E. 16, 5). 38 Hac de re, cf. KACZYNSKI R., “Giovanni Crisostomo”, in S.DÖPP – W.GEERLINGS, DLCA, , p. 409-10. 31 14 Archiepiscopalem Constantinopoleos abrogare constituerant, timentes et metuentes, ab urbe abierunt.39 Paulo post, anno 404 ineunte, Severianus in Constantinopolim rediit et una cum Antiocho Ptolemaidensi et Acacio Beroensi et aliis coniurationem facitavit ut Chrysostomus iterum in exilium eiceretur.40 Chrisostomo tandem in exsilium certe et finite profecto, verisimile est Severianum sociosque iussu Imperatoris Constantinopoli pulsos esse.41 Eodem anno, Flaviano42 mortuo, Severianus et socii (id est Antiochus et Acacius), illius episcopi successionis fortasse43 particeps fuit. Qui enim Porphyrium, qui a Chrysostomo aversus erat, ut Archiepiscopum Antiochenum consecraverunt.44 Postremo, de tempore quo Severianus e vita decesserit aliquid sumere possumus ex notitiuncula a Gennadio exarata in libro suo cui titulus est De Viris Illustribus, qui eum mortuum esse minore Theodosio imperante proposuit,45 ergo ante annum 450.46 2.1. Tabula chronologica de Severiani vita. Ex iis quae adhuc sumpsimus, effigi cogique potest Severianum: 39 Cf. SOZOMENVS, H.E. VIII, 19, 1-3, p. 316. Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753. 41 Cf. H. D. ALTENDORF, Untersuchunguen zu Severian von Gabala, p. 267: “Ein am 29.August d.J. erlassenes Edikt des Kaisers, das in der Hauptstadt weitere Tumulte wegen der Verbannung des ehemaligen Patriarchen unterbinden wollte, ordnete an, „ut omnes episcope et clerici peregrine ab hac sacratissima urbe pellantur‟ (Cod.Theod.XVI, 2, 37; Mommsen S. 848, Z. 5f).” 42 Flavianus episcopus Antiochenus, quem Chrysostomum consecravit in ordine presbyteratus (cf. B. WINDAU, “Flaviano I di Antiochia” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, DLCA, p. 365). 43 Cf. MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega e Latina, Salamanca 2009, p. 334.: “Quando murió Flaviano de Antioquía el 26 de septiembre del mismo año, el grupo de amigos de Severiano logro que se consagrara como su sucesor a Porfirio, um adversario de Crisóstomo, pero non es seguro que este autor participara directamente.” 44 Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753. 45 GENNADIVS, De viris illustribus, col. 1073. 46 Cf. S.J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 753: “[...]; mais Sévérien était déjà mort sans doute au moment du concile d‟Éphèse (431), très probablement avant le décès d‟Atticus de Constantinople (425; cf. Altendorf 1959, p. 52; Aubineau 1983, 13, n. 14).” 40 15 ante annum 381 Gabalitanae sedis episcopum nondum fuisse; inter annos 399 et 403 Anno 399 in Constantinopolim iter fecisse; anno 401 exeunte: quasi vicarium patriarcalem in munere praedicandi ab Io. Chrysostomo designatum esse; aestate ineunte anni 402: sermonem De Pace habuisse; anno 403: in Synodo ad Quercum adfuisse. anno 404 mense exeunte Augusto Constantinopoli pulsum esse.47 Theodosio imperante mortuum esse, haud dubie ante mortem Attici Constantinopolitani (408-450) (+425). 2.2. Praecipuae notae de tempore quo vixerit Severianus. Aevum enim quo vixerit Severianus nostris temporibus apud homines litteratos et rerum scriptores notum est Germanice “Spätantike” (Francogallice “Antiquité Tardive”, Italice “Tardo Antico”), id est spatium temporis inter Aevum Antiquum et Medium, dum Romanum Imperium paulatim in illas civitates Byzantinam et Islamicam et Romanam Barbaricam mutabatur48. Hoc enim verbum “Spätantike” primus qui eo usus sit fuit vir clarissimus Aloysius Riegl ad illum aevum, quod nuper notum erat ut occasus Graecorum Romanorumque Humanitatis, fovendum.49 Nostra enim aetate, quaedam virorum doctorum pars illam mutationem omnium rerum esse non tanquam interitum sed praecipue ut accomodationem ad novam rem putat50. Quod pertinet ad rerum litterarum studia, animadvertenda est ratio qua res publica et cultus atque humanitas inter se cohaerent. Qua 47 Cf. n. 41. De initio terminoque huius temporis spatii adhuc disputatur. Alii hoc aevum inter saeculos III-VIII fuisse dicunt, alii inter saeculos IV-VI. 49 Cf. “tardo antico” in AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000, p. 1376. 50 Cf. R. LIM, “Late Antiquity” in E. BISPHAM – T. HARRISON – B. A. SPARKES (ed.), Ancient Greece and Rome, Edinburgh 2010, p. 119: “Overall, students of late antiquity are well advised not to regard the period with „classical‟ lenses as a fading civilization but rather judge it on its own terms. The richness of the surviving evidence is striking once we move away from traditional literary sources to documentary and nonliterary sources. There are the two great late Roman law codes of Theodosius II and Justinian. Papyri continue to come down in large quantities from late Roman Egypt, together with some from Palestine and Italy. The archeology of late antique sites all throughout the Mediterranean and Near East has given historians a keener sense of the strong characteristics of communities that gravitated towards emerging local or regional centers, even those that did not leave behind a discernible literary or written documentary tradition. 48 16 de causa, ad perficiendam hanc notam quae pertinet ad vitam Severiani, breviter propria eius aevi describere necesse habemus. Quod attinet ad rem publicam, Severianus res gestas maximi momenti omnibus sub Romano Imperio habitantibus spectavit: a) Primum, cum Imperator Flavius Gratianus, qui inter annos 375 et 383 imperavit, Theodosium Orientis partis Imperatorem designaret, in perpetuum scissum est Romanum Imperium. Nempe id consequitur quod Byzantium magis magisque non solum quod ad rem publicam, sed etiam quod ad publicarum divitiarum administrationem et ad cultum atque humanitatem pertinent augescebat. Quod enim hominum multitudinis emigrandi causa fuit, ex quibus tam multi eruditi homines, philosophiae cultores, et praecipue illi artis Rhetoricae magistri una cum discipulis suis, qui, Roma relicta, nova Byzantii fora petebant ad nomen et divitias inveniendas.51 Praeterea, in numerum horum emigrantium quoque referre possumus illos clericos peregrinos (exque quibus Severianus noster) qui non in foris sed in basilicis constantinopolitanis curabant ut praedicando lucrum facerent52. b) Deinde, anno 380 cum Imperator Theodosius edictum “Cunctos populos” notum promulgaret53, declaravit unam tantum Religionem, id est Catholicam, 51 Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, RomaBari 2010, p. 256. 52 Cf. SOCRATES, H.E. XI, 4-5, p. 306: “ 0Anti&oxoj me\n ou}n pro&teron e0k th~j Ptolemai%doj e0pi\ th\n Kwnstantinou&polin e0lqw&n, kata\ ta\j e0kklhsi&aj e0pi\ xro&non tina\ peponhme&noj dida&caj kai\ polla\ e0k tou&twn xrhmatisa&menoj e0pi\ th\n e9autou~ a0ne&dramen. Seuhriano\j de\ puqo&menoj meta\ tau~ta polla\ to\n 0Anti&oxon e0k th=j Kwstantinoupo&lewj sulle&canta, zhlou=n kai\ au0to\j tou=ton e0spou&dasen.”; SOZOMENVS, H.E. X, 2, p. 278: “ 0Elqw\n de\ pro&teron 0Anti&oxoj ei0j Kwnstantinou&polin e0pi\ toi=j lo&goij e0ph|ne&qh, kai\ xrh&mata a)qroi&saj ei0j th\n au0tou~ po&lin e0panh~lqen. Kata\ zh=lon de\ tou&tou kai\ Seuhriano\j [...].”; Adhuc peregrinis de clericis cf. A. PUECH, Histoire de la littérature grecque chrétienne, Paris 1930, p. 561. 53 Cf. CTh XVI, 1, 2: “Imppp Gratianus, Valentinianus et Theodosius aaa. edictum ad populum urbis Constantinopolitanae. Cunctos populos, quos clementiae nostrae regit temperamentum, in tali volumus religione versari, quam divinum petrum apostolum tradidisse Romanis religio usque ad nunc ab ipso insinuata declarat quamque pontificem Damasum sequi claret et Petrum Alexandriae episcopum virum apostolicae sanctitatis, hoc est, ut secundum apostolicam disciplinam evangelicamque doctrinam patris et filii et spiritus sancti unam deitatem sub parili maiestate et sub pia trinitate credamus. Hanc legem sequentes christianorum catholicorum nomen iubemus amplecti, reliquos vero dementes vesanosque iudicantes haeretici dogmatis infamiam sustinere nec conciliabula eorum ecclesiarum nomen accipere, divina primum 17 legitimam esse. Quae res maximi momenti fuit ad litteras christianas fovendas, praecipue quod attinet ad genus praedicandi. Nam oportebat Ecclesiam vocem suam exaequare cum dignitatis gradu quem adepta est.54 Severianus quidem huius rei sane tam conscius fuit, ut, antequam Constantinopolim petivisset, non solum ad dicendum sed etiam ad sermones scribendos se conferret.55 c) Postremo, quod ad litteras attinet, Severianus aevo vixit dum florebat illud quod viri docti nostra aetate Italice “Sofistica Tarda”56 vocant, quae princeps fuit Libanius Antiochenus (314-394), qui Constantinopoli, Nicomediae et Antiochiae discendi aperuit ludos, et in numerum discipulorum eius erant verbi gratia Gregorius Nazianzenus, Basilius Magnus et Iohannes Chrisostomus. Severianus autem, etiamsi homiliae suae nostris auribus mediocriter sonant, ex operibus suis diffusis variis in linguis et regionibus, nomine Chrisostomi adiuvante57, exque quo praecipue ecclesiastici narrant scriptores58 haud dubium est quin suo tempore et paulo post praedicando nomen quiddam invenerit. 3. Severiani de operibus Quaestio de corpore Severianeo definiendo est maximi momenti non solum ad numerum eius operum augendum, sed etiam ad accurate illud corpus Pseudochrysostomicum cognoscendum. Nam maior pars operum Severiano cum vera tum vindicta, post etiam motus nostri, quem ex caelesti arbitrio sumpserimus, ultione plectendos. Dat. III kal. mar. Thessalonicae Gratiano a. V et Theodosio a. I conss.” (380 febr. 27). 54 Cf. M. SIMONETTI – E. PRINZIVALLI, Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010, p. 261: “Infatti anche in questo ambito [omiletica] avvertiamo l‟esigenza di adeguare l‟aspetto esterno della forma letteraria al fine di renderlo consono sia alla nuova dignità che la chiesa andava ogni giorno sempre più acquisendo nella vita quotidiana della città di allora, in forza della rapida penetrazione della religione cristiana nei ceti alti della società, sia alle nuove esigenze che tale rapida e generalizzata diffusione proponeva: da una parte era indispensabile innalzare il tono del discorso per renderlo accetto anche sul piano della bella forma, dall‟altra appariva opportuno accentuare nella spiegazione del testo biblico la dimensione parenetica, al fine di accompagnare alla spiegazione del testo la mozione degli affetti a beneficio di uditori sempre più numerosi ma per forza di cose meno motivati e meno istruiti. 55 Cf. SOCRATES, H.E. VI, 6: “ 0Askhqei&j te ou]n kai\ sunta&caj lo&gouj suxnou&j kai\ au)to\j e0pi\ th\n Kwnstantinou&polin e1rxetai.” 56 Cf. F. MONTANARI – F. MONTANA, Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, RomaBari 2010, p. 256-7. 57 Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, pp. 324-5. 58 Cf. n. 12, 13 et 14. 18 spuria adscriptorum tradita sunt sub nomine Iohanne, mirabile dictu, Chrysostomo cui Gabalensis infestissimus fuit inimicus. Qua de re multi multas coniecturas fecerunt, sed opinio rationi plus consentanea non est quam illa a viro docto Voicu proposita in scripto cui nomen est “Il nome cancellato”, iam supra prolato.59 Ille enim philologus hoc in scripto, ex codicum collectione qui opera et vera et spuria Severiani continent, non solum coniecturam de postuma vindicta scribarum byzantinorum in Severianum vel memoriae eius damnatione recusat, sed fuisse nomen Chrysostomum operibus Severiani adsignatum ea ad servanda adfirmat, ne igne cremarentur ut Severi Antiocheni operibus evenit, postquam is ob haeresi damnatus est anno 536. Nam nomen Severianus cum illo Severo saepe in codicibus confundebatur.60 Etiam apud Voicu ex textibus traditis Severiani sub nomine Chrysostomi hanc mutationem nominum scienter a byzantinis scribis dimidia in parte saeculi VII circiter facta sit. Hic vir doctus ut “terminum ante quem” illius nominum mutationis locum homiliae spuriae Severiani De Fide in sermonem Armenicum translatum commemoratumque in florilegio saeculi VII ineuntis cui titulus est Sigilum fidei, necnon interpretationem in Syriacum sermonem homiliae Severiani In Theophaniam etiam saeculo VII interpretatae proponit.61 Etenim adhuc duae et sexaginta homiliae Severiano auctori restitutae sunt62. Praeter homilias, scimus ex notitia Gennadii Severianum exaravisse Expositionem in Epistulam ad Galatas63, ex catenis autem concludere possumus ut totum corpus Paulinum tractaverit.64 Quod attinet ad argumenta in homiliis tractata, omnino theologus magni ingenii et vitiorum insectator non fuisse videtur.65 Ad hoc Gabalensi placuisse argumenta tractare difficilia 59 Cf. n. 8 Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 332. 61 Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 329. 62 Status quaestionis de corpore Severianeo conferendus est in CPG 4185ss., una simul cum articulis a Severo Iohanne Voicu in DdSp (“Sévérien de Gabala”, p. 755-59) et RHT ([n.s. 1/2006], p. 317-333) exaratis. 63 PL 58, col. 1073. 64 Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 754. 65 Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 759. 60 19 patet,66 verbi gratia futilis illa Severiani sphericam orbis formam negantis opinio in ipsius oratione II de mundi creatione.67 4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia. De textu qui orationes VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia continet, quarum primam orationem hic dispecturus sumus, adfirmare id potest: a) Quarum orationum textus secundum scientiam philologicam editus nondum est confectus. Tantum illum a Bernardo de Montfaucon editum et a J.P. Migne anno 1862 relatum in PG 56 habemus. b) Haec Montefalconiana editio, a Migne relata, est illa Parisina Altera emendata et aucta a Theobaldo Fix et Aloysio de Sinner, atque a Friderico Dübner recensa inter annos 1834 et 184068. Haec editione Saviliana (1612) contaminata est. c) Montefalconiana Editio Prior (1724) illam Savilianam refert, contaminata a duobus codicibus Vat. 1500 et Vat. 560 a Bernardo de Montfaucon ita appellatis69. d) Editio Princeps70 est illa a Henrico Savile edita (Etonae, 1612) ex Codice Vindob. theol. gr. 110 f. 50-105 = Vindob. theol. gr. 27871. 66 Cf. M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 188. Cf. SEVERIANVS GABALENSIS, In mundi creationem II oratio, PG 56, col. 452. 68 Cf. G. BADY, “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie Grecque de Migne” in Eruditio Antica 4 (2012), p. 2. 69 Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 15: “Eine Neuausgabe erfuhren die Homilien durch Bernard de Montfaucon (Io. Chrysostomi opera omnia VI [Parisiis 1724] 435511). Ihr liegt zugrunde die editio Saviliana und vatikanische Handschriften. Er nennt Vatic. 1500 und 560, scheint aber noch andere Codices gekannt zu haben, was aus der Bemerkung zu erschliessen ist: in Vaticano Codice num. 1500 inque aliis Codicibus hae conciones Ioannis Chrysostomi nomine comparent. Auch Vatic. 560 weist sie Chrysostomus zu. In den kritischen Noten spricht Montfaucon lediglich vom „Vaticanus‟. Derartige Ungenauigkeiten in Notierung des handschriftlichen Materials finden sich in der Montfauconschen Chrysostomusausgabe öfter.” 70 Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Die editio princeps dieser sechs Genesishomilien besorgte der Engländer Henry Savile im 7. Bande seiner Chrysostomusaugabe (Etonae 1612) auf Grund von Cod. Vindob. theol. gr. 110 fol. 50-105.” 71 Cf. J. ZELLINGER, Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, p. 10: “Nach der Numerierung von Daniel v. Nessel (Catalogus sive recensio specialis omnium Codic. manuscript. Graec. nec non linguarum Orientalium Augustiss. Biblioth. Caes. Vindobonensis, Vindobonae et Norimbergae 1690, Pars I 384) Vindob. theol. gr. 278.” 67 20 Stemma editionum: Va CV Vb CV: Codex. Vindeb. theol. gr. 110 [278] Va: Codex Vaticanus 1500 S MI Vb: Codex Vaticanus 560 S: Editio Princeps Saviliana MI: Editio Montefalconiana Prior MII MII: Editio Parisina Altera Mg: Migne (PG 56, coll. 429 – 500) Mg : traditio recta; : traditio obliqua 21 CAPITVLVM SECVNDVM ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA 1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam. Primum exponamus oportet qua via utamur ad rhetoricam analysin consequendam. In hac exercitatione servatura sunt illa praecepta quae sunt a Olivier Rebul docto viro enarrata72. Apud hunc auctorem rhetorica analysis vel lectio aliis viis interpretationis (verbi gratia analysis structuralis et hermeneutica et cetera) differt, quia interpres, qui est secundum artem rhetoricam lecturus, non tantum quaeret textus structuram neque tamquam “sacram rem” argumentum accipiet (sicut theologi, aliqui philosophiae cultores et iurisconsulti eum accipiunt), sed per quaestiones textum tractabit, et texto interrogato eum denique aestimare, explicare et mirari poterit. Ergo, texto accepto, interest qualis primus aditus sit: secundum rationem a nobis designatam, priores quaestiones quae ponendae de oratore (vel auctore) et audientia (vel lectoribus) atque sermone (vel dicendi genere) sunt, quae etiam interpretationis locos denominantur. Primum de loquente vel scribente agendum est. Quinque sunt quaestiones ad oratorem pertinentes: I) quis scripsit? (notitiae de scriptore e textu ablatae at illae extra textum. Quae vero cum illis, quae in litteris inveniuntur, comparandae sunt); II) quando? (necesse est scire tempus in quo opus exaratum est, ut in elocutione interpretanda ambiguitatis periculum abducatur); III) adversus quem? (rare accidit ut oratio persuasibilis non adversus quandam doctrinam vel opinionem vel auctorem exarata sit); IV) quare? (cum orationis, ornamentis rhetoricis comptae, finis persuadendo alicui de aliqua re comparata sit, intentio prima remotaque invenienda est); V) quomodo? (haec est quaestio de enuntiatione vel quemadmodum orator scribendo semetipsum manifestat, quia potest fieri ut eo magis textus impersonaliter exaratus sit, quod elementa captiosa contineat) 72 Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, Bologna 2003, p. 163-246. 22 Deinde quaerendum est de audientia. Regula aurea artis rhetoricae est bene oratorem scire audientiam suam. Audientiae inter se differunt secundum quod sequitur: I) numero (unus aliquis, verbi gratia, ad quem epistula missa est; verum etiam grex vel magna multitudo vel omnes homines: numerus audientium valet ad sermonem scribendum); II) natura (v. g. secundum aetatem, et sexum, et institutionem audientium); III) facultate inteligendi (populum alloqui non ut viros peritissimos, et ex contrario, oportet! Facultas inteligendi valet ad argumentationis qualitatem lexiconque eligendum); IV) ideologia (v.g. seu politica, seu religiosa et cetera; hoc item determinat verba quibus orator utitur). Postremo est quaestio de dicendi genere ponenda, id est quae res persuasivam orationem conficit. Regula utilissima in rhetorica lectione ad dicendi genus pertinens (ut poemata epica lyricaque, tragoedia, comoedia, oratio eiusque variationes et cetera) statuenda est collatio. Praeter vero haec genera dicendi, in illis monumentis ingenio artis oratoriae compositis notare genera illa “rhetorica” dicta oportet quae in hac exercitatione praetermitti non possunt. Apud Aristotelem invenimus tria genera rhetorica quae sunt: genus iudiciale (dikaniko_n ge&noj) et deliberativum (sumbouleutiko_n ge&noj) et demonstrativum (e0pideiktiko_n ge&noj)73. Circumscribenda igitur in ipso textu duo genera sunt: unum generale (v.g. poema, oratio et utriusque variationes) alterum proprium Rhetoricae artis. Quaestionibus praecipuis de oratore et eius audientia et litterarum genere agitatis, quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius compositionem. In rhetorica lectione non solum res ac verba quae textus continet sed etiam eius forma, quae cogitationis motum aperit, vim quoque ad aliquid docendum habet. Itaque oportet in textu conscribendo singulas artis oratoriae partes dispicere, quae sunt: I) Inventio, id est invenire quod dicendum est; II) Dispositio, id est inventa disponere; III) Elocutio, id est disposita verbis idoneis ornare; IV) Memoria, id est ea memoriae mandare; V) Actio, id 73 ARISTOTELIS, De arte Rhetorica 1, 3, 3 p. 1358 b, J. Henderson ed., LCL 193, Cambridge-London 2006, p. 32: “[...] w3st‟ e0c a0na&gkhj a1n ei1h tri&a ge&nh tw~n lo&gwn tw~n r9htorikw~n, sumbouleutiko&n, dikaniko&n, e0pideiktiko&n.” 23 est memoriae mandata agere et pronuntiare74. At memoria et actio non a nobis agitatabuntur quia haec novissimae duae parum ad textum conscribendum pertinent. Oratio est omnis divisa in partes tres, quarum una caput vel initium, alia medium, tertia finis est75. Orator, initio benevolentiam capiens atque fine rationem suam confirmans, audientiam contingere quaerit ad animos impellendos, ostendens rem ad docendam media in parte orationis quae dividitur in partes duas, alia narrativa, alia confirmativa. Haec dicitur dispositio exterior. Quoque autem in singulis partibus est ordo singularum rerum inventarum quae dicitur dispositio interior. Itaque ad servandam componendi rationem rhetoricae artis, secundum methodum praescriptam, nobis est visum indicari quaestiones de inventione et dispositione atque elocutione una simul in singulis illis orationis partibus, id est initium (exordium), et medium (narratio et confirmatio) atque finis (epilogus), quia in unaquaque partitione rationes varias postulatur.76 Ita lineamenta sequentia77 in rhetorica schemate78 nos pervestigantes rectura sunt: Res Ars Oratoria 1.Inventio 2. Dispositio 3. Elocutio Argumentatio Figurae. Pi&steij\ Loci. 74 Verba Cf. F. CANCELLI (c.), La Retorica a Gaio Erennio (Rhetorica ad Herennium), I, 3, ed. F. Marx (Lipsiae 1964) Milano 2009, p. 4 : “Inventio est cogitatio rerum verarum aut veri similium, quae causam probabilem reddant. Dispositio est ordo et distributio rerum, quae demonstrat, quid quibus locis sit conlocandum. Elocutio est idoneorum verborum et sententiarum ad inventionem adcommodatio. Memoria est firma animi rerum et verborum et dispositionis perceptio. Pronuntiatio est vocis, vultus, gestus moderatio cum venustate.” 75 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, Bologna 2002, p. 42. 76 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 31. 77 R. BARTHES, La Retorica antica, Milano 2006, p. 59. 78 Qua causa desint memoria actioque conferatur supra. 24 Quod attinet ad inventionem, inspiciendi sunt in textu loci et artificiales et inartificiales, ad dispositionem praecipue argumentatio, scilicet quomodo textus compositus sit, adque elocutionem maxime imagines verborum et sententiarum quibus textus ornatus sit. Animadvertendi sunt lectores de lectionis ordine quem hic sequimur rhetoricam ad analysin consequendam, quae ab ordine textus rhetorice exarandi differt: DISPOSITIO ELOCUTIO INVENTIO Postremo, praecipuis elementis oratoriis circumscriptis, rationem inter elementa argumentativa et illa oratoria invenienda exponendaque sunt. In universum itaque hoc est iter quod conficere conabimur. 2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere. Primum, de interpretationis loco qui ad oratorem pertinet, satis iam dicitur in capitulo primo, cum de Severiani vita tractaremus. Hac de re, ea quae narrant scriptores ecclesiastici ibi prolati praecipue conferantur. Satis est animadvertere Severianum in componendis orationibus, in quo patet orator, se exercuisse79, et apud eius aequales nomen excellentis oratoris habuisse80. Deinde, Severiani de auditoribus tantum coniecturas facere possumus. Si hoc verum esse sumamus, id est qui auditores Severiani de Comogonia orationum Constantinopolitani essent81, ubi tamen Constantinopoli praedicaverit adhuc nescimus, scilicet qua ecclesia 79 Cf. n. 54. Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala”, p. 318: “Nonostante la tradizione lo descriva come un personaggio poco raccomandabile, l‟attività predicatoria di Severiano ha riscosso un indubbio successo, non soltanto presso i suoi contemporanei ma anche nella tradizione successiva.” 81 Cf. S. J. VOICU, “Séverien de Gabala” in DdSp, p. 752: “Toutes les indications de lieu qu‟on peut glaner dans ses homélies renvoient à un auditoire constantinopolitain, peut-être pas toujours très attentive, mais souvent assez important. Les sources font aussi état de ses frequentations de la cour et de ses liens avec l‟impératrice Eudoxie.” 80 25 Constantinopolitana orationes habuerit.82 Certum est quod Severianus antequam designatus est a Chysostomo ut vicarius patriarchalis in munere praedicandi, Constantinopoli brevi ante iam esset, capitulo primo ut diximus. Chrysostomo absente, verisimile est eum maioribus in ecclesiis orationes habuisse, praecipue in Quadragesimali tempore et festo Paschae anno 402.83 De quidem auditoribus, quales et qui essent, in ecclesiis ubi ille Chrysostomus (et Severianus, ut videtur) praedicabat, aliquid detrahere possumus ex initio orationis quem habuit Archiepiscopus ille Constantinopolitanus in translationem reliquiarum martyrum a Magna Ecclesia Urbis usque ad martyrium in Drypia situm: monachi et virgines consecratae, sacerdotes et fideles Christi, servi et ingenii, principes (a0rxontej) et subditi, pauperes et divites, peregrini et cives, uxores, iuvenes, anus, debiles infirmitatae vel mollitiei causa, Principes in medio plebis et Imperatrix.84 Praeterea, erant ii qui peccata coram omnibus expiabant, cathecumeni, et una simul cum his auditores quoque qui fideles Christi non erant, tantummodo orationis audiendae cupidi, sicut Augustinus verbi gratia Ambrosium loquentem Mediolano audiebat.85 Haud enim dubium est quin hoc Constantinopolitanum auditorium superius esset quam illud Gabalense, et aptissimum ad nomen inveniendum, quod, apud Socratem et Sozomenum, Severianus quasi affectus ambitionis vitio cupiebat. Postremo, transeamus ad quaestionem de dicendi genere orationum de Cosmogonia. Apud virum doctum Alexandrum Olivar, opus enim oratorium antiquorum scriptorum christianorum generatim aestimari potest secundum formam atque materiam 86: 82 Cf. G. FEDALTO, “Constantinopoli” in A. DI BERARDINO – G. FEDALTO – M. SIMONETTI (c.), Dizionario di Letteratura Patristica, Milano 2007, p. 312: “Si dice che Costantino abbia costruito più di venti chiese e monasteri dopo l‟inaugurazione solenne di Costantinopoli [...] Eusebio di Cesarea (Vita Constantini, III, 48) scrive che Costantino „adornò (Costantinopoli) con numerosi oratori, con grandiosi santuari dedicati ai martiri e con splendide chiese, alcune delle quali furono costruite nei sobborghi, oltre che nel centro stesso della città [...].‟ Questo aspetto è interessante per vedere come egli orientasse la sua religiosità e in che modo la incoraggiasse nel clero e nel popolo: anzitutto, con la costruzione di chiese, in particolare dedicate ai martiri, i nuovi eroi della religione.” 83 Cf. S. J. VOICU, “Il nome cancellato”, p. 330: “Sebbene Severiano abbia predicato anche certamente prima e probabilmente dopo il suo soggiorno costantinopolitano (399/400-404), tutte le omelie localizzabili rinviano alla capitale imperiale. Anzi, la maggior parte formano una sorta di sequenza continua che risale a uno stesso periodo, la prima metà del 402, mentre Severiano sostituiva Crisostomo.” 84 Cf. I. CHRYSOSTOMVS, Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467-472. 85 Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991, p. 766. 86 A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511-512. 26 e forma: a) oratio kerygmatica; e materia: A. Expositio ad interpretationem pertinens (homilia): b) oratio didascalica; a) homilia quasi continuus commentarius in librum quemdam Sacrae Scripturae; c) oratio concertatoria; b) homilia in locum quemdam S. Scripturae. d) oratio exhortativa; B. Sermones quodam in argumentum: a) sermo e) oratio vituperativa; ad Christianam doctrinam docendam; b) sermo pro liturgico tempore: f) oratio panegyrica (et consolatio). - ad Quadragesimalem tempus; - ad sollemnia (v.g. Pascha, Nativitas Domini) c) sermo panegyricus: - pro vivis; - pro defunctis; - in honorem Martyrum et Sanctorum. d) sermo ad exhortandum aptus; e) sermo pro temporum et locorum condicionibus: - in calamitates naturae; - in commutationem rerum. f) alii. Nostra sententia, oratio quem rhetorica constituimus elementa discernere, secundum formam, didascalica esse videtur, secundum autem materiam, expositio ad interpretationem pertinens, id est, homilia in Hexaemeron genere. Sed in litterarum christianarum universo orationes tantummodo unum secundum genus exaratae rare 27 inveniuntur87. Verbi gratia in ipsa oratione I de Cosmogonia, mediam post partem, scilicet expositionem, in argumento est scissura potius epilogus, quasi oratio fit altera, cum Severianus de ieiunio sermocinari incipiat. Haec autem pars orationis I de Cosmogonia, secundum materiam, sermo ad Quadragesimalem tempus aptus esse videtur. Ad hoc, illo tempore, liber Genenis legi byzantina in ecclesia per tempus Quadragesimalem videtur, quod detrahere possumus ex commentario in Genesin dies Quadragesimae continuos ab Iohanne Chrysostomo habito.88 Praeter vero haec genera dicendi, etiam quod attinet ad genera illa “rhetorica” dicta notare oportet, quae in hac exercitatione praetermitti non possunt. Attamen quod prius de contaminatione generum dicendi diximus pro generibus artis rhetoricae idem valet, praecipue in opere cui operam daturi sumus. Nam, quod attinet ad fines, Severianus cum veritatem in Sacris Scripturis quaerat ad confutandos vel arianos anomeanosque haereticos vel eos qui Sacras Scripturas allegorice interpretant genus iudicialem praevalere videtur (docere). At capitulo VI ineunte eiusdem orationis, cum laudaret hominem tamquam mundi lucem – pulchram humanitatis pagellam! – illud demonstrativum praevalet (delectare). Capitulo autem VII, quasi oratione altera, ut supra diximus, Severianus de ieiunio tractans deliberativum usurpare genus videtur (movere). Qua de causa singulas orationis partes, id est initium, et medium atque finem, quae rationes varias continent, dispicere oportet. 3. Quaestiones quae ad textum pertinent. Quaestionibus praecipuis de oratore eiusque audientia et litterarum atque dicendi genere agitatis, quaedam sequuntur quaestiones quae ad textum pertinent, id est ad eius compositionem. Hic vere textus lectionem attentius incipimus, et nobis hunc finem ac propositum tendentibus exteriorem dispositionem praemittere idonius est visum antequam singulis de partibus agamus. 87 88 Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 511. Cf. A. OLIVAR, La predicación Cristiana antigua, p. 646. 28 3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg Textu ICosmg perlecto, haec est dispositio exterior, id est rerum inventarum in ordinem distributio quem invenimus: Initium: Exordium Cap. I: introductio et captatio benevolentiae. Medium: Expositio Cap. II: quomodo fabula in libro Genesis enarrata de mundi Creatione non historica sed prophetica sit. Cap. III: de concordia inter Vetus et Novum Testamentum; confutatio Arianorum et Anomeorum argumentorum. Cap. IV: initium commentarii in Gen 1,2: de creatione quattuor elementorum ex nihilo quibus omnia facta sunt; Cap. V: De tenebris et luce; interpretatio vocis “spiritus”; de variationis causa inter “Deus dixit” et “Deus fecit”. Cap. VI: Homo est lux mundi; quomodo terminum in cognoscendo ex Sacris Scripturis sit; quod “dies” et “nox” significet; exitus commentarii. Finis: Digressio et exitus orationis 3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1) Cap. VII: De ieiunio; doxologia. 29 Initio ICosmg constat exordium, scilicet ea orationis pars quae animum auditoris idonee comparat ad reliquam orationem.89 Primum oportet exponamus textum per cola et commata non solum ad inveniendam argumentationem sed etiam quae pertinent ad elocutionem, scilicet figurae verborum sententiarumque. 3.2.1. Dispositio a 0. [1]90 Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. (I) Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (II) [2] Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lógoj, (I) tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj, tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai, u9pe\r tau&thj a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9 apo&stoloi. (II) [3] Pa&nta ga\r u9pe\r h9mw~n kai\ di 0h9ma~j, (I) i3na pro\j dio&rqwsin dramo&nta ta\ h9me&terá th~j eu0sebei&aj katacioqh~|. (II) [4] Pa~sa me\n ou}n bi&bloj a9gi&a 89 Cf. M.T. CICERO, De Inventione, I, 15, 20, H.M. Hubbell ed., LCL 386, Cambridge-London 2006, p. 40. Numeri arabici qui inter [] constant indicant paragraphos; numeri autem Romani qui inter () constant, protasin (I) vel apodosin (II) significant. Signa { et } ad sinistram dexteramque sententiarum nexus inter verba vel sententias ipsas monstrant. 90 30 a0formh\n e1xei th\n h9mete&ran swthri&an, (I) w9j e1fqhn ei0pw&n. (II) [5] Au3th de\ h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj, a0rxh\ kai\ phgh\ kai\ du&nami&j (I) e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw| kai\ profh&taij. (II) [6] Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai, qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou, (I) ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai, mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj. (II) [7] Oi]da me\n ou]n, (I) o3ti polloi\ tw~n a9gi&wn Pate&rwn kaqh~kan ei0j to\n th~j dhmiourgi&aj lógon, (I) polla\ kai\ mega&la kai\ e1ndoza ei0rhko&tej, (I) w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij. (II) [8] Kai\ pollw~n kai\ mega&lwn kai\ qaumastw~n proeirhme&nwn, (I) ou0de\n kwlu&ei 31 kai\ ta\ par 0h9mw~n r9hqh~nai, (I) w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij. (II) [9] 3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n ou0k e0nepodi&sqhsan u9po\ tw~n pro\ au0tw~n, (I) ou3twj ou0de\ h9mei=j u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j. (II) [10] Kai\ ga\r ka0kei&noij kai\ h9mi=n kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn mi&a e0sti\n h9 xa&rij (I) h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin. (II) [11] Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei= e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma, (I) diairou=n i0di&a| e9kas&tw| (I) kaqw_j bou&letai. (II) [12] Ou0 toi&nun ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai, (I) a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai (II) ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n, mikra_ de_ ta_ h9me&tera, (I) a0lla_ sunoikodomei=tai e0kei&noij. (II) [13] #Wsper ga_r li&qon me&gan 32 ku&bou ta&cin fe&ronta, e0n oi0kodomh=| page&nta, kai_ h0re&ma saleuo&menon, mikro&j u9poblhqei_j li&qoj sthri&cei: (I) ou3tw kai_ ta_ u9po_ tw~n Pate&rwn ei0rhmena, mikra_j prosqh&kaj dexo&mena, mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai. (II) [14] Parakalw~ de_ th_n u9mete&ran a0ga&phn, tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein: (I) mh_ ei0 ce&nai ei0si_n a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(II) [15] Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j, ou1te to_ ce&non yeude&j: (I) a0lla_ pantaxou= zhtei=tai ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (II) [16] 0Aciw~ de_ mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj: (I) mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon: (I) a)ll 0 o9ra~|n pantaxou~ ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.(II) Adnotationes: Textu per cola et commata perlecto, ex nexibus inter verba et sententias exordii dispositio dilucide patet, cuius indicem ita conficimus: 33 a) Introductio exordii divisa est in partes duas, quarum prima continet paragraphos §1, §2 et §3: quibus paragraphis orationem incipientibus Severianus quid sit “eu0sebei&aj u9po&qesij”91, scilicet pietatis tractatio quae respondet animarum emendationi (dio&rqwsij) tamquam nexus inter doctrinam et usum ex quo salus (swthri&a) pendet, describit. Paragrapho §2 de loco ubi has tractationes invenire possumus narrat, id est in Verbo Dei (Qeou~ lógoj) quem continent Vetus et Novum Testamentum (o9 Mwu~se&wj no&moj / ai9 tw~n profhtw~n glw~ssai / oi9 apo&stoloi). Paragrapho §3 insinuat Sacras Scripturas esse locum ubi morum exempla inveniuntur ad emendationem movendam ut homo pietatem inveniat, scilicet salutem. Altera autem in parte introductionis continentur paragraphi §4, §5 et §6, quibus Gabalensis quid oratione contineatur exponit, scilicet argumentum de mundi creatione (dhmiourgi/a) propositum illo in loco qui occasione data lecturum erat. Hac quidem in parte (§5), dialectice priori introductionis illae coniuncta92, Severianus, argumentum Cosmogoniae quod continetur libro Genesis quasi et originem (a0rxh/) et fontem (phgh/) et virtutem (du/namij) omnis Veteris Testamenti ([...]pa&ntwn tw~n e0n no&mw| kai\ profh&taij) describit, et exordii introductionem argumento exempli generis (Kai\ w3sper... ou3twj [...]) concludit. b) Status expositionis et auctoritatis argumentum: Haec exordii pars (§7-§13) a proxima particulis “me\n ou]n”93 distinguitur, et finem facit apud cohortationem, quae a verbis “Parakalw~ de\” incipit. Hic Severianus cum ad auditores statum expositionis argumenti de Cosmogonia, quod iam nimis summoque artifício (§7: polla\ kai\ mega&la kai\ e1ndoza) a “Sanctis Patribus” expositum, referret, auctoritatis argumentum contemnens (§9), vel potius veram auctoritatem dicens esse illam, quae procedit a Spiritus Sancti gratia, quaeque una et ipsa Sacris Scripturis, et Sanctis Patribus atque se ipso inest (apodosis §10), auditoribus persuadere de oratione sua recipienda conatur. Ad hoc, Severianus argumenta 91 In numerum Antiochenorum scriptorum christianorum erat Theodorus Mopsuestenus qui verbo “u9po/qesij” utebatur ad denotandam illam partem quam praemittebat quasi argumentum commentariorum suorum in libros Prophetarum Minorum, tamquam grammatici qui eo verbo ad Atticas tragoedias resumendas uti solebant. De hac re, cf. C. MORESCHINI – E. NORELLI, Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega, p. 312-13. 92 Cf. Apodosis paragraphi [4]: “w9j e1fqhn ei0pw&n.” 93 Cf. “me\n ou]n” in M. BIZOS, Syntaxe grecque, Paris 2002, p. 237: “Souvent intraduisible; conclut sur ce qui precede (ou]n) et annonce ce qui suit (me/n).” 34 exempli generis (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj; ) et locum Sacrae Scripturae prolatum quasi argumentum auctoritatis (§11: I Cor 12, 11) disposuit. c) cohortatio: extrema pars exordii est cohortatio quae discernitur a verbo “Parakalw~” (§14); Hic Severianus ad auditores se ipse convertit (Parakalw~ de th_n u9mete&ran a0ga&phn; §16: 0Aciw~...), et eos cohortatur ut orationem suam intellegenti iudicio existiment, id est veritatis regula (apodosis §14: a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin; apodosis §15: ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena; apodosis §16: ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.) 3.2.2. Elocutio Multiplices quidem sunt modi figurarum generatim distribuendarum. Hic eas more usitato dividimus in tropos, figuras verborum et illas sententiarum. Singulis paragraphis tantummodo dispiciemus eas quae vim persuadendi habeant, id est quae argumentationi accommodatae ad fidem faciendam videntur.94 §1: a) similiter desinens (omoioteleuton)95: Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij Hac figura vim definitioni96 addit, qua Severianus quid sit pietatis argumentum (eu0sebei&aj u9po&qesij), id est spiritalis emendatio (“tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij”), describit. 94 Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 121: “L‟espressione „figure retoriche‟ non è un pleonasmo, perchè esistono delle figure non retoriche, quelle che sono poetiche, umoristiche, o semplicemente lessicali. La figura è retorica solo allorché svolge un ruolo persuasivo.” 95 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 193: “Lo homoeoteleuton (simili modo determinatum, o9moiote/leuton) consiste nell‟uguaglianza fonica delle terminazioni (accentuate o no) delle ultime parole (qualche volta anche di altre parole ancora) delle diverse parti dell‟isocolo.” 35 b) xiasmo/j 97: Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij (A) tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. (B) Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an (B‟) o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata. (A‟) Figura haec tamquam speculum rationem tum inter “eu0sebei&aj u9po&qesij” et “ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata”, tum inter “dio&rqwsij” et “swthri&an” monstrat, ut ita nobis videtur: eu0sebei&aj tw~n yuxw~n tw~n h9mete&rwn u9po&qesij dio&rqwsij th\n tw~n yuxw~n h9mw~n ta\ th~j eu0sebei&aj swthri&an paideu&mata §2: a) anaphora98: Tau&thn gou~n kai\ o9 tou~ Qeou~ pragmateu&etai lo/goj, tau&thn o9 Mwu~se&wj u9poti&qetai no&moj, tau&thn khru&ttousin ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai, u9pe\r tau&thj a0sigh&toij sto&masi bow~sin oi9 apo&stoloi. Severianus hac repetitionis figura salutem describit (swthri&a) esse rem maximi momenti tractatam a Dei Verbum (o9 tou~ Qeou~ lo/goj), quod in Sacris Scripturis 96 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, Milano 2008, p. 239: “La definizione (gr. orismós, da orizo „segno i confini, determino‟; lat. finitio, da finis „confine‟) è la delimitazione di un concetto, la dichiarazione precisa di „ciò che si intende per...‟ Essa trova posto in ogni tipo di discurso.” 97 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 45, n. 7: “Il termine xiasmo/j viene usato (Hermog. inv. 4, 3, 157) per lo scambio dei coli nel periodo di quattro coli (§454, 2); era però consueto anche per la posizione di incrociamento di parole (§392, I), come dimostra l‟uso del termine sxh~ma xiasto\n per la posizione delle parole in Il. 16, 564 nello Schol. (L) Il. 16, 564. 98 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 143: “L‟anaphora (repetitio, relatum, relatio; a0nafora/, e0panafora/, e0pibolh/) consiste nella ripetizione di una parte della frase all‟inizio di successive gruppi di parole.” 36 continetur (o9 Mwu~se&wj no&moj, ai9 noerai\ tw~n profhtw~n glw~ssai, oi9 apo&stoloi). Praeterea, novissimo colo huius periodi est variatio (u9pe\r tau&thj...) quae inter Testamentum Vetus et Novum inflexionem indicare videtur. §3: a) polyptoton99: u9pe\r h9mw~n kai\ di 0h9ma~j Severianus cum omnes pronomine primae personae pluralis numeri repraesentaret, hanc praesentium commemorationem figura repetitionis ornavit, attentos ad auditores faciendos. §4: w9j e1fqhn ei0pw&n: Verborum hic circuitus figuram non continere videtur, sed primam exordii partem (§§1-3) tamquam digressionem100 monstrat. §5: a) gradatio101: a0rxh\ kai\ phgh\ kai\ du&nami&j Hic ornare definitionem libri Genesis videtur. b) hendiadys: e0sti pa&ntwn tw~n e0n no&mw| kai\ profh&taij 99 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton (figura ex pluribus casibus, variatio, declinatio, derivatio; polu/ptwton, metabolh/, meta/klisij, parhgme/non) viene spesso attribuito, dal punto di vista terminologico, alla annominatio (paronomasi/a) e consiste nel mutamento di flessione del corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, inquanto esso non provoca un mutamento del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica. 100 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.” 101 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 138: “Il „climax che ogni volta ricomincia‟ (gradatio, climax, ascensus, conexio, catena; kli=mac, e0piplokh/) consiste nella continuazione progressiva della anadiplosi.” 37 Haec hendiadys (“e0n no&mw kai\ profh&taij”) iam a scriptoribus Novi Testamenti 102 usa , in totum Vetus Testamentum designat (Lex et Prophetae). Hoc in paragrapho utraque figura (gradatio et hendiadys) alteram sententiarum figura, id est definitionem libri Creationis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) ut originem atque fontem virtutemque quae in Veteri Testamento habentur. §6: a) similitudo103: Kai\ w3sper oi]kon ou0x oi[o&n te sth~nai, qemeli&ou mh\ u9pokeime&nou, ou3twj ou0de\ ta\ th~j dhmiourgi&aj ka&llh la&myai, mh\ th~j dhmiourgi&aj th\n a0rxh\n a0polabou&shj. Severianus hac similitudine argumentum ornat quod opinionem praedictam confirmat, ut liber Genesis (h9 th~j dhmiourgi&aj bi&bloj) origo, fons et virtus eorum omnium, quae in Lege et in Prophetis scripta sunt. §§7 e 8: a) gradatio: polla\ kai\ mega&la kai\ e1ndoza b) polysyndeton104, omoioteleuton et gradatio: Kai\ pollw~n 102 Cf. “no/moj” in A. SCHMOLLER, Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002, pp. 348-50. 103 Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 249: “ La similitudine [...] consiste nel confrontare l‟uno con l‟altro essere animati e inanimati, atteggiamenti, azioni, processi, avvenimenti e via discorrendo, in uno dei quali si colgono caratteri, aspetti ecc. somiglianti e „paragonabili‟ a quelli dell‟altro.” 104 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 144: “Forma particolare dell‟anafora o (per le congiunzioni proposte come te, que) della epifora si può considerare il polysyndeton (multiiugum, polusu/ndeton), che consiste nella struttura sindetica di membri coordinati, in maniera che siano accompagnati da una congiunzione di significato uguale (e per lo più di ugual corpo di parola) il primo e il secondo membro, quando si tratta di due membri (et...et...) e di tutti i membri, quando si trattta di più membri, senza dover però includere necessariamente il primo membro (...et...et...).” 38 kai\ mega&lwn kai\ qaumastw~n proeirhme&nwn c) geminatio105: §7 (apodosis): w9j h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj e0peme&trhse xa&rij. §8 (apodosis): w9j a2n h9 tou~ a9gi&ou Pneu&matoj xorhgh&sh| xa&rij. Paragraphis §7 e §8 Severianus figuras tamquam speculum disponit, ad hoc argumentum significandum, ut opera, quae a Sanctis Patribus de hac re exarata sunt, Spiritus Sancti gratia factae sint. Hoc enim argumento id consilium auditorum persuadendorum patet, ut omnis auctoritas a Spiritu Sancto procederet. Ita dicens non plane et aperte Patrum auctoritatis argumentum Severianus confutat, sed eius vim minuere videtur. Hic in paragraphis §§7-10 argumentatio eam formam habet, quae enthymematis106 esse videtur: A. Multi Sanctorum Patrum multa et magna et incluta creationis de mundi exaraverunt ut Spiritus Sancti gratia contirentur. B. Auctoritas eorum Maiorum qui eadem Sancti Spiritus gratia conciti sint, non prohibuit ne illi quoque eadem dicerent . C. Ergo, Severianus ipse eadem Sancti Spiritus gratia concitus, ut opinabatur, quamquam se sentiret illis Patribus nequaquam parem esse, se gratiae illae causa aptum esse putat ad amplificandam rem quae pertinet mundi ad creationem. §9: a) similitudo: 105 Cf. . B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 189: “L‟epanalèssi o geminatio “geminazione” (gr. epanálepsis “ripetizione”, tradotta in latino con repetitio; altri nomi greci: pallilogia, epizeuxis, latini: iteratio, duplicatio) consiste nel raddoppiare (geminare) un‟espressione, ripetendola o all‟inizio, o al centro, o alla fine di un segmento testuale.” 106 Cf. R. BARTHES, La Retorica Antica, Milano 2006, p. 66: “L‟entimema è un sillogismo retorico, svolto unicamente al livello del pubblico (nel senso di: mettersi a livello di qualcuno), a partire dal probabile, cioè a partire da quello che pensa il pubblico; è una deduzione il cui valore è concreto, istituito in vista di una presentazione (è una specie di spettacolo accettabile), in opposizione alla deduzione astratta, fatta unicamente per l‟analisi.” 39 3Wsper ga\r oi9 pro\ h9mw~n ou0k e0nepodi&sqhsan u9po\ tw~n pro\ au0tw~n, ou3twj ou0de\ h9mei=j u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j. b) geminatio: u9po\ tw~n pro\ au0tw~n, ou3twj ou0de\ h9mei=j u9po\ tw~n pro\ th~j h9mete&raj genea~j. Hoc in paragrapho similitudo et geminatio propositionem alteram enthymematis quam supra notamus ornant. Altera (similitudo) ut sententiarum figura, vim argumento exempli generis ( 3Wsper... ou3twj ...) addit, altera (geminatio), temporis nexum indicat cum praeteritum tempus quod attinet ad Sanctos Patres, tum illud quod pertinet ad Severianum. §10: a) polysyndeton: Kai\ ga\r ka0kei&noij kai\ h9mi=n kai\ toi=j pro\ e0kei&nwn b) definitio: mi&a e0sti\n h9 xa&rij h9 xorhgou=sa tou= a9gi&ou Pneu&matoj th\n du&namin Hic polysyndeton auditorum animum praeparat ad definitionem accipiendam quae enthymema claudit: omnis auctoritas quam Sacrarum Scripturarum expositores habent, a Spiritus Sancti virtute procedit. 40 §11: a) exemplum107 (cf. It. allusione108): I Cor 12, 11 Pa&nta ga\r, fhsi\n, e0nergei= e4n kai\ to\ au0to\ Pneu=ma, diairou=n i0di&a| e9kas&tw| kaqw_j bou&letai. Vis loci prolati ut figura significationis, apud doctos Perelmam et Olbrechts-Tyteca qui librum maximi momenti ad Novae Rhetoricae studia cui titulus est Traité de l’argumentation exaraverunt, est auditorum consortium faciendum109. Haec figura, quasi argumentum auctoritatis a Severiano usa esse, ut antecedentem argumentum confirmaret, videtur. §12: a) geminatio et omoioteleuton: Ou0 toi&nun ta_ para_ tw~n Pate&rwn e0kba&lletai, a0lla_ ta_ par 0h9mw~n parati&qetai b) antithesis110: ka@n h{| mega&la ta_ par 0 au0tw~n, mikra_ de_ ta_ h9me&tera, 107 H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 225: “L‟exemplum (para/deigma) è una sfera più finita del simile e consiste in un fatto fissato storicamente (o mitologicamente o litterariamente), che viene messo a confronto con il pensiero vero e proprio.” 108 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 257. 109 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272: “Figure di comunione („per mezzo di procedimenti letterari ci si sforza di creare o di confermare la comunione com l‟uditorio‟): allusione e citazione (2.18: [23]); ecc.” 110 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 241: “L‟antitesi (gr. antítheton „contrapposto‟, antíthesis „contrapposizione‟; lat. antitheton, contrapositum, contentio „contrasto‟) è la contrapposizione di idee in espressioni messe variamente in corrispondenza tra loro.” 41 Haec figurae vim addunt ad argumentum quo Severianus arrogantiae suspicionem a se propulsare constituit, postquam Patrum auctoritatis argumentum minuit. Figurae et argumentum quae in hoc paragrapho continentur ad benevolentiae captationem valent, ut opinamur. §13: a) similitudo: #Wsper ga_r [...] ou3tw kai_ [...] b) antithesis: mikra_j prosqh&kaj dexo&mena, mei&zona th_n oi0kodomh_n th=j 0Ekklhsi&aj a0perga&zetai. Hoc in paraprapho figura similitudinis generis exemplum ornat, quod non solum ex observatione sed etiam ex communi loco a filosophia stoicorum sumptum esse videtur (concordia, a9rmoni/a). Antithesis autem, hic vim in dicendo habere videtur, ad confirmandam antithesin quae est antecedenti in paragrapho. Quae etiam ad benevolentiae captationem valet. §14: a) omoioteleuton: Parakalw~ de_ th_n u9mete&ran a0ga&phn111, tai=j e0nnoi&aij tw~n legome&nwn prose&xein: mh_ ei0 ce&nai ei0si_n a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin. Nostra sententia o9moiote/leuton hoc in paragrapho vim in dicendo addit ad confirmandam cohortationem. Secundum novae rhetoricae doctrinam, figurae hoc genere, 111 Hic omnes textus post saeculum I exaratos legimus reuchliano more, id est h /u / ei / oi legimus i. 42 repetitionis causa quem continent, ad rem orationis memorandam in auditorum animis valent.112 §15: a) anaphora, omoioteleuton et antithesis: Ou1te ga_r to_ e0n sunhqei&a| pa&ntwj a0lhqe_j, ou1te to_ ce&non yeude&j: b) antithesis: ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena Multitudo figurarum hoc paragrapho sententiam “gnw/mhj” generis ornat. Figurae autem antithesis generis (a0lhqe_j, a0lh&qeia / yeude&j, yeu=doj) vim in dicendo addere videntur. §16: a) anaphora, antithesis et poliptoton: mh&te w(j fi&lon tina_ xari&sasqai a0neceta&stwj dexo&menon tou_j lo&gouj: mh&te w(j e0xqro_n ceni&zonta e0kba&llein to_n lo&gon: b) geminatio: a0ll 0 ei0 a0lhqei=j u9pa&rxousin.(apodosis §14) ei0 a0lh&qeia h2 yeu=doj ta_ lego&mena. (apodosis §15) ei0 a0lh&qeia& e0stin h9 toi=j legome&noij brabeu&ousa.( apodosis §16) Figurae quae in extrema exordii parte ad captationem benevolentiae pertinere videntur: Severianus enim sibi conscius magni nominis eorum scriptorum ecclesiasticorum erat, qui de hac re, id est creatio mundi, non solum multum multaque sed etiam oratorio 112 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 272. 43 magno ingenio tractaverunt. Severianus ad attentionem et benevolentiam capiendam auditorum, qui fortasse de hac re quid novi non exspectarent, ad auditorum aequabilitatem decernendi confugit (anaphora et antithesis) et quaesit ut auditores attente et diligenter tantummodo hoc iudicent, si quid dicat verum sit an non (geminatio). 3.2.3. Inventio Quod pertinet ad inventionem, ut supra diximus, maximi momenti ad analysin rhetoricam sunt “probationes”113, quae apud Aristotelem dividuntur tres in partes: h]qoj, pa/qoj (quae pertinent ad animi motum) et lo/goj (quod rationi consentaneum est). Haec enim probationes “e0nte/xnoi” appellantur, id est quae pertinent ad artem rhetoricam et viam ac rationem et ingenium ipsius oratoris114. Ceterae autem sunt “a!texnoi” scilicet sine arte et ingenio, verbi gratia leges, pacta, iusiuranda, testes, oracula. In Antiquis Litteris Christianis sedes vel locus praecipuus ubi maior pars argumentorum et probationum, quae “a!texnoi” appellatae, invenitur est Sacra Scriptura. Exordio quaestio praecipua quae attinet ad inventionem est quomodo orator auditores ad recipiendam orationem aut benivolos aut attentos aut dociles faciat. Nam in ICosmg 1, 1, Severianus ab initio exordii auditorum attentionem captans patet, cum circumlocutione “eu0sebei&aj u9po&qesij” uteretur, ex abrupto explanans quod sit orationis argumenti genus, id est ad religionem pertinens, argumentum aptissimum illo tempore ad attentionem capiendam.115 Exordii quidem prima in parte (§§1-3), verbo “eu0sebei&a” ter utitur, inter alia verba quae pertinent ad Christianam religionem ut “swthri&a”116, “dio&rqwsij”117 et “yuxh/”118. 113 Aristotelis eas “pi/steij” appellat (cf. Rhet I, 1354a). Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 68. 115 Cf. Rhetorica ad Hereniium I, 7, p. 10: “Attentos habebimus, si pollicebimur nos de rebus magnis, novis, inusitatis verba facturos aut de iis, quae ad rem publicam pertineant, aut ad eos ipsos, qui audient, aut ad deorum inmortalium religionem, et si rogabimus, ut attente audiant; et si numero exponemus res, quibus de rebus dicturi sumus.” 116 Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961, p. 1369 (swthri/a). 117 Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 373 (dio/rqwsij). 118 Cf. G.W.H. LAMPE, A Patristic Greek Lexicon, p. 1542 (yuxh/). 114 44 Argumentum magni momenti quod pertinet ad benevolentiam capiendam est quomodo Severianus ethos suum (h]qoj119) composuerit. Haud dubium est quin ea cura valde eum sollicitaret, quia praeter suum peregrini statum Constantinopoli, magni ponderis erat Novae Romae nomen multorum ex sanctis Patribus (polloi\ tw~n a9gi&wn Pate&rwn) et ipsius Chrysostomi de cuius ingenio oratorio necesse non est dicere. Ex iis quae adhuc invenimus in ICosmg 1, non dubitamus exordium diligentissime a Severiano compositum esse dicere, si non oratoris at saltem viri docti atque in Sacra Scriptura periti speciem (ethos) ad ostendendam. In exordio ut signa huius speciei sunt verba quae attinent ad eruditionem: “u9po&qesij”(§1), “dio&rqwsij” (§§1 et 3), “paideu&mata” (§1), “pragmateu&omai”(§2), “u9poti&qhmi” (§2), “lo/goj” (th~j dhmiourgi&aj, §7), “e1nnoiai” (§14), “a0lhqe_j”/ “yeude&j” (§15), “a0lh&qeia (§15 e 16) h2 yeu=doj (§15).” Ad confirmanda ea quae de Severiani ethee dicimus, legentem illis de notitiis quae pertinent ad Severiani vitam in primo capitulo huius dissertationis monemus, praecipue quae narrant Sozomenus, Socrates et Gennadius, si verum est quod de Gabalense dicunt. Manifesto desunt notitiae de actione Severiani, sed, ut iam diximus, ex iis quae narraverunt Socrates et Sozomenus, scimus Gabalensem Graece locutum esse peregrino cum sonu, quod eo magis eum operam dare fecerit ut ethos aptum ad fidem facere inveniret. Quod pertinet ad electionem inventionis, argumenta generis definitionis (§1 e 10), exempli (§9 e §13: 3Wsper... ou3twj...) et enthymematis (§§7-10) invenimus. Omnia quae adhuc diximus attinet ad probationes artificiales. In exordio unum tantum inartificiale argumentum invenimus, quod est locus ille Sacrae Scripturae in §11 prolatus (I Cor 12, 11). 119 Cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 67: “L‟ethos è il carattere che deve assumere l‟oratore per ispirare fiducia al suo uditorio, perché, quali siano i suoi argomenti logici, essi non hanno alcun potere senza questa fiducia: „ma anzi, per così dire, il carattere porta quasi sempre la prova più forte‟ [Ret. 1356a].‟” 45 3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6) Haec orationis pars expositioni ad interpretationem pertinenti de primis versiculis libri Genesis qui narrationem continent de mundi creatione (Gn 1, 1-5) respondet. [Hic elementa illa quae attinent ad argumentationem discreturi praecipue sumus, et illa quae pertinent ad elocutionem tantummodo si ad fovendam argumentationem attineant. Quam ob rem, analysin vel rhetoricam lectionem huius partis orationis ita conficiemus: considerantes uno eodemque tempore et elementa quae pertinent ad argumentationem (dispositio) et illa quae ad compositionem attinent (elocutio). Ex hoc quidem aliquid de via ac ratione, qua Gabalensis ad Sacram Scripturam interpretandam usus sit, cognoscere speramus. 3.3.1. Diatriba in ICosmg Hac de re vir doctus Karl-Heinz Uthemann tractavit, praesertim in scripto suo quo Severianum usum esse in orationibus eius habitis diatribae genere120 affirmat. Animadvertere oportet quod notio diatribae ut genus dicendi est non antiqua sed huius aetatis, quem philologi, qui floruerunt saeculo XIX exeunte, conceperunt. Definitionem diatribae generis invenimus apud virum doctum P. Wendland: diatriba est disputatio quae omnino ad morum scientiam pertineret, et ex consuetudine et leviter et alternis sermonibus habita, simpliciter ad tractandas res difficiliores, tamenetsi ornate atque eloquenter in dicendo121. In ICosmg enim aliquid quod pertinet ad diatribae genus invenimus. Ut sciamus quod Severianus orationem hanc secundum doctrinam artis rhetoricae composuerit analysis exordii quam supra fecimus sufficit. Quod compusuerit et leviter et alternis sermonibus, scimus non solum suo ex studio brevium quarumdam minutarumque sententiarum sed etiam variarum verborum figurarum, praecipue illarum quae velocem ad cursum efficiendum sententiis valent, et continuo ex uso secundae personae singularis (Su/ 120 Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to the reception of the diatribe as a method of exposition” in M. B. CUNNINGHAM – P. ALLEN (edd.), Preacher and audience: Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998, pp. 139-177. 121 Cf. K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to the reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 143. 46 /a1kue / pro/sexe). Dilucidum exemplum usus concertatorii generis dicendi, quod proprium philosophicae diatribae est, invenimus in ICosmg 3 exeunte: Su\ de\ o9 skeya/menoj kai\ e0reunh/saj, ei0 me\n eu0ri/skeij a0lh/qeian, sumfw/nhson: ei0 de\ ou0x eu0ri/skeij a0lh/qeian, kathgo/rei, kai\ de/xomai th\n kathgori/an: fe/rei ga/r moi pollh\n a0pologi/an.122 Non est quidem dubium quin Severianus hunc locum rhetorice composuerit. Hoc patet ex numero figurarum quibus locus ornatus est, ut anaphora (ei0 me\n... / ei0 de...\), omoioteleuton (...kathgori/an /... a0pologi/an), et alliteratio (a0lh/qeian / a0lh/qeian / kathgori/an / a0pologi/an). Ex ingenio atque consuetudine Severiani, qui in interpretando vocabulis theologica indole atque inusitatis in Sacris Scripturis uti non solebat123, mirabilis est electio verborum “dhmiourgi/a124” et “Dhmiourgo/j”125, quibus non solum discipuli et Platonis126, et Novae Academiae127 et Gnosticorum doctrinae128 ad narrandam mundi originem utebantur, sed 122 ICosmg 3, col. 433. Cf. S.J. VOICU, “Sévérien de Gábala” in DdSp, p. 759. 124 Cf. ICosmg 1:[col. 429] Au3th de\ th=j dhmiourgi/aj bi/bloj ; ta\ th=j dhmiourgi/aj ka/llh ; [col. 430] ei0j to\n dhmiourgi/aj lo/gon ; ICosmg 2: [col. 431] perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou= gename/nhn ; ou0 p. h1rcato th=j nomoqesi/aj, a0lla\ th=j dhmiourgi/aj ; Kate/lipen ou]n th\n tw~n a0ora/twn dhmiourgi/an ; [col. 432] a0lla\ th\n dhmiourgi/an a0riqmou~si kata\ me/roj ; kai\ o3lhn kaqari/swsi th\n dhmiourgi/an ; ICosmg 3: [col. 432] o3pou me\n ga\r dhmiourgi/a... ; ICosmg 5: [col. 435] ou3twj ou0de\ e0pi\ th=j dhmiourgi/aj e0chriqmh/sato; [col. 436] i1dion ga\r a0ne/mou to\ e0pife/resqai th=| dhmiourgi/a ; i3na panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiourgi/an. 125 Cf. ICosmg 2: [col. 431] to\n Qeo\n dhmiourgo\n tou= panto\j kai\ Despo/thn ; e1deicen au0to\n dhmiourgo\n tou= ko/smou ; ei]pen au0to\n Poihth\n kai\ Dhmiourgo\n ; [col. 432] o3pou de\ dhmiourgo\j. 126 Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, London 1989, p. 16: “In Timaeus he [Plato] pictures a Demiurge, or Craftsman, making the World-Soul (in Philebus they seem to be identified) and shaping the world out of pre-existent material.” 127 Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 21: “Immediately below the One in the hierarchy comes the second hypostasis, Mind or Thought; and below and issuing from it comes the third hypostasis, Soul. Mind comprises the world of Forms, which it contemplates in its effort to return to the One; and thus multiplicity is introduced into the universe. It is the causal principle, being identified with Plato‟s Demiurge.” 128 Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 26: “[...] when they [gnostics] tried to explain how the material order came into existence, they agreed in refusing to attribute its origin to the ultimate God, the God 123 47 etiam inusitatissima in utroque Testamento sunt.129 Nonne hoc Severiani intentionem indicat, qui fortasse hoc sibi proposuerit, id est contrarium illis rebus quas philosophi et gnostici dixerunt de cosmogonia docere, ut in sermocinando de rebus philosophicis auditoribus philosophus vel vir doctus quasi Novus Plato videretur? Sententia nostra hic usus verborum non solum aliquid quod pertinet ad diatribae genus ostendit, sed etiam ad ethos eruditionis fovendum et augendum quoque valet. Etiamsi de moribus Gabalensi tractare non placeret130, et argumentum mundi creationem difficilius ac philosophicum nimium videretur, tamen exordii in capiti sententiam quandam, quasi clavis ad orationem interpretandam, quae pertinere ad mores (et igitur ad diatribae genus dicendi) videtur, invenimus: Pa=sa eu0sebei&aj u9po&qesij tw~n yuxw~n e0sti tw~n h9mete&rwn dio&rqwsij. Pro\j tau&thn ga\r th\n tw~n yuxw~n h9mw~n swthri&an o9ra~| pa&nta ta\ th~j eu0sebei&aj paideu&mata Id est, omnis argumentum pietatis (addito illo de creatione) quodam modo spiritalem ad emendationem pertinet, videlicet ad morum scientiam, quia secundum Christianam doctrinam ex moribus animae salus pendet. (Nam apud Christianam religionem mores hominis novissimis respondent). Severianus cum auctoritatem divinam ad leges ferendas omnibus hominibus in argumento mundi creationis niteretur, sententia nostra argumentum difficile tantum nimiumque philosophicum cum eo quod spectabant qui ex diatribae genere disputarent, id est respondere ad ea quae pertinent ad vitam inicereque of light and goodness. It must be the resulto f some primeval disorder, some conflict or fall, in the higher realm, and its fabricator must have been some inferior deity or Demiurge.” 129 Vocabula haec in LXX desunt, et Novo in Testamento tantummodo “dhmiourgo/j” et hapax est legomenon. Cf. Hb 11, 10 (e0cede/xeto ga\r th\n tou\j qemeli/ouj e1xousan po/lin h[j texni/thj kai\ dhmiourgo/j). 130 S. J. VOICU, “Sévérien de Gabala” in DdSp, p. 760: “La prédication morale de Séverien est assez limitée; il donne souvent et explicitement la préference aux questions théologiques, se contentant de temps à autre d‟exhorter son public à pratiquer l‟aumône (l‟homélie De paenitentia, PG 49, 323-36, qui lui est presque entièrement dédiée, demeure de ce point de vue um exemple isolé).” 48 auditoribus novam rationem cogitandi et agendi131, coniunxit. Ab hoc quidem discernere possumus christianam Cosmogoniae notionem, quem conceperint Severianus et ceteri ecclesiastici scriptores, et illam quae pertinere ad poetarum fabulam et philosophiam videtur, verbi gratia quomodo notionem de Cosmogonia Hesiodus (Theogonia) et Plato (Timaeus) conceperint. Sed tamen in ICosmg res de moribus tamtummodo in epilogo apparet, cum expositione agitata Severianus de ieiunio tractaret (ICosmg 7). 3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2 Hoc amplius, alia res quae pertinet ad Rhetoricam quam Severianus adhibuisse in ICosmg ad locum libri Genesis interpretandum videtur sunt ea quae rhetores Latini vocant status legales, Graeci autem krino/mena. Haec quidem elementa a viris doctis qui se Litteris Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi interpretandarum Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc rem circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.132 Tamen non solum apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos usum statuum legalium in eorum ratione interpretandarum Sacrarum Scripturarum invenire possumus. Primum exponamus oportet quid sint status legales. Ad hoc utilissimus est locus quo de hac re Arpinas nos docet: Sed quoniam lege firmius in controversiis disceptandis esse nihil debet, danda est opera ut legem adiutricem et testem adhibeamus. In qua re alii quase status existunt novi, sed appellentur legitimae disceptationes. Tum enim defenditur non id legem dicere quod adversarius velit, sed aliud. Id autem contigit, cum scriptum ambiguum est, ut duae sententiae differentes accipi possint. Tum opponitur scripto voluntas scriptoris, ut quaeratur verbane plus an sententia valere debeant. Tum legi lex contraria affertur. Ista sunt tria 131 K.-H. UTHEMANN, “Forms of communication in the homilies of Severiano f Gabala: a contribution to the reception of the diatribe as a method of exposition”, p. 153. “For, as I have already mentioned briefly, the diatribe was originally a form of discourse intended to transmit answers to concrete questions of life and to stimulate the hearers to new thought and ethos.” 132 Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32. 49 genera quae controversiam in omni scripto facere possint: ambiguum, discrepantia scripti et voluntatis, scripta contraria.133 Ex quidem hoc loco tria generea statuum legalium cogi possumus: status ambiguitatis, status scripti ac voluntatis, et status legum contrariarum.134 Patres et alii scriptores ecclesiastici tamquam rhetores Sacras Scripturas quasi Legem Dei ostendebant, et sicut humanae leges, quae textus et obscuros et difficiles continent, et quorum multi varie explanaverunt, ita eadem Scripturis acciderent. Tum ad solvendas difficultates quae pertinebant ad interpretationem Sacrarum Scripturarum Patres et alii scriptores ecclesiastici, ut Severianus noster, statibus legalibus usi sint. Scilicet omnes scriptores christiani statum legum contrariarum excludebant (Deus quidem ut unus auctor Sacrarum Scripturarum, apud christianos scriptores, nec errare nec pugnantia loqui potest), sed ceteros quidem, id est statum ambiguitatis et illum scripti et voluntatis adhibuerint.135 In ICosmg 2-3, Severianus statibus legalibus uti videtur, cum hoc proponeret, si liber Genesis ut opus quod res gestas vel quod vaticinia narret legendus sit. Ad hanc ambiguitatem solvendam hoc ut prothesin proposuit, quod est principium divini afflatus Sacrarum Scripturarum: si Moyses exaravit, revelavit autem Spiritus: 9H i9stori/a au3th e0sti\ me\n Mwu+se/wj tou= nomoqe/tou su/ggramma, kai\ Pneu/matoj a9gi/ou a0poka/luyij: perie/xei de\ dhmiourgi/an duna/mei me\n Qeou= gename/nhn, profhtikh=| de\ xa/riti Mwu+sei= a0pokalufqei=san. Primum, ex statu ambiguitatis Severianus primam difficultatem in interpretando solvit, quae pertinebat ad genus dicendi: quoniam duplex est origo Sacrarum Scripturarum compositionis, liber Genesis ut opus litterarum (su/ggramma) et divinarum rerum revelatio (a0poka/luyij) examinandus sit. Deinde, ex statu voluntatis Severianus quaeret quid esset 133 M.T. CICERO, Topica 25, 96-96, J. Henderson ed., (LCL 386), Cambridge-London 2006, p. 456. Cf. M. AGOSTO, Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011, pp. 17-19. 135 N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, p. 32-33. 134 50 Moyses legislatoris voluntas cum narrationem Mundi Creationis illae Legis Traditionis anteposuerit. Respondet Gabalensis: Du/o pro/keintai Mow+sei= poih=sai, kai\ didaskali/an e0kqe/sqai, kai\ nomoqesi/an upotupw~sai. Hoc ex commatico verborum circuitu, rhetorice ornato136, Severianus argumentum proponit, affirmans quid esset legislatoris voluntatem: doctrinam edere ac leges ferre. Oportebat insuper aliquid ambigui solvere, id est qua de causa Moyses de invisibilibus (angeli, archangeli, Cherubin et Seraphin) in narrando tacuerit. Statu legum contrariarum excluso, Severianus ex statu Moyses voluntatis eum nolentem vanas imagines excitare in mentibus Hebraeorum, qui vix ex Aegypto profecti erant, legislationem illo tempori accommodavisse putat (th\n nomoqesi/an pro\j tou\j to/te kairou\j h3rmozen137), ne iterum vitium idolatriae, tamquam morbum animae, excitaretur (i3na mh\ pa/lin qre/yh| au0tw~n th\n no/son138). His enim verbis Severianus statum voluntatis Moyses narrat: 3Wsper kai\ e0nqau=ta Mwu+sh=j qelh/saj tw~n 0Ioudai/wn th\n Ai0guptiakh\n a0pela/sai pla/nhn, mnhmoneu/ei kai\ ou0ranou= kai\ gh=j w9j genome/nwn, i3na dei/ch| ta\ pepoihme/na, kai\ mnhmoneu/sh| to\n pepoihko/ta. Namque ex statu ambiguitatis et illo voluntatis, Severianus non solum ethos Moyses tamquam et prophetam et legislatorem et magistrum, sed etiam pathos Iudaeorum vix ex Aegypto profecti invenit. Igitur ex statibus legalibus ut instrumentis ad interpretationem pertinentibus Severianus primas difficultates meditatur antequam interpretationem ad verbum incepisset. 136 Omeoteleuto: ...poih=sai/ ...e0kqe/sqai /... upotupw~sai ; anáfora: kai\.../ kai\...; aliteração: kai\ didaskali/an e0kqe/sqai / kai\ nomoqesi/an upotupw~sai ; 137 ICosmg 2, col.431. 138 ICosmg 2, col.431. 51 3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6) Ut supra diximus, oratio haec est expositio ad interpretationem pertinens. Hoc orationis genere, cuius res quae narranda sunt non facta sed verba, orator ad sermonem efficiendum ethos sumit grammatici.139 Illas inter res varias quae grammatico in interpretando sunt gerendas scribentis intentionem invenire constat, quae statui voluntatis fere similis est. Praeterea in commentario grammatici maximi momenti est explanatio vel enarratio, quo grammaticus textum ad verbum explanat, quod ipsa verbi vis declarat quaerens, quasi ludus eruditionis ad aperienda ea quae mente auctor conceperit in loco illo a grammatico interpretato.140 Omnia quidem haec quae pertinent ad grammaticum eiusque modum interpretandi invenire in explanatione quam Severianus fecit in ICosmg 3-6 possumus, corroborans quod diximus de ethe eruditionis cum de hac rec in ICosmg 1 tractaremus. In ICosmg 3, cum Severianus caput exordii quem continet liber Genesis cum illo Evangelii secundum Iohannem, ex parallelismo quod est inter “ 0En a0rxh\ e0poi/hse” et “ 0En a0rxh\ h]n”, discrimineque significationis inter verba e0poi/hse et h]n, corroboraret, rem quae attinet non solum ad Philosophiam sed etiam Theologiam introduxit, quae est discrimen inter “to\ gi/nesqai” et “aei\ w1n”: 3Opou me\n ga\r dhmiourgi/a, e1tace Mwu+sh=j to\, 2Epoi/hsen : o3pou de\ dhmiourgo\j, e1tace to\, ]Hn, o9 eu0aggelisth/j. Polu/ de\ to\ me/son tou=, Epoi/hse, kai\ tou=, ]Hn : to\ me\n ga\r e0ge/neto, mh\ o2n, o9 de\ h]n aei\ w1n. [...] Qeou= to\ ei]nai, ktisma/twn de\ to\ gi/nesqai, 139 Cf. L. F. PIZZOLATO, “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di Ambrogio” in Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti del Seminario di Antichità Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre 1991, p. 61: “Si sa che l‟attività esegetica degli autori ecclesiastici è segnata fortemente dal metodo del grammaticus. [...] Del resto, ogni omelia, anche quella „d‟apparato‟, più costruita, siccome si alimenta sempre a testi biblici, è, sempre, in qualche misura, anche esegesi e partecipa dell‟operazione di comento del testo praticata dal grammaticus.” 140 Cf. H. I. MARROU, S. Agostino e La fine della cultura ântica, Milano 1987, p. 41.123. 52 w3sper kai\ o9 eu0aggelith\j meri/zei.14 Postea, cum Severianus in exordio Evangelii adiectionem verbi “h]n” animadverteret, iudicium maximi momenti ad augendum quod scimus de ratione inter Artem Rhetoricam et illam Grammaticam in arte interpretandarum Sacrarum Scripturarum fecit: 9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh| to\ o1n.142 Ex enim brevi hac sententia non solum scimus quo modo Severianus figuras per adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica instrumenta, sed etiam nobis vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam interpretandarum Scripturarum praebet, quod in commentario grammatici proprio continetur. Cumque discrimen significationis inter “h]n” mosaicum et illud, quod in prologo Evangelii continetur, faceret, argumentum ad pugnandum cum illis quos haereticos vocat (hic fortasse hoc verbo discipulos Arii et Anomeanos143 indicabat) qui “o3ti Xristo\j geno/menoj h]n, pri\n gene/sqai ou0k h]n” dicebant. Edicto “Cunctos Populos” promulgato, argumentum hoc quoque valet ad componendum ethos, in ea re illud defensoris fidei. Ecce aliud exemplum rationis inter Artes Rhetoricam, Grammaticam et Exegeticam quod in ICosmg 3 invenimus: ex geminatione Severianus definitionem quae est magni momenti in Sacris Scripturis interpretandis introducit, id est de unitate utriusque Testamenti: 0En a0rxh=| h]n: kai\, 0En a0rxh=| e0poi/hse: dia\ tou/to to\ prooi/mion i1son ei]pon, 0En a0rxh=|, kai\ 0En a0rxh=|, i3na deixqh=| mi/a r9i/za th=j eu0sebei/aj, 141 ICosmg 3, col. 432. ICosmg 3, col. 432. 143 Cf. J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249: “More significant, however, both intellectually and historically, was a new radical Arianism, know as Anomoeism (a0no/moioj = „unlike‟), which emerged in the 350s. Its promoters were Aetius and Eunomius [...]. Unlike Arius the Anomoeans conceded that, in virtue of His creative hole, the Son possessed a relative divinity.” 142 53 h9 ka0kei=non paideu/sasa to\n nomoqe/thn, kai\ tou=ton fwti/sasa to\n qeolo/gon. 0Adelfai\ ga\r ai9 du/o Diaqh=kai, e0c eno\j Patro\j teqei=sai. Post brevem digressionem de parallelismo quod est utrumque inter Testamentum, ac quaerens scribentis intentionem, argumentum quo notiones et christianam et illam platonicam de Cosmogonia conciliare videtur, introducit: primum, Deum ut creatorem ex nihilo quattuor elementorum in primo die creationis ostendit, deinde ut Demiurgum omnibus creatis formam et ornamentum dividentem creationis per ceteros dies: Th=| me\n ou]n prw/th h9me/ra| e0poi/hsen o9 Qeo\j ta\j u3laj tw~n ktisma/twn: tai=j de\ a1llaij h9me/raij th\n mo/rfwsin kai\ diako/smhsin tw~n ktisma/twn. 144 Omoioteleuton (...tw~n ktisma/twn /... tw~n ktisma/twn) et alliteratio (th\n mo/rfwsin kai\ diako/smhsin) hoc argumentum ornant, quo Severianus notionem quae pertinet ad mundi originem fortasse non unanimiter a christianis confessam explanat: quod Deus tantum quattuor elementa creaverit, et ex iis formam et ornantum omnibus creatis diviserit. Cum huic argumento defensionem sui anteponeret (fe/rei ga/r moi pollh\n a0pologi/an) hoc indicavit quod pars auditorum sententiam suam de Cosmogonia recusare potuerit. Nonne hoc discrimen inter actum creandi et formandi intentionem Severiani ad conciliandas sententias Iudaicam et Christianam atque illam Platonicam vel Neoplatonicam theologico genere indicaverit? Namque cum Gabalensis cum mundi creationem narraret, Divinas Personas Trinitatis non nominat neque Eorum participationem in creando commemorat, tamtummodo Deum ut Creatorem et Demiurgum nominans. Participationem enim Trinitatis in mundi creatione recusare videtur, cum tamquam grammaticus scribentis intentionem quaerens verbum “spiritus” (pneu=ma)145 non ut “Sanctum Spiritum” sed “ aeris motum” interpretaretur: Kai\ pneu=ma Qeou= e0pefe/reto e0pa/nw tw~n u9da/twn. 144 145 ICosmg 4, col. 433. Cf. Gn 1, 2. 54 Pneu=ma de\ ou0 to\ a3gion le/gei e0ntau=qa: ou0 ga\r th=| kti/sei sunariqmei=tai to\ a1ktiston: a0lla\ pneu=ma kalei= th\n tou= a0e/roj ki/nhsin.146 Nonne hic Severianus viam ac rationem quas didicisset apud Antiochenos, qui allegoriam ut instrumentum ad Sacras Scripturas interpretandas recusabant, ostenderit? Praeterea quod de Christo et Spiritu Sancto in hoc loco, qui est imaginum plenus, non refert, de modo interpretandi qui erat Diodoro Tarsensi147 recordamur, qui perspicuus erat in explanandis singulis rebus quae auditoribus vel lectoribus Graecis difficiles ad intelligendum viderentur148 Tamquam enim Diodorus, Severianus textu Hebraice Sacrarum Scripturarum uti videtur, verbi gratia ad interpretandum verbum “pneu=ma” quod Hebraice “motus aeris” (ruach) significare potest. Praeterea in interpretandum “pneu=ma” ad verbum, (contemnens adhuc genetivum epexegeticum “Qeou=”) Severianus interpretari actum creandi ut opus Unius Dei, ex quo effluit varietatem entium, videtur. Etiamsi hic non ad nos pervestigantes pertineat de rebus Theologicis tractare, quoniam nos elementis rhetoricis et rebus litterarum contenturi sumus, tamen haec ratio inter Unum et Multiplicem apud Severianum aliquid de inventione in ICosmg ostendit: nonne sit locus (to/poj) qui pertinet ad doctrinam Novae Academiae, illo tempore vigentem? Hoc loco cum interpretaretur verbum sko/toj Severianus non solum se via ac ratione interpretandi Antiocheno more, utentem ostendit, sed etiam scribentis intentionem quaerentem, tamquam grammaticum qui ex verbis quaerit quid vere significent: 0Emoi\ ou]n dokei=, e0peidh\ e0pepo/laze to\ u3dwr th~ gh=|, a0xlu\j de\ kai\ gno/foj peri\ ta\ u3data suneisth/kei, o4 kai\ gi/netai nu=n e0pi\ toi=j potamoi=j, 146 ICosmg 4, col. 434; cf. ICosmg 5, col. 436. Cf. T. FUHRER, “Diodoro di Tarso” in S. DÖPP – W. GEERLINGS, Op. cit, p. 260-1: “Nato nel primo quarto del IV sec. ad Antiochia o Tarso (Cilicia), da una importante famiglia (Teodoreto, h. e. 4, 25, 4), [...] D. è considerato fondatore della scuola esegetica di Antiochia, che si rivolge contro l‟interpretazione scritturistica esclusivamente allegorico-mistica (rimproverata di artificiosità ed arbitrio) ed insegna una comprensione storico-letterale del testo biblico.” 148 M. SIMONETTI, Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, p. 164-5. 147 55 h9 a0xlu\j gno/fon e0gei/rousa e0poi/hse nefe/laj, ai9 nefe/lai e0piskia/zousai sko/toj e0poi/hsan. Ex quo cogi potest: a) aliquid de via ac ratione quibus utebantur ii qui apud scholam Antiochenam artem interpretandarum Sacrarum Scripturarum didicerint; b) aliquid de ethe Severiani, qui se auditoribus tamquam virum doctum, qui omnium rerum causas ratione tantum et mente explicandas esse censet, ostenderit; c) aliquid de modo interpretandi eorum qui “allegoriis haereticis”149 verbum sko/toj ut “diabolus” et a1bussoj ut “daemonii” interpretabantur150 (Combefis hic videt Origenem perstrictum151), quoniam hoc loco Severianus sententias eorum qui allegoriis Sacras Scripturas interpretabantur confutaverit. Severianus rursus grammatice argumentatur cum explicaret qua de causa, Moyses creationem narrante, usus verbi “ 0Epoi/hsen” in exordio libri Genesis antecedat illo verbi “Genhqh/to”, quoniam recta ratione verbum actu antecedit (e0peidh\ par‟h9mi=n prohgei=tai lo/goj tou= e1rgou152). Ex enim statu ambiguitatis et scribentis intentione, argumentum quo proponit actum creandi (scilicet quattuor elementorum) omni sermone celeriorem, et actum mundi formandi atque ornandi illo creandi posteriorem esse, introducit: Boulo/menoj dei=cai to\n Qeo\n prw~ton e0rgazo/menon, i3na panto\j lo/gou o0cute/ran parasth/sh| th\n dhmiougi/an: o3te me\n ta\j u3laj e0rga/zetai duna/mei, le/gei to\, 0Epoi/hsen : o3te de\ e1melle kosmei=n ta\ pa/nta, a0rxh\ de\ tou= ko/smou to\ fw~j h]n, ei0sa/gei lo/gon a0rmo/zonta.153 149 ICosmg 5, col. 435: “[...] tw~n ai0retikw~n ta\j a0llhgori/aj”. ICosmg 5, col. 435: “ Ai0retikoi/ tinej e0to/lmhsan ei0pei=n, o3ti sko/toj o9 dia/bolo/j e0stin, h9 de\ a1bussoj oi9 dai/monej ” 151 Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p. 217 (glossa). 152 ICosmg 5, col. 436. 153 ICosmg 5, col. 436. 150 56 Priusquam explanaret quid sit vis verborum “h9me/ra” et “nu/c”, Severianus digressionem154 ut laus mundi Lucis, figura per adiectionem anaphorae genere ornatam, introducit: To\ fw~j dei/knusi ta\ o1nta: to\ fw~j tou~ ko/smou o9 a1nqropoj: ei0selqw\n e1deice/ soi fw~j te/xnhj, fw~j e0pisth/mhj. To\ fw~j e1deice si=ton, h9 su/nesij e0poi/hsen a1rton: to\ fw~j e1deice to\n bo/trun th~j a0mpe/lou, to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice to\n oi]non to\n e0n tw~| bo/trui=: to\ fw~j e1deice to\ e1rion, to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou e1deicen i0ma/tion: to\ fw~j e1deicen o3roj, to\ fw~j th=j sune/sewj e1deice latomi/an. 155 Scilicet variatio inter “to\ fw~j th=j sune/sewj” et “to\ fw~j tou~ a0nqrw/pou”, quo sensu, apud Severianum, homo sit mundi lux ostendit: quia homini est “su/nesij”, qua artem (te/xnhj) et scientiam (e0pisth/mhj) intulit in agresti mundo. Hoc sententia nostra ad compositionem ethos Severiani valet: in laudanda eruditione eruditum virum laudat, id est se ipsum. Altera in parte digressionis quaerit Severianus qua de causa in Evangelio homo a Christo lux mundi vocetur: ex Solis imagine, homo lux esse videtur: tamquam Solis homo oritur et in sepulcro occidit, ut insequenti die rursus oriatur. Ex similitudine Severianus evangelistae scribentis intentionem invenit, id est spem resurrectionis ostendere.156 Severianus digressionem exclamatione157 ab anaphora ornata concludit: 154 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 266: “La digressione o disgressione rappresenta „il distacco (aversio) dall‟oggetto del discorso‟ (Lausberg 1969: 242): si abbandona momentaneamente l‟argomento che si sta trattando, per sviluppare temi concomitanti, per inserire spiegazioni, per narrare episodi atti a chiarire particolari dell‟argomento principale ecc.” 155 ICosmg 6, col. 436 156 ICosmg 6, col. 436: “[...] i3na kai\ th\n e0lpi/da th~j a0nasta/sewj dei/ch|.” 157 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 270: “per l‟esclamazione, intesa come „trasformazione‟ della forma sintattica e dell‟intonazione di un corrispondente enunciato assertivo, valgono le osservazioni fatte sulla forza illocutiva come pertinente al senso delle espressioni linguistiche. Dal punto di vista delle funzioni del linguaggio si dirà che le esclamazioni attuano la funzione „emotiva‟ (centrata sul soggetto della comunicazione).” 57 2W th=j a0gi/aj e0kei/nhj kai\ mega/lhj duna/mewj, 2W mega/lwn qauma/twn. 158 Gabalensis cum vim verborum h9me/ra et nu/c explanaret, expositionem quae ad interpretationem pertinet in ICosmg concludit. Hic animadvertere oportet non id quod in explanatione contineatur sed quo modo Severianus vim verborum h9me/ra et nu/c interpretetur. Quod pertinet ad verbum h9me/ra, Severianus etymologica scientia uti videtur, ad scribentis intentionem capiendam, cum verba “h9me/ra”, “h3meron” e “h9mero/thj” in significando aequaret: Diati/ de\ h9me/ran kalei=; 0Epeidh\ pa=n faidro\n kai\ i0laro\n, h3meron le/getai. Dia\ tou=to kai\ th\n filanqrwpi/an h9mero/thta kalou=men, kai\ ta\ qhri/a ta\ xeiroh/qh h3mera kalou=men. Hic enim quod pertinet ad artem Rhetoricam, id est ad elocutionem, animadvertere oportet quo modo Severianus hoc etymologicum argumentum variis figuris verborum ornaverit: a) gradatio: h9me/ran / h3meron / h9mero/thta; faidro\n /i0laro\n /h3meron ; b) omoioteleuton: faidro\n /i0laro\n /h3meron; kalou=men / kalou=men; c) anaphora: kai\... kai\. Etiamsi, in aequandis verbis “h9me/ra” et “h3meron / h9mero/thj” in errorem Severianus inciderit (quoniam radices verborum “h9me/ra” et “h3meroj, a, on diversae 158 ICosmg 6, col. 436. 58 sunt159), animadvertere oportet usum etymologiae ad textum interpretandum, et quo modo eo ut argumento Gabalensis usus sit.160 Severianus autem cum vim verbi “nu/c” explanaret, e gradatione argumentum disposuit, qua nox revocat somnum, et somnus mortem: Nu/kta diati\; 3Oti nukti\ to\n a1nqrwpon kaqeu/donta ei0j u9po/mnhsin qana/tou fe/rei.161 Quod pertinet ad Rhetoricam, pesonificationem noctis animadvertere oportet (prosopopoeia162), quae quaestionem rhetoricam163 continet, ut argumentum adversus eos qui (a0nomoi/oi?) non solum Dei naturam ut “a0gennhsi/an” tantum esse affirmabant sed etiam ea ipsa ab hominibus intellegi potest164: Ma/qe, a1nqrwpe, ti/j ei]. Qnhto\j ei], u3pnw| douleu/eij: diati/ ta\ u9pe/r se\ fanta/zh|; 165 Hoc argumentum divisum est in partes duas quarum unam est ea quae exemplum (ex statu dormientis desumpto) continet, dispositum per quaesita et responsa tamquam Socratica maieutica (si vivus an mortuus sit dormiens), quasi aenigma166 (Ti/ e0sti;), alteram est ea quae rhetoricam quaestionem continet, et argumentum adversus haereticos illos qui res divinas faciles ad intellegendum esse affirmant videtur: 0Erw/thson ai0retiko/n: Ti/ e0sti; Zw~n h2 nekro/j; Kai\ e0a\n me\n ei2ph|, Zw~n, ei0pe/: Diati/ ou]n ou0k ai0sqa/netai tw~n lalou/ntwn h2 peripatou/ntwn; 0Ea\n de\ ei1ph|, o3ti Nekro\j, ei0pe/: Pw~j ou]n a0napnei~; to\ ga\r e0mpne/on ou0k e1sti nekro/n: to\ mh\ ai0qano/menon ou0k e1sti zw~n: sau0to\n ou0 ble/peij, a0lla\ ta\ u9pe\r se\ fanta/zh| [;167]168 159 Cf. P. CHANTRAINE, Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968, p. 412-13. Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 239 ( de etymologia). 161 ICosmg 6, coll. 436-7. 162 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (personae de fictione). 163 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 269-70 (rhetorica de quaestione). 164 J.N.D. KELLY, Early Christian Doctrines, p. 249. 165 ICosmg 6, coll. 437. 166 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 263 (de aenigmate) 167 Montfaucon legit [fanta/zh|.], Combefis autem [fanta/zh;]; cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p. 219. 160 59 Severianus quidem postrema in parte expositionis ethos grammatici deponere videtur, quoniam argumentationem suam non secundum genus commentarii grammatici disponit et iam scribentis intentionem non quaerit, sed a probrationibus quae rhetores “e0nte/xnoi” vocant, haereticos confutat, quod pertinet ad ethos defensoris fidei. 3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7) Ut supra diximus cum dispositionem exteriorem tractaremus, haec pars orationis est quasi digressio, secundum materiam atque formam. Quod attinet ad materiam, Severianus res quem tractabat reliquit, id est argumentum de Cosmogonia, et alteram variamque rem introducit, id est argumentum de ieiunio. Scilicet temporis causa, de ieiunio tractare oportebat, quia oratio paenitentiali tempore habita est169. Quod attinet ad formam, haec pars orationis tamquam digressio post verum epilogum quod est in ICosmg 6, col. 437 (et rursus sumptum in ICosmg 7, col. 438, in exitu orationis) disposita est: ICosmg 6, col. 437 ICosmg 7, col. 438 Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra, w3sper ka0kei= Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j ta\ th=j prw/thj h9me/raj, kai\ kata\ h9me/raj to\n dro/mon. du/namin, ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata, o3mwj e0ceqe/meqa. Namque hic inclusionem170 invenimus (Kate/labe ga\r h9 e0spe/ra... Kate/laben h9 e9spe/ra), quae digressionem de ieiunio ornat. Post brevem exhortationem ad ieiunium sancte observandum, et sumens locum Sacrae Scripturae ex libro Ioelis prophetae171 (9Agia/sate ga\r nhstei/an), Severianus 168 SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 6, col. 437. Cf. n. 17; cf. SEVERIANUS GABALENSIS, ICosmg 3, col. 432: “ 0Alla\ dei= e0n h9me/ra| nhstei/aj nhfou/saij ma=llon tai=j yuxai=j ktl.”. 170 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 197 (de inclusione). 171 Jl 1, 14. 169 60 quaerit: 9Hmei=j au0th\n [scilicet nhstei/an ] a9gia/zomen, h2 u9p 0 au0th~j a9giazo/meqa; 172 Hic statibus legalibus ad locum interpretandum uti videtur. Statu legum contrariarum excluso, Severianus probationibus quae “a!texnoi” vocantur, ex Sacris Scripturis depromptis173 uti videtur, ut auditoribus ieiunium non sanctificatum ab hominibus, sed homines eum sanctificantem ostendat, cum ipsi eodem modo ab iniquitate se abstineant. Ex hoc quidem oratoris intentionem invenimus, quae est animos auditorum movere ne vitam et pietatem dividant: )Enhsteu/samen a0po\ a1rtou: nhsteu/swmen kai\ a0po\ a0diki/aj174 Hoc polyptoton175 non solum figuram rhetoricam quasi densum vel breve argumentum esse probat, ut auctores libri maximi momenti in studia rhetorica nostra aetate cui titulus est Théorie de l’argumentation176 affirmant, sed etiam rationem inter Rhetoricam et mores in litteris christianis ostendit. Ad hoc Severianus ad animos auditorum movendos indignatione177 uti videtur, ut auditores a Dei cultu vacuo et ab operibus iustitiae seincto abhorreant: 0Egw\ e0maka/risa a2n muria/kij to\n e0sqi/onta, h2 to\n nhsteu/onta kai\ a0dikou~nta. Tau=ta le/gw, ou0 nhstei/an lu/wn, a0ll‟eu0sebei/an khru/ttwn. 172 ICosmg 7, col. 437. Mt 6, 9; Sl 19, 7; Mc 8, 38; Sl 95, 9; Sl 64, 5-6; Ez 36, 38; Dn 9, 24-27; Hb 12, 14 174 ICosmg 7, col. 437. 175 Cf. H. LAUSBERG, Elementi di retorica, p. 150: “Il polyptoton [...] consiste nel mutamento di flessione del corpo della parola, che si distingue dal mutamento che crea parole, in quanto esso non provoca un mutamento del vero significato della parola, ma soltanto un mutamento della prospettiva sintattica.” 176 O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 122. 177 Cf. B.M. GARAVELLI, Manuale di Retorica, p. 103: “l‟indignatio (in greco déinosis), definita da Cicerone come „un‟enunciazione (oratio) mediante la quale si riesce a suscitare un odio grande verso un uomo, o un profondo sdegno per un‟azione (De inv.,I, 53, 100).” 173 61 Hoc enim par omoioteleuti (e0sqi/onta / a0dikou~nta; lu/wn / khru/ttwn) Severiani intentionem ad vim huic loco addendam indicare videtur. Denique recapitulatione178 brevi, post hanc digressionem de ieiunio, fere ipsis verbis epilogum expositionis de mundi creatione ad unitatem orationis servandam resumit, resumens imaginem Solis occidentis: 0All‟ e0pe/lamye to\ ai0sqhto\n fw~j, i3na khruxqh=| o9 tou= fwto\j e0rga/thj. 179 Kate/laben h9 e9spe/ra sfragi/zousa th=j h9me/raj to\n dro/mon. Postremo, novissima haec pars orationis (ICosmg 7) ad pathos pertinere videtur. Cum transiret ab argumento theologico genere (scilicet de Cosmogonia) ad hoc quod pertinet ad pietatem et usum fidelium (id est de ieiunio), Severianus, perdifficilem180 atque longam post expositionem, non solum animos auditorum remittere videtur, sed etiam benevolentiam eorum captare, quoniam haec prima oratio tamquam exordium ceterarum orationum de Cosmogonia, maximi momenti est ad benevolentiam auditorum captandam ut ipsi obsequenter, benevole atque attente sex per alios dies alias orationes de ipso argumento audirent. 178 De recapitulatione (a0nakefalai/wsij) cf. O. REBOUL, Introduzione alla retorica, p. 75. ICosmg 7, col. 438. 180 Cf. ICosmg 3, col. 432: Oi1damen ou]n, a0delfoi\, o3ti ta\ lepta\ tau=ta zhth/mata dusxerh= fai/netai tai=j tw~n pollw~n dianoi/aj; ICosmg 5, col. 435: Oi1damen ou]n o3ti baqu\ to\ no/hma; ICosmg 6, col. 437: [...] ei0 kai\ baqe/a h]n ta\ noh/mata, o3mwj e0ceqe/meqa. 179 62 CAPITVLVM TERTIVM SEVERIANI GABALORVM EPISCOPI DE COSMOGONIA ORATIONIS I INTERPRETATIO IN LVSITANICVM SERMONEM 1. Praemittenda Harum Severiani Gabalensis orationum sex in Cosmogoniam prima translatio Latinum in sermonem a Francisco Combefisio facta est, qui eam anno 1672 Parisiis in volumine cui titulus est Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum181 edidit. Anno 1724, Bernardus de Montfaucon cum has orationes ederet, eas Latine rursus vertit. In linguis recentioribus novimus eam interpretationem Francogallicam harum orationum quam fecit abbas J. Bareille, qui anno 1868 in volumine VI operum omnium Iohannis Chrysostomi182 eam edidit. Nos autem ad hanc exercitationem concludendam primum in sermonem Lusitanicum Severiani orationem I in Cosmogoniam redditurus sumus183, non solum ut interpretationis usus sed etiam ad famam Gabalensis propagandam in regionibus orbis terrarum ubi homines Lusitanice loquantur, praecipue in Brasilia ubi Severiani Gabalensis nomen adhuc incognitum est. 2. Interpretationis de via ac ratione Nostra aetate, de interpretandi viis multi multa scripserunt. Martinus Heidegger, vir doctissimus qui XX saeculo floruit, fuit is qui significatum vocis “Übersetzung” (Latine “interpretatio”) altius perscrutatus est. Apud eum, quicumque interpretandum esse de altero 181 Cf. F. COMBEFIS, Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672, p. 211. 182 Cf. J. BAREILLE (tr.), Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868, p. 67. 183 Primae homiliae de Cosmogonia textus Graece quem sumpsimus est ille a Migne editum in PG 56, coll. 429-438. 63 sermone in alterum ad verbum textum putet, se fallitur184. Nam de interpretatione Heidegger aliquid esse ad intellegentiam alicuius accomodandum adfirmat185. Arpinas noster, de hac re, fere similer cogitavit in libro suo cui titulus est De optimo genere oratorum, cum narraret de via ac ratione quibus orationes illas Aeschinis et Demosthenis nobilissimas suapte manu conversae sunt: Nec converti ut interpres, sed ut orator, sententiis isdem et earum formis tamquam figuris, verbis ad nostram consuetudinem aptis. In quibus non verbum pro verbo necesse habui reddere, sed genus omne verborum vimque servavi. Non enim ea me adnumerare lectori putavi oportere, sed tanquam appendere186. Profecto hoc in loco quod sibi proposuit Tullius patet, scilicet sermonis vim Latini in interpretatum non verbum pro verbo addere. Maximi momenti in historia interpretandi est epistula illa Hieronymi Pamachio data vel Liber de optimo genere interpretandi, in quo, se ad defendendum ab haeresis accusatione, viam qua usus est, ut Sacram Scripturam interpretaretur, docet nominans Tullium magistrum et explanat: Ego enim non solum fateor, sed libera voce profiteor, me in interpretatione Graecorum, absque Scripturis Sanctis, ubi et verborum ordo mysterium est, non verbum de verbo, sed sensum exprimere de sensu. Habeoque huius rei magistrum Tullium [...]. Sed et Horatius vir acutus et doctus, hoc idem in Arte Poetica erudito interpreti praecipit: “Nec verbum de verbo curabis reddere, fidus Interpres.”[...] Difficile est alienas lineas insequentem, non alicubi excidere: et arduum, ut quae in alia língua bene dicta sunt, eundem decorem in translatione conservent.[...] Si ad verbum interpretor, absurde resonant: si ob necessitatem aliquid in ordine, vel in sermone mutavero, ab interpretis videbor officio recessisse.187 184 Cf. M. HEIDEGGER, Che cosa significa pensare?, Milano 1979, p. 151: “Non basta sostituire le parole greche con altre di altre lingue, anche se queste hanno vasta notorietà.” 185 Cf. M. HEIDEGGER, Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984, p. 75: “Das Auslegen als Übersetzen ist zwar ein Vertändlichmachen” 186 M.T. CICERO, De optimo genere oratorum V, 14, LCL 386, Cambridge/London 2006, p. 364. 187 HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll. 571-572. 64 Itaque Tullium et Hieronymum etiamsi habere magistros fatemur, tamen hac in exercitatione interpretatum ad textum Graece quam maxime accomodare nobis licere videtur. Interpretatum Lusitanice iuxta textum Graece a Migne editum (PG 56, coll. 429438) apponetur, ut hodiernis in editionibus textuum Graece vel Latine adornatorum interpretatis recentioribus in linguis conversis fieri solet. 65 3. Interpretatio Graece (PG 56, coll. 429-438) Lusitanice Para o primeiro dia da Criação 1. Toda argumentação religiosa é uma correção espiritual porque todo ensinamento religioso tem em vista a salvação de nossas almas. De fato, esta salvação é operada pela Palavra de Deus, é pressuposta pela Lei de Moisés, é anunciada pelas línguas espirituais dos profetas e, por causa dela, clamam sem cessar os Apóstolos. De fato, tudo é por nós e para nós, a fim de que, caminhando pela via da conversão, sejamos considerados verdadeiramente religiosos. Como já disse, todo livro santo tem como matéria a nossa salvação. E este livro da Criação contém a origem, a fonte e o significado de tudo o que se encontra na Lei e nos Profetas. E assim, como não é possível construir uma casa sem antes ter estabelecido seus fundamentos, do mesmo modo não poderia resplandecer a beleza da criação se a mesma não tivesse um prefácio. Sei, com efeito, que muitos de nossos Santos Padres dedicaram-se ao argumento da Criação, e dele trataram abundante, ampla e magistralmente, segundo a medida da graça do Espírito Santo. Mas, mesmo que tenham proferido muitas, grandes e admiráveis coisas sobre este argumento, nada impede que também possamos acrescentar algo nosso, como se dispensado fosse pela graça do Espírito Santo. Assim como eles não foram inibidos pelos que os precederam, do mesmo modo nós não seremos inibidos pela geração anterior à nossa. De fato, tanto eles como nós possuímos a mesma e única graça do Espírito Santo, que dispensa o significado [da Escritura]. Porque, quem tudo opera é o único e mesmo Espírito, que dá livremente a cada um como quer (I Cor 12, 11). Agindo assim, o Espírito não cancela, certamente, o que foi dito pelos Padres, mas acrescenta ao deles o nosso discurso. E mesmo que o discurso deles seja superior ao nosso, contudo fazem parte do mesmo edifício. Pois, assim como num edifício, quando uma grande pedra é colocada 66 em uma forma cúbica e, não estando completamente fixada, é ajustada por uma pequena pedra colocada por baixo daquela, assim também o que foi dito pelos Padres, com nossos humildes acréscimos, completa o edifício maior da Igreja. Por isso, exorto Vossa Caridade, a atentar ao conteúdo da exposição, sobretudo se corresponde à verdade, antes de julgar sobre sua originalidade. De fato, nem tudo o que é familiar é absolutamente verdadeiro, e nem tudo o que é adventício, falso. Mas, em todo caso, deve-se examinar se o que é dito seja verdadeiro ou falso. Por esta razão, peço que nosso discurso não seja recebido passivamente, com a natural benevolência de um amigo, nem com a rejeição de um inimigo que despreza um discurso estrangeiro, mas se é a verdade mesma que coroa nossas palavras. 2. Está escrito: No princípio Deus fez o céu e a terra (Gn 1, 1). Esta história é uma composição do legislador Moisés, e uma revelação do Espírito Santo: abarca a criação, operada pelo poder de Deus, e revelada por graça profética a Moisés. De fato, Moisés não escreveu isto enquanto historiógrafo, mas como profeta. Afirma aquilo que não viu e narra aquilo do qual não foi expectador. Como dissemos anteriormente, existem três formas de profecia: a primeira, em palavra; a segunda, através de obras; a terceira, por meio de obra e discurso. Assim, aqui, também distinguiremos as três partes da profecia: sobre o presente, sobre o passado e sobre o futuro. O profeta Isaías, por exemplo, sabemos que não estava presente aos fatos testemunhados por Moisés, mas porque o Espírito de Moisés estava nele também, revelando-lhe os fatos, isto era profecia. Um exemplo de profecia sobre o presente é quando alguém, na presença de um profeta, quer esconder-lhe algo em pensamento e o profeta o revela, como Eliseu a Guiezi, preanunciando-lhe o futuro e mostrando o que era oculto. Moisés profetizou sobre o passado, os demais sobre o futuro. Assim, portanto, é preciso estar atento a esta história, não como a uma narração, mas como a uma verdadeira profecia proclamada pelo Espírito Santo. Qual é o escopo do profeta? 67 Moisés perseguia uma dupla finalidade: expor um ensinamento e esboçar uma legislação. Apesar de ser um legislador, não começou primeiro pela lei, mas pela criação. Por que quis primeiro mostrar Deus enquanto Criador e Senhor de tudo? Porque quis mostrar Deus não como legislador de estrangeiros, mas de seus súditos. Se, pois, não O tivesse antes mostrado como Criador do mundo, não embasaria a sua autoridade de Legislador universal. Legislar a estrangeiros é violência, enquanto que é natural educar os próprios súditos. Assim também João, o Evangelista, não estabeleceu primeiro a Lei de Cristo, sem, antes, declarar seu senhorio, dizendo: No princípio era o Verbo, e o Verbo estava junto de Deus, e Deus era o Verbo. Tudo por Ele foi criado, e sem Ele nada absolutamente foi feito. Nele estava a vida, e a vida era a luz dos homens. Ele veio para os seus, e os seus não O receberam (Jo 1, 1.11). Somente após nomeálo Autor e Demiurgo é que O apresenta como Mestre e Legislador universal. Um outro escopo do beato Moisés: por que mencionou o céu, a terra o mar, as águas e tudo o que contém, e não mencionou os anjos, os arcanjos, os Serafins, e os Querubins? Porque adaptou a Lei aos tempos de então, pois conhecia bem seus interlocutores, provenientes do Egito, onde aprenderam com os Egípcios a perversão da idolatria do Sol, da Lua, dos astros, dos rios, das fontes e das águas. Deixando de lado, portanto, a criação dos seres invisíveis, esgotou o argumento sobre os seres visíveis, a fim de persuadir aqueles que os adoravam a não considerá-los deuses, mas obras de Deus. E, por isso, não era necessário então discorrer sobre os anjos e arcanjos, para que não aumentasse novamente a sua doença. Pois, se mesmo não os tendo visto já eram propensos a acreditar em sua existência, quanto mais se tivessem ouvido a respeito: correr-se-ia o risco de confundi-los com deuses. Porém, cita o céu e a terra, as montanhas e as águas e tudo o que contém, a fim de que, a partir do visível, explicasse o invisível, e, a partir das criaturas, demonstrasse seu artífice. Igualmente agiram aqueles três jovens em Babilônia. Uma vez 68 que estavam numa sociedade inimiga de Deus, e do qual, ali, não havia conhecimento, mas tão somente idolatria, quando estavam na fornalha diziam: Bendizei o Senhor todas as Suas obras (Dn 3, 57). Por que não disseram: anjos, céus, terra, fogo, água, frio, calor etc., mas enumeraram a criação parcialmente? Para que acrisolassem todas as criaturas, para que purificassem toda a criação de toda e qualquer centelha de impiedade. Do mesmo modo Moisés, nesta passagem, querendo afastar dos Judeus o erro dos Egípcios, recorda que o céu e a terra foram criados, a fim de que, discorrendo sobre as criaturas, evocasse Seu Criador: No princípio Deus criou o céu e a terra. 3. Prestai atenção aqui. Eu admiro como João e Moisés tenham iniciado suas obras do mesmo modo. Pois este diz: No princípio fez; e aquele: No princípio era. Mas enquanto aquele se expressa utilmente, este, por sua vez, o faz em modo preciso. De um lado, Moisés usa o verbo “fez” quando fala da criação; de outro lado, o Evangelista usa “era” quando fala do Demiurgo. E há muita diferença entre “fez” e “era”. O ente que não existia foi criado, o que existia sempre foi. No princípio fez e No princípio era. Deus “é”, as criaturas “vêm a ser”, como distingue o Evangelista. Sobre o Salvador diz: No princípio era o Verbo, e o Verbo era junto de Deus, e Deus era o Verbo. Este era no princípio. Nele estava a vida, e a vida era a luz dos homens (Jo 1, 1). Seis vezes diz “era” para interpretar o “ser” (de Deus). Após ter proclamado o ser (de Deus) e referindo-se a João, seu servo, diz sobre o mesmo: “existiu um homem”. Deus “era”, porém, o homem “começou a existir”. Se, pois, também sobre o Salvador, ousássemos dizer que “começou a existir”, em nada seria diferente da terra. Peço-vos, prestai atenção: Se um herético disser: “Cristo começou a existir, antes de existir não era”, em que seria maior que a terra? De fato, sobre a terra disse Moisés: “E a terra era”. Se, então, tomarmos estas palavras “No princípio era” no sentido de uma criação, e não segundo uma natureza eterna, em nada seria diferente da terra. “E o Verbo era Deus” e “a terra era”. Mas, então, 69 “era no princípio”, não criado, existindo desde sempre; a terra, porém, foi criada. Pois Moisés não disse primeiro “E a terra era”, sem antes ter dito “No princípio Deus fez o céu e a terra”. Primeiro vem “fez”, depois “era”. Sabemos, irmãos, que estas sutilezas parecem difíceis à compreensão de muitos, mas convém que em dias de jejum, quando as almas são mais vigilantes, aprofundar certos temas. “No princípio era” e “No princípio fez”. Por isso é que comparei ambos os exórdios, para demonstrar que uma só é a fonte da religião, a que instruiu o Legislador e a que iluminou o Teólogo. Os dois Testamentos são irmãos, nasceram do mesmo Pai. Por esta razão é que também se expressam em modo harmonioso, pois se verifica quase a mesma imagem e semelhança. E assim como entre irmãos gerados de um mesmo pai, que possuem as características de semelhança, também ambos os Testamentos, gerados pelo Pai comum, têm muita semelhança. Por exemplo, no Antigo Testamento, a Lei abre o caminho, em seguida acompanham os Profetas; no Novo, os Evangelhos precedem, e seguem os Apóstolos. Lá, doze profetas: Oséias e os demais profetas Menores; e os quatro Maiores: Isaías, Jeremias, Ezequiel e Daniel. No Novo Testamento, doze apóstolos e quatro evangelistas. No Antigo, o primeiro chamado de Deus se deu a partir de irmãos: tomou como primeiros arautos Moisés e Aarão; no Novo, os primeiros chamados foram Pedro e André. No Antigo, nada mais que uma só graça, no Novo, uma dúplice; no Antigo, dois irmãos foram chamados, Moisés e Aarão; no Novo, um dúplice par de irmãos: Pedro e Andre, Tiago e João. Uma vez que o Salvador quis nos deixar um tipo da caridade segundo o Espírito Santo, e nos fazer irmãos pela afeição e pelo espírito, tomou a natureza como fundamento e introduzindo as vísceras da natureza, edificou sobre esta o fundamento da Igreja. O primeiro milagre no Antigo Testamento foram as águas de um rio que se converteram em sangue; o primeiro do Novo foi o da conversão da água em vinho. Mas como não é o momento de tratar a fundo tal paralelismo, retomemos o argumento 70 proposto. No princípio Deus fez o céu e a terra. Em seis dias Deus completou a obra da criação. Mas o primeiro dia difere dos demais que se seguiram. No primeiro dia, Deus criou a partir do nada. A partir do segundo, não fez nada a partir do nada: a partir daquilo que criou no primeiro dia, organizou como quis. Tu que estás acompanhando atentamente, concorda se encontras a verdade; caso contrário, acusa, que eu acolho a acusação, pois tenho o suficiente para minha defesa. 4. No primeiro dia Deus criou a matéria das criaturas. Nos demais dias lhes deu forma e beleza. Por exemplo, Ele fez o céu que não existia, não este que vemos, mas o céu superior; aquele surgiu no segundo dia. Ele criou o céu superior, sobre o qual também Davi diz: O céu do céu pertence ao Senhor (Sl 113, 16). Este é superior. E assim como numa casa de dois andares, onde, na parte central, há um teto intermediário, assim Deus criou o cosmo, como uma casa, colocando um teto intermediário (que é este céu), e acima dispondo as águas. Por isto diz Davi: O que cobre com as águas suas regiões superiores. Fez, portanto, a partir do nada, o céu, a terra, os abismos, os ventos, o ar, o fogo, a água. Fez, no primeiro dia, a matéria de todas as criaturas. Mas, sem dúvida, dirá alguém: “Está escrito que Fez o céu e a terra, mas sobre a água, o fogo e o ar, não!”. Primeiro, meus irmãos, dizendo que a terra e o céu foram criados, a partir do recipiente subentende-se o conteúdo. Pois quando diz: E Deus criou o homem, tomando o pó da terra, refere-se à forma inteira, não enumerando as partes, nem diz: “Criou Deus os olhos, as orelhas, o nariz”. Mas, ao referir-se ao homem inteiro, abarca também as partes; assim dizendo: Deus fez o céu e a terra, abarca tudo, compreendendo a criação das trevas e dos abismos. Pois como está escrito: as trevas estavam sobre o abismo (Gn 1, 2). Chama de “abismo” a grande massa das águas. Que também os abismos foram criados, testemunha a Escritura dizendo: Antes de fazer os abismos, antes de criar a terra (Pr 8, 24-26), de modo que também os abismos foram criados. Em seguida, que também o ar foi criado, ouça: E o espírito de Deus pairava 71 sobre as águas (Gn 1, 2). Aqui, “espírito” não significa o “Espírito Santo”, porque não se deve colocar no mesmo nível o criado e o Incriado. Assim como está escrito no Primeiro Livro dos Reis: E o céu obscureceu-se de nuvens e espírito (I Rs 18, 45). Do mesmo modo, aqui, “espírito” significa “movimento do ar”. Resta, agora, explicar como surgiu o fogo. Deus disse: Que surja a luz (Gn 1, 2), e surgiu a natureza do fogo. Pois não é somente este fogo, mas também as potências superiores são fogo, que são da mesma natureza do fogo terrestre. Por que um se apaga e o outro não? Deus fez dos anjos espíritos, e nossas almas também são espíritos, mas, enquanto as nossas almas estão num corpo, os anjos não têm corpos. Ora, assim como ocorre com as almas e com os anjos, assim também se verifica em relação ao fogo. O fogo celeste não possui matéria, o fogo terrestre a possui. Assim como há uma conaturalidade entre o fogo celeste e terrestre, assim também entre as almas e os anjos: portanto, tanto os anjos como nossas almas são espíritos, como afirmam os três jovens: Bendizei, espíritos e almas dos justos (Dn 3, 86); e de novo: O que faz de seus anjos espíritos (Sl 103, 4). Portanto, nem a alma se manifesta sem um corpo, nem o fogo é visível sem uma estopa, ou um sarmento, ou outra matéria. E a criação mesma ensina, a fim de que demonstre este fogo não ser de natureza diversa. Pois muitos, freqüentemente, se servem do Sol para produzir fogo, e o conseguem. Se fosse de outra natureza, como o obteriam a parti do Sol? De resto, no céu há uma grande quantidade de fogo imaterial. Assim, no monte Sinai, o fogo aparecia não tendo algum combustível, mas a partir do mesmo fogo imaterial, que Deus enviou como um espetáculo; e como alguém teria afirmado ser este fogo insignificante ao lado daquele maior, assim diz Moisés: Do céu fez o Senhor ouvir a sua voz, e Deus mostrou o seu grande fogo (Dt 4, 36), a fim de demonstrar a inferioridade deste fogo. Logo, tudo isto é fogo: o relâmpago, as estrelas, o Sol, a Lua: são da mesma natureza que o fogo terrestre. E veja como possuem afinidade até no nome, o relâmpago (a0straph/) em relação às estrelas 72 (a0ste/raj), o relâmpago (a0straph/) e os astros (a1stra). E nosso Salvador, a fim de mostrar que o fogo e o relâmpago possuem a mesma natureza, diz no Evangelho: A lâmpada do corpo é o olho. Se o teu olho for luminoso, todo o teu corpo será iluminado (Mt 6. 22). E em seguida acrescenta: Como quando a lâmpada te ilumina com seu fulgor (a0straph/) (Lc 11, 36), dizendo que o fulgor da lâmpada (a0straph/) é a claridade que a mesma produz. 5. Tudo, portanto, foi feito: o fogo, os abismos, os ventos, os quatro elementos: terra, fogo, água e ar. E Moisés, aquilo que omite, paradoxalmente recapitula dizendo: Em seis dias Deus criou o céu e a terra e tudo o que contém (Ex 20, 11). E assim, como num corpo, não elencou cada uma de suas partes, isto é, não enumerou a criação, mesmo se tudo foi organizado simultaneamente no universo. Se o fogo não existisse sobre a terra, hoje não seria possível provocar o fogo a partir da pedra ou da madeira, pois friccionando a madeira gerase o fogo. Presta atenção! Está escrito: Havia trevas sobre o abismo (Gn 1, 2). “Teria Deus, - dizem - , criado as trevas?” Sabemos quão profunda seja esta reflexão. Mas como estamos freqüentemente entre ouvintes afáveis e aqueles que adoram objetar, é preciso não ignorar esta passagem ainda não examinada, para que, tendo prometido muito, recebam pouco. Donde, então, provêm as trevas? Pois o próprio Deus, dizem, não as criou. Acrescentam que Deus nem é o autor das trevas, nem da obscuridade. Então, o que são as trevas? Muitos deram a entender tratar-se de uma sombra do céu. Dizem que quando foi criado o céu superior, e como não existissem ainda as luzes celestiais, isto é, os astros, havia trevas sobre a terra desnuda. Mas o céu superior era luminoso, não tenebroso, mesmo se lá ainda não havia o Sol, a Lua, os astros, porém era de natureza resplandecente. Mas se o céu jazia acima, a terra era já extensa, acima o que ilumina, abaixo o que é iluminado, então donde provém as trevas? A mim parece que, estando a terra coberta pela água, uma névoa escura teria se condensado em torno às águas (o que acontece ainda hoje sobre os rios). A 73 névoa escura, elevando-se, formou as nuvens, e as nuvens, formando sombras, criaram as trevas. Que a nuvem provoca obscuridade, diz a Escritura: O céu obscureceu-se de nuvens (I Rs 18, 45). É preciso não ignorar também as alegorias heréticas. Alguns deles ousam dizer que as trevas representam o diabo, e os abismos os demônios. E quando Deus disse: Faça-se a luz, referia-se ao Filho, sendo assim não só a ele dessemelhante, mas também anterior. Mas esta impiedade é melhor nem mencionar. Se o fizemos é tão somente para expor-vos o que foi dito. As trevas, portanto, eram provocadas pelas nuvens. Pois do mesmo modo havia trevas no Egito, não sendo de noite, mas névoa provocada. Assim também no monte Sinai: havia trevas, não da noite, mas da nuvem que o encobria. Assim também foram as trevas sobre a cruz de Cristo, não da noite que caía, mas de uma sombra projetada de um eclipse. Como segue, não convém tocar na palavra de Deus de maneira simplória. E o espírito de Deus pairava sobre as águas (Gn 1, 2). “Espírito” significa vento, como está escrito em outra passagem: Com um forte espírito (pneu/mati) destruirás as naus de Tarsis (Sl 47, 8), onde “espírito” significa o movimento do ar. Não pense que ar e vento sejam coisas diversas, pois o próprio ar em movimento produz vento, como prova a experiência. Freqüentemente, com efeito, com um fole ou com um fino tecido movimentamos o ar que está imóvel, e produzimos vento a partir do movimento do ar. A fim de que demonstre, a partir da palavra “espírito”, que o vento é movimento do ar, está escrito pairava, pois é próprio do vento estar sobre a criação. E Deus disse: Faça-se a luz. Por que Moisés também não escreveu: “E Deus disse: Faça-se o céu, Faça-se o mar”? E por que antes escreve fez e depois disse, já que entre nós a palavra precede a ação, já que primeiro dizemos e depois fazemos? Porque, indicando que Deus primeiro age, queria provar que o ato criador é mais veloz do que qualquer palavra. Quando Deus cria a matéria por seu poder, então diz: fez. E quando havia intenção de embelezar a criação (o princípio do universo era a luz), Moisés emprega um termo condizente. E uma 74 vez que a primeira obra de Deus foi a luz e a última o homem, primeiramente Deus cria a luz pela palavra, e por último cria o homem pela ação: começando com a luz, termina pela luz. 6. E eis porque digo ser o homem também luz: A luz descobre os seres: o homem é a luz do mundo. Desde que apareceu te mostra a luz da arte, a luz da ciência. A luz mostra o grão, a inteligência faz o pão; a luz mostra o fruto da videira, a luz da inteligência mostra o vinho que nele está; a luz mostra a lã, a luz do homem mostra o manto; a luz mostra a montanha, a luz da inteligência mostra uma pedreira. Por esta razão também o Salvador chama os apóstolos de luz, dizendo: Vós sois a luz do mundo (Mt 5, 14). Por que os chama de luz? Certamente não somente para elogiá-los, mas para indicar a esperança na ressurreição. Assim como a luz da tarde que se põe: ela não se extingue, mas se esconde; e escondendo-se aparece de novo, também o homem: como num poente é conduzido para o túmulo, e de lá espera um dia a aurora da ressurreição. Façase a luz. Moisés disse apenas que foi criada, mas como foi criada não revela, nem mesmo sabia. Que a luz foi criada, todos nós afirmamos que sabemos, mas como foi criada, não compreendo. Por isso também o Salvador disse aos apóstolos: A vós não convém saber os tempos e os momentos que o Pai estabeleceu em seu próprio poder (At 1, 7). Se não podemos conhecer os tempos e os momentos dispostos por Deus, podemos compreender com raciocínios humanos o Soberano dos tempos e o Criador dos séculos? E Deus disse: Faça-se a luz. E a luz foi feita. Ó quão grande e santo poder! Ó maravilhas incomensuráveis! E a luz foi feita, e Deus chamou a luz dia, e as trevas noite. Por que chama “dia” (h9me/ra)? A palavra “h#meron” designa tudo aquilo que é reluzente e amável. Por isso também designamos pelo termo “h9mero/thj” a filantropia, e os animais domésticos “h#mera”. E Deus chamou a luz dia e as trevas noite Por que “noite”? Porque de noite, ao homem que se deita, vem à mente a lembrança da morte, como se lhe dissesse: “Aprende, ó homem, o que és. És mortal. És 75 servo do sono. Por que estais aí a imaginar aquilo que é superior a ti?”. A noite é também é uma ocasião para o arrependimento, por isso disse Davi: Aquilo que dizeis em vossos corações, chorai sobre vossos leitos (Sl 4, 5). De fato, à noite, o homem que se deita não é morto nem vivo. Pergunta ao herético: “É morto ou vivo?” E se ele disser “vivo”, diga: “Por que, então, não percebe os que falam ou caminham?” Se, porém, disser “morto”, diga: “Como, então, respira? De fato, que tudo o que respira não está morto, e tudo o que não sente não está vivo... Ignoras a ti mesmo, mas ousas fantasiar sobre o que é superior a ti?” Mas basta: isto já é o suficiente para o primeiro dia. A tarde já cai, como aquela do primeiro dia e, por quanto nos foi possível, se profundo foi o objeto de nossa reflexão, na mesma proporção o explicamos. É responsabilidade dos fiéis indagarem sobre aquilo que dissemos, e aprofundar a exposição do que fizemos. 7. E nós, que somos nutridos pelo santo jejum, e enquanto nos privamos do nutrimento do corpo nos deleitamos com as coisas celestiais, apliquem-nos com zelo na observância do santo jejum, pois está escrito: Santificai, pois, o jejum (Jl 1, 14). Nós o santificamos, ou somos santificados por ele? Na verdade, o profeta com esta expressão quis dizer: “observai santamente o jejum”. O mesmo vale quando rezamos: Santificado seja o Teu Nome (Mt 6, 9): não que rezamos em favor do Nome Divino (pois o nome Dele santifica todas as coisas), mas, uma vez que o Nome foi invocado sobre nós (pois somos chamados de Cristãos em virtude do nome de Cristo), é como se disséssemos: “Que o Teu Nome seja santificado sobre nós”. Junto ao Santo tudo é santo, e não há nada próximo a Deus que não seja santo, pois o Deus Santo repousa entre seus santos. Também o seu céu é santo: Será ouvido a partir de seu céu que é santo (Sl 19, 7). Os anjos são santos: Quando vier o Filho do Homem em sua glória com seus santos anjos (Mc 8, 38). A terra encerra o santo culto: E quererá cancelar a aliança sobre a Sua terra santa; Davi fala do átrio santo: Adorai o Senhor em Seu santo átrio (Sl 95, 9); Segundo Isaías, o Templo é santo: Pois santo é o seu 76 Templo, admirável em justiça (Sl 64, 5-6). Também as ovelhas sacrificadas, mesmo sendo animais desprovidos de razão, eram chamadas de santas: Como as santas ovelhas em Jerusalém; a Aliança é santa: E confirmará com muitos a Sua santa Aliança (Ez 36, 38); Jerusalém era chamada santa: E sobre a cidade santa de nossos pais, Jerusalém (Dn 9, 24-27). Nada, pois, vai ao encontro de Deus se não é santo. Por isso diz Paulo: E a santidade, sem a qual ninguém verá a Deus (Hb 12, 14). Nos abstivemos de pão: abstenhamo-nos também da iniqüidade. Não comes pão? Não devores a carne dos indigentes, para que Deus não diga sobre ti: Devoram o meu povo em pasto de pão (Sl 13, 4). Não bebes vinho? Que a cólera não te inebrie, para que não ouças do Legislador: A cólera os faz semelhantes à serpente (Sl 58, 5), e de novo: Fúria de dragões é o vinho deles (Dt 32, 33). Toda vez que oprimirdes o indigente e ele gemer, saibas que ele estará na presença de Deus comendo o pão das lágrimas. Por isso Deus clama: Cobris o meu altar de lágrimas (Ml 2, 13). Deus reprova os que choram sobre seu altar, dizendo: Sacerdotes, entrastes e chorastes (Jl 1, 3). Mas reprova não porque chorassem, mas porque se encontravam ali, diante de seu altar, vítimas de injustiça: órfãos e viúvas. E para provar que é deles que fala, acrescenta: Com lamento, gemido e dor (Jl 2, 12). Ainda é conveniente considerar as nossas ofertas. Nos é apresentada a mesa da alma, a Palavra de Deus. Quando o corpo jejua se santifica, a alma que não se alimenta morre. Que o corpo jejue dos pecados, a alma, porém, se alimente dos divinos ensinamentos. Não podes comer do pão de Cristo e do pão das lágrimas, como diz Paulo: Não podeis participar da mesa de Cristo e da mesa dos demônios (I Cor 10, 21). Portanto, ao que jejua, é necessário afastar-se de alimentos, mas, em primeiro lugar, dos pecados. E, de fato, a cada dia, os anjos observam quem demonstra abster-se da avareza, ou da luxúria, ou da iniqüidade. Abstinências desta natureza são registradas pelos anjos e Deus as armazena em seu tesouro. Meus irmãos, assim como os oficiais relatam tudo ao Imperador por meio de libelos, 77 do mesmo modo os anjos a Deus relatam tudo o que acontece, não para comunicar algo que Ele ignore, mas para realizar aquilo que lhes é próprio na liturgia da criação. Eu exaltaria dez mil vezes aquele não jejua do que aquele que jejua e comete injustiça. Digo isto não para dispensar do jejum, mas para proclamar a religião. Pois não há mal algum no fato de comer, mas pecar, isto sim é maligno, como diz Deus sobre um certo homem justo: O teu pai não comia, mas fazia a minha vontade. E em outra passagem: O quarto, o quinto e o décimo jejum serão para vós causa de alegria, felicidade e belas festas: amai a verdade (Zc 8, 19). Mas resplandeceu a luz sensível, para que proclamasse o Autor da luz. Cai a tarde, selando o curso deste dia. Belo o início de nossa reflexão, que assim seja também no final. Não a rejeites como algo ordinário, mas acolha o que diz Davi: Para o fim, que não o destruas (Sl 74, tit.). Que o Deus da luz vos ilumine a todos pela Sua palavra, pela Sua lei, pela fé, pela justiça e pela prudência, em Cristo Jesus Nosso Senhor, pelo Qual e com o Qual a glória ao Pai e ao Santo Espírito pelos séculos dos séculos. Amém! 78 CONCLVSIO Quibus expositis argumentis, ad aliquas conclusiones veniamus oportert. In primis animadvertendum hoc proposuimus: rhetorica operum exaratorum analysi, quae sunt a Christianis auctoribus vel probata vel maxima admiratione affecta, ad ea explicanda atque aestimanda elocutionis principia secundum artem illam apta videtur. Nam cum textum in illas partitiones oratorias tum propositiones solutas per cola et commata nobis dividentibus ea omnia, quae perspicua amplius non sunt lectoribus nostris, praeclarae vero Severiani Gabalorum episcopi indoli patuerunt et necessaria ad dicendum praebuerunt. Primum, quod pertinet ad inventionem, praesertim de etheos compositione oportet notare. Namque quod de Severiani ethos invenimus est magni momenti ad omnia confirmanda quae dixerunt illi scriptori ecclesiastici de Gabalensis ingenio oratorio. Etiamsi non superet eloquentia illos maximos scriptores, verbi gratia Iohannem Chrysostomum et illos Cappadocas, homiliaeque suae nostris auribus mediocriter sonent, Severianus tum ex inventione, elocutione et dispositione quibus orationem ICosmg exaravit, virum quidem doctum auditoribus suis se ostendere constituit, ut vidimus in argumentatione quam disposuit in exordio et expositione (vel narratione) qui sunt in ICosmg, cum illa genera dicendi quae pertinent ad philosophum (diatriba) et grammaticum (commentarium) eligeret ad Sacras Scripturas interpretandas. Deinde, quod pertinet ad dispositionem, praesertim de modus argumentandi. Hoc etiam est indicium viae ac rationis quibus illi christiani scriptores Antiocheni usi sint ad Sacras Scrituras interpretandas, praecipue de usu statuum legalium ad inveniendum non solum ethos sed etiam scribentis intentionem eorum qui Libros Sacros exaraverunt. Ut N. Cipriani vir doctus putat et nos eum sequentes, haec quidem elementa a multis qui se Litteris Christianis Antiquis tradunt neglegi videntur, praesertim ab iis qui rationi interpretandarum Sacrarum Scripturarum quam “Patres” effecerant student, qui saepe hanc rem circumcidunt, dividentes eam in partes duas, quarum alteram quae pertinet ad rationem interpretandi scriptorum Antiochenae scholae, alteram Alexandrinae.188 Tamen non solum 188 Cf. N. CIPRIANI, La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013, p. 32. 79 apud Latinos scriptores ecclesiasticos sed etiam apud illos Graecos, verbi gratia Severianus noster ut vidimus, usum statuum legalium in eorum ratione interpretandarum Sacrarum Scripturarum invenire possumus. Postremo, de elocutione in ICosmg notare oportet quomodo non solum figurae abundent, sed praesertim quomodo Severianus iis ad persuadendum et animos movendos usus sit. Ut enim Severianus ipse affirmat, usus figurarum non solum ad ornandos locos valent, sed etiam vim ad interpretandum habent: “ 9Ecakij le/gei to\, ]Hn, i3na e9rmhneu/sh| to\ o1n.”189 Brevis haec sententia est magni momenti ut non solum sciamus quo modo Severianus figuras per adiectionem interpretaretur, id est tamquam hermeneutica instrumenta, sed etiam nobis vinculum dilucidum inter artem Rhetoricam et illam interpretandarum Scripturarum praebet, quod in commentario grammatici proprio continetur. 189 ICosmg 3, col. 432. 80 BIBLIOGRAPHIA I. Fontes: ARISTOTELIS, De arte Rhetorica, ed. J. Henderson, LCL 193, Cambridge-London 2006. Rhetorica ad Herennium, ed. F. Marx, Lipsiae 1964. CHRYSOSTOMVS I., Homilia II, dicta postquam reliquiae martyrum etc., PG 63, coll. 467472. CICERO M.T., De Inventione, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006. - , Topica, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge-London 2006. - , De optimo genere oratorum, H. Bornecque ed., LCL 386, Cambridge/London 2006. COMBEFIS F., Bibliothecae Graecorum Patrum Auctarium Novissimum, Pars Prima, Parisiis 1672. GENNADIVS SCHOLASTICVS, De viris illustribus , in PL 58 1059-1120. HIERONYMVS, De optimo genere interpretandi, (ep. LVII ad Pammachium), PL 22, coll. 571-572. MANSI J. D., Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, tomus III, Florentiae 1759. SEVERIANVS GABALENSIS, Orationes VI in mundi creationem in PG 56, 430-500 (Cf. CPG 4185-4295 et Suppl. 251-263). SOCRATES, Historia Ecclesiastica, G.C. Hansen ed., SC 505, Paris 2006. SOZOMENVS, Historia Ecclesiastica, J. Bidez – G. C. Hansen edd., SC 516, Paris 2008. 81 PALLADIVS, Dialogus de vita Chrysostomi, A.-M. Malingrey ed., SC 341-2, Paris 1988. PHOTIVS, Bibliotheca, t.1, cod. 1-84, R. HENRY ed., Paris 1959. WILSON N. (c.), Fozio: Biblioteca, Milano 1992. II. Studia et Instrumenta AA.VV. Dizionario dell’Antichità Classica, Torino 2000. AGOSTO M., Prima Rhetorices Rudimenta, Stronconii 2011. ALTENDORF H. D., Untersuchunguen zu Severian von Gabala, Tübingen 1957 [dissertatio ad Doctoratum consequendum]. AUBERT R. (dir.), Dictionnaire d'Histoire et de Géographie Ecclésiastiques, Paris 1981. BADY G., “L‟Editio Parisina Altera des oeuvres de Jean Chrisostome et la Patrologie Grecque de Migne” in Eruditio Antica 4 (Paris 2012). BAREILLE J., Oeuvres Complètes de S. Jean Chrysostome, Tome Sixième, Paris 1868. BARTHES R., La Retorica antica, Milano 2006. BISPHAM E. – HARRISON T. – SPARKES B. A. (edd.), Ancient Greece and Rome, Edinburgh 2010. BIZOS M., Syntaxe grecque, Paris 2002. CAMERON A.C. – LONG J. – SHERRY L., Barbarians and the Politics at the Court of Arcadius. The Transformation of the Classical Heritage, Berkeley 1993. CHANTRAINE P., Dictionnaire Étymologique de La Langue Grecque, Paris 1968. CIPRIANI N., La retorica negli scrittori cristiani antichi, Roma 2013. 82 CUNNINGHAM M. B. – ALLEN P. (edd.), Preacher and audience: Studies in Early Christian and Byzantine Homiletics, Leiden-Boston-Köln 1998. DI BERARDINO A.– FEDALTO G. – . SIMONETTI M (c.), Dizionario di Letteratura Patristica, Milano 2007. DÖPP S. – GEERLINGS W., Dizionario di Letteratura Cristiana Antica, Città del Vaticano/Roma 2006. GARAVELLI B.M., Manuale di Retorica, Milano 2008. HEIDEGGER M., Che cosa significa pensare?, Milano 1979. - , Hölderlins Hymne “Der Ister”, Gesamtausgabe 53, Frankfurt am Main 1984. KELLY J.N.D., Early Christian Doctrines, London 1989. LAMPE G.W.H., A Patristic Greek Lexicon, Oxford 1961 LAUSBERG H., Elementi di retorica, Bologna 2002. MARROU H. I., S. Agostino e La fine della cultura antica, Milano 1987. MONTANARI F. – MONTANA F., Storia della letteratura greca. Dalle origini all’età imperiale, Roma-Bari 2010. MORESCHINI C. – NORELLI E., Patrología. Manual de Literatura Cristiana Antigua Griega e Latina, Salamanca 2009. OLIVAR A., La predicación Cristiana antigua, Barcelona 1991. PIZZOLATO L. F., “Un‟analisi retorica del prólogo dell‟Expositio Psalmi CXVIII di Ambrogio” in Retorica ed Esegesi Biblica: il rilievo dei contenuti attraverso le forme. Atti del Seminario di Antichità Cristiane (“Vetera Christianorum” 24), Bari 27-28 novembre 1991. 83 PUECH A., Histoire de la littérature grecque chrétienne, Paris 1930. REBOUL O., Introduzione alla retorica, Bologna 1996. RIZAKIS A. D., “Anthroponymie et Société. Les noms Romains dans les Provinces Hellénophones de l‟Empire” in IDEM (ed.), Roman Onomastics in the Greek East. Social and Political Aspects, Proceedings of the International Colloquium on Roman Onomastics, Athens, 7-9 September 1993. SCHMOLLER A., Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament, Stuttgart 2002. SIMONETTI M., Lettera e/o Allegoria. Un contributo alla storia dell’esegesi patristica, SEA 23, Roma 1985. SIMONETTI M. – PRINZIVALLI E., Storia della Letteratura Cristiana Antica, Bologna 2010. VOICU S. J., “Il nome cancellato: la trasmissione delle omelie di Severiano di Gabala” in Revue d’Histoire des Textes n.s. 1 (2006). - , “Sevérien de Gabala”, in Dictionnaire de Spiritualité, Ascétique et Mystique, Tome 14, coll. 752-763, Paris 1990. - , “Severiano di Gabala” in M. SODI – A. M. TRIACCA (cura), Dizionario di omiletica, Torino 1998. - , “Solidarietà tra Cappadocia e Antiochia”, Il giusto che fiorisce come palma. Gregorio il Taumaturgo fra storia e agiografia. Atti del Convegno di Stalettì (CZ), 9-10 novembre 2002. A cura di B. CLAUSI e V. MILAZZO (Studia Ephemeridis Augustinianum 104), Roma 2007. ZELLINGER J., Die Genesishomilien des Bischofs Severian von Gabala, Münster 1916. 84 INDEX SVMMARIVM, p. 02 ABBREVIATIONES ET SIGLA, p. 04 INTRODVCTIO, p. 06 CAPITVLVM PRIMVM: SEVERIANI GABALENSIS VITA EIVSQUE OPERA, p. 08 1. De fontibus Severiani vitae, p. 08 2. Praecipuae notae biographicae et chronologicae de Severiani vita, p. 09 2.1. Tabula chronologica de Severiani vita, p. 14 2.2. Praecipue notae de tempore quo vixerit Severianus, p. 15 3. Severiani de operibus, p. 17 4. De textu tradito orationum VI Severiani Gabalensis de Cosmogonia, p. 19 CAPITVLVM SECVNDVM: ORATIONIS I DE COSMOGONIA ANALYSIS RHETORICA, p. 21 1. Introductio: de via ac ratione rhetoricam ad analysin consequendam, p. 21 2. De quaestionibus praecipuis de oratore, eiusque auditoribus et dicendi genere, p. 24 3. Quaestiones quae ad textum pertinent, p. 27 3.1. Dispositio exterior orationis ICosmg, p. 28 3.2. Initium: Exordium (ICosmg 1), p. 28 3.2.1. Dispositio, p. 29 3.2.2. Elocutio, p. 34 3.2.3. Inventio, p. 43 85 3.3. Medium: Expositio (ICosmg 2-6), p. 45 3.3.1. Diatriba in ICosmg, p. 45 3.3.2. Status Legales et exegesis in ICosmg 2, p. 48 3.3.3. Severianus orator an grammaticus? (ICosmg 3-6), p. 51 3.4. Finis: Epilogus (ICosmg 7), p. 59 CAPITVLVM TERTIVM: SEVERIANI GABALORUM EPISCOPI ORATIONIS I SERMONEM LVSITANICVM, p. 62 1. Praemittenda, p. 62 2. Interpretationis de via ac ratione, p. 62 3. Interpretatio, p. 65 CONCLVSIO, p. 78 BIBLIOGRAPHIA, p. 80 INDEX, p. 84 DE COSMOGONIA INTERPRETATIO IN