Imprimir arraianos

ARRAIANOS
2
INVERNO 2004
2005
Garraos do Laboreiro na procura
do segundo número da revista
ARRAIANOS
Prezo 2 ouros
XANELA ARRAIANA
LIMIAR
A RAIA ESCRITA
VIDA E MORTE SEGUNDO TEIXEIRA DE PASCOAES E OTERO PEDRAYO
A RAPA DE SABUCEDO
O IMPOSTO ARRAIANO / POESÍA
O BAFEXO DE SECHU
PATRIMONIO DA HUMANIDADE/ ARAIAÉNOS@
BIBLIOGRAFÍA URGENTE DA RAIA
Á SOMBRA DE PENAGACHE
SERRA DO XURÉS. UN PARAÍSO A CABALO DA RAIA
DE SAN PEDRO Á SERRA DO LABOREIRO
ROTEIRO DA PENEDA
ECOLOXÍA E PATRIMONIO
OS OUTROS ARRAIANOS
ACADÉMICOS DO GALEGO EXTERIOR
DE RÍOS E RAIAS
HUMOR PAPIROFLÉXICO
LEMBRANDO A CÉSAR MOREIRAS
ARRAIANOS É NOTICIA
CRÓNICA DE FILO-CAFÉ
MICRORELATOS
XA NON TEÑO HOME
RIVELA E A LIGA DOS POETAS
VILANOVA NA OBRA DE FERRÍN
A VIRXE DO CRISTAL DE CURROS ENRÍQUEZ
A BOLA NA REDE
DE ERMOS E ABANDONOS
MEMOIRS OF A PEASANT BOY
CADERNO DE BITÁCORA
·EDICIÓNASOCIACIÓN ARRAIANOS·COORDINADORASER ÁLVAREZ·COMPOSICIÓNANDREA LÓPEZ·
·IMPRESIÓN&FOTOMECÁNICAIMPRENTA CELANOVA·DESEÑO PORTADA·BALDO RAMOS·
2
3
4
15
16
20
22
28
30
31
34
35
36
37
38
40
41
46
50
51
52
54
56
58
60
61
62
64
65
XANELA ARRAIANA
ANDREIA
2
ARRAIANOS/
XANELA ARRAIANA
/ inverno04
P
ORTUGALICIA, TERRA DE TESOUROS
Os arraianos estamos de parabéns. A cultura inmaterial
Un ancián que morre é unha enciclopedia que desaparece (proverbio afro-arraiano)
LIMIAR
lusogalaica vai ser recoñecida pola Unesco como Patrimonio
da Humanidade. Dende a Raia Seca apoiamos esta iniciativa
da asociación pedagóxica e cultural Ponte nas Ondas, un
colectivo de profesores galegos e portugueses que leva dez
anos tendendo pontes de comunicación entre medio cento de
escolas dos dous lados da raia, através dunhas xornadas
radiofónicas que tratan de recuperar boa parte da nosa tradición común.
Coidamos que a proclamación desta candidatura transfonteiriza (prevista para o verán do ano 2005) pode marcar o
inicio dese novo mundo arraiano que vimos albiscando desde
hai tempo, e que mesmo ten sido o xérmolo da nosa publicación. Xa podemos soñar en voz alta co nacemento dunha rede
estable de emisoras de radio educativas nos dous lados da
raia; coa constitución dunha Federación de Asociacións
Arraianas (grupo de presión que procure a dinamización cultural da eurorrexión Galicia-Norte de Portugal); coa posta en
marcha dunha campaña para reivindicar os valores da nosa
realidade transfronteiriza expedindo un carné arraiano que
nos distinga coma o que somos; coa recuperación e posta en
valor dunha Rede de Roteiros do Contrabando, e facendo
tamén realidade, por fin, tantos outros proxectos e soños que
unen a todos os habitantes desta República de PortuGalicia,
unha terra chea de tesouros materiais e inmateriais que están
agardando por unha variña máxica que os veña espertar da
longa noite invernal na que están sumidos, para poderen
reverdecer neste mundo globalizado con todo o seu potencial
e a súa personalidade propia.
ASOCIACIÓN ARRAIANOS
Á esquerda, casona de Teixeira de Pascoaes en S. Joaõ de Gatão, Amarante. Á dereita, pazo de Trasalba, de Ramón Otero Pedrayo
(A raia escrita)
úas solainas de pedra. Unha en S. Joaõ de Gatão, aberta ao val do Tâmega e ás serras
de Aboboreira e do Marâo. A outra en Trasalba, apuntando cara á divisoria da Arnoia e da
Limia, co Laboreiro e o Penagache ao lonxe. Estamos a finais do outono, entre a castañeira e
a matanza, e o aire entra xa tan frío que doe no peito. Hai lume na lareira.
D
CABALEIROS
DA SAUDADE
A vida e a morte
segundo Teixeira de Pascoaes
e Otero Pedrayo
4
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
Á Galiza
Galiza, terra irmã de Portugal
Que o mesmo Oceano abraça longamente;
Berço de brancas névoas refulgindo
O espírito do sol amanhecente;
Altar de Rosalia e de Pondal
Iluminado a lágrimas acesas,
Entre pinhais, aos zéfiros, carpindo
Mágoas de terra e místicas tristezas;
A ti dedico o livro que uma vez,
Embriagado de sombra e solidâo,
Compus sobre os fraguedos do Marâo;
Este libro saudoso e montanhês.
OVII.POETA
A grande ilusâo da vida moderna, composta de fumo e
TEIXEIRA DE PASCOAES (1877- 1952)
Nacido Joaquim Pereira Teixeira de
Vasconcelos no lugar de Pascoaes, freguesía
de Amarante, formouse en Dereito na facultade de Coimbra e chegou a exercer a avogacía
durante perto de dez anos na cidade de Porto,
até que se retirou ao solar familiar onde viviu
a maior parte da súa vida adicado á escritura.
Sendo aínda moi novo, comezou a publicar poesías nos xornais e un primeiro libro,
Embryöes (1895), que logo repudiaría. Era o
inicio dunha vastísima producción na que a
poesía, que lle deu celebridade, convive con
outros xéneros literarios. Só a xeito de mostra
destacamos os poemarios: Jesús e pâ, As sombras, Senhora da noite, Maranus, Regresso ao
paraíso, Elegias, O Doido e a Morte; ensaios:
Verbo escuro (aforismos), A arte de ser português,
Os poetas lusíadas (conferencias proferidas na
Cataluña), O homem universal; biografías
romanceadas: S. Paulo, O penitente (Camilo
Castelo Branco), Napoleâo; autobiografía: Livro
de Memórias, Uma fábula (O advogado e o poeta)...
Maiormente de 1910 a 1919, foi o principal teorizador do saudosismo, pensamento
desenvolvido no ámbito do movimento da
Renascença portuguesa, de cuxo órgano de
expresión, a revista A Águia, foi director.
Ben coñecida a súa amizade con Unamuno,
non se sabe tanto dos seus fortes vencellos con
Galiza. Foi amigo e correspondente de moitos
intelectuais galegos, de Álvaro Cebreiro a
Risco ou Castelao (“O Miño non é unha fronteira e temos voar com´os paxaros, por riba dos carabineiros e dos guardiñas” escrebe nunha das súas
cartas o galego), e adicoulle a Galiza a obra
Maranus (1920, 2ª ed.) co seguinte poema:
ruído, pode interessar a pupila dos vossos olhos, mas nâo a luz do
vosso olhar.
IX. Fumo das fábricas, gritos de sirenes, velocidades –sois atitudes da Matéria, impostas pelo espírito imitativo e simiesco.
X. O homem foge do homem. Quer voar como as aves, correr
como as lebres, penetrar nas ondas como os peixes.
O homem-pássaro é hoje o super-homem!
Eis a vitória do Pessimismo.
XI. Eu fui dado á luz eléctrica deste século; o denso fumo industrial satura-me os pulmôes; o ruído mecânico faz sangrar os meus
ouvidos-, e eu nâo compreendo, nâo asimilo esta Vertigem, que é de
ferro!
XII. Fumos das fábricas, gritos das sirenes, velocidades, qual a
vossa entonaçâo espiritual, o vosso etéreo significado? Qual o sentido das palavras –Força, Vitória, Actividade, que modernos vates
apregoam? Sois ocas palavras de metal... a bruta matéria a tornar-se
nublosa, a imcompreender-se.
Hulha negra feita nuvem de fumo.
LUSÍADA
AIII.NOITE
Pressentimentos, figuras, apariçoes, desenham, no ar, as suas
formas incendidas... As árvores falam, no ermo, e a noite parece
ouvir as árvores... Extáticos vultos montanhosos esculpem a face da
distância, marejada de estrelas.
Há rastos de almas na paisagem...
CANTO DA LAREIRA
AI.OSobre
a larga pedra, já desgasta, um tronco velhinho arde... Que
bailado alegre de chamas! Dir-se-á que ele tinha oculta, no seio, toda
a luz que recebera do sol, desde os seus tempos de arbusto.
Como a chama crepita! Vê-se que vai, no fumo, o seu pecado. Na alta
chaminé sombria, pairam asas diabólicas... A chuva sussurra, e o
vento é uma voz perdida... súplicas, gemidos, oraçoes... figuras de
alvoroços que perpassam, nas trevas.
II. É o ambiente da intimidade profunda, do divino alheamento,
em que a minha alma, cantando baixinho, parece adormecer alguém
que vive aflito. Ei-la que cerra as pálpebras e inclina a fronte docemente... Véste-se de silêncio, e dorme, e sonha... e comunica, lá fora,
ARRAIANOS
5
com a Tristeza que lhe fala,
vagueando, á luz da lua, em
seu etéreo vulto esparso.
V. Em ti, velha lareira,
suja de cinza e fumo, pelas noites de inverno, eu sinto que
vivo, e a sombra que projecto,
ao clarâo do teu fogo, sorri,
voltada para Deus.
E MORTE
O ESPÍRITO
X. “ –Sim, o que te causa
pavor nâo é o túmulo; é a súa
ideia, ou antes, como tu disseste, a sua sombra...
O homem gosta de macaquear
o espírito... o que, na verdade,
Escritorio de Teixeira de Pascoaes
me faz rir... O homem, quando
vê uma cousa, cria logo a sua ideia... Como se, entre esta e aquela, pudesse haver parentesco!
Meu caro amigo, o espírito ri-se das ideias, como as árvores se devem rir do lápis que as desenha... Eu estou mais
perto do sol que da sua ideia... friorento sol pintado...
Tu, animal, contemplas o espírito, e desejas imita-lo simiescamente... Vede a minha caricatura... o meu fantoche, diante dos teus olhos.
A contemplaçâo do Espírito exalta e aperfeiçoa; mas non tentes imitá-lo.
Estás ao pé da tua Amante? Nâo cries a sua ideia. Nâo me obrigues a intervir no idílio... Seria, de resto, um esforço
inútil. Mas todos os homens fazem uma ideia da súa bem-amada... caricaturam-na! Daí a comédia no Amor!
O homem tamén gosta de pintar a sua morte, e inventa, para isso, as mais lúgubres tintas...
Na luz solar nâo existe a cor negra; foi extraída da luz da alma...
Por isso, te digo, enfim, que respeites a morte; deixa-a na sua nudez inviolável... Nâo a enfeites com negros crepes...
Apaga o clarâo dos círios que lhe revela as formas cadavéricas...
Nâo cries a sua ideia... compreendes?”
URBAMULTA
TLXIV.
A ciência é como un túmulo, onde jazem as cousas e os seres enclaustrados en plúmbeos nomes, que derivam do grego e do latim...
Olhai as pobres flores, ao longo dos jardins, chumbadas á horrível etiqueta! Todas sofrem do nome que lhes foi
imposto, e as súas pétalas chamam pelo outono.
LXIX. O que teria a dizer, acerca do meu caö, do gesto da sua cauda, do verbo luminoso dos seus olhos, das suas
atitudes transparentes, dos seus diálogos nocturnos, lá fora, com as horas mortas que pasam!
Mas falar de câes. depois de Maeterlinck, é ladrar.
LXX. Certos pássaros vêem o sol, antes de ele nascer. Erguem o primeiro canto, na sombra da madrugada. Sâo
Profetas.
O rouxinol observa a noite, com alegria. Conhece a luz que espalha, na treva, o seu cantar.
O mocho, pelo contrário, é o sabio, o pessimista. Naqueles olhos, redondos e amarelos, há espanto de quem vê fantasmas e a sombra vâ de tudo... O ermo e o remoto choram, nos seus cantos agoireiros, porque a súa inspiracâo é
feita de presenças mortas...
LXXI. As aves e as flores! Eis o que nos ficou da Idade de Oiro. As suas cançoes e os seus perfumes sâo formas
aladas, espectrais, de todo o jardim do Éden...
LXXII. Há uma antiga rosa vermelha, aveludada, em cujo aroma está presente o mundo da minha infância. Dirse-á que o vejo desdobrar-se em paisagens, figuras humanas, gestos, voces e alegrias!
Ó minha rosa eleita, quando te encontro, nas manhâs de Abril, incendiada de cor, entre a verdura das folhas, o anjo
infantil que fui, estremece, no seu pequenino túmulo entreaberto; acorda e contempla-me, sorrindo...
6
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
OS MEDOS
I. Noite morta de luar...
O medo esvoaça, em torno de mim. As suas asas batem-me no rosto, que se apaga e parece derramar escuridaö...
Gélida palidez lique-faz-se na minha fronte. Ericam-se-me os cabelos. Diante dos meus olhos, que recuam, negros
de espanto, a paisagem define-se em vultos fabulosos.
Vede um homem a braços com o medo.
XII. As árvores tremem de frio, deixando cair as folhas; paralisa-se-lhes a seiva, nos negros troncos solitários.
É o medo de florescer?
XIII. Do último raio de sol-pôr, nascem as sombras nocturnas, que o medo popular anima. E é certo que elas
vivem!... Algumas, sâo um encanto de tristeza! Representan, ao luar, o seu drama indefinido. Há gestos de névoa,
murmúrios de penumbra, na solidâo...
Vagos mitos afloram, com as estrelas, no céu da minha aldeia...
DO MEU BERÇO
ÁI.SOMBRA
Quando abandono o meu retiro de aldeia, ao regresar ali, descubro, em tudo, un ar poirento de quem ja
nâo esperava a minha vinda. No meu quarto, as aranhas urdem as suas teias, confiantes numa posse perpétua
do lugar, e as ervas crescem, no jardim, como se meus pés nâo voltassem a trilhar aquela terra.
II. E apesar disso, como eu te amo, velha casa onde nasci! A tua figura de pedra e de melancolia, sentada á sombra das árvores, profundamente me comove... Há diálogos misteriosos entre nós... porque a minha lembrança te
reveste e anima.
Através dela, tu és alguém.
III. Desejaria viver eternamente debruçado, na tua janela aberta, sobre o Tâmega e o Marâo!
A Eternidade absorta e contemplativa, o alheamento sem fim, quem o poidera viver!
IV. Nesta velha casa, no meio desta paisagem materna, o que há de banal, no meu ser, desaparece; toma a infinda seriedade das cousas, que mostram o vulto escuro, ao doirado riso do sol.
V. E ali me procuram as almas das criaturas que eu amei... Convivo, que delicia, com fantasmas! E, em volta de
mim, se desenrola, em sonho e névoa, o cenário da minha infância... E nele represento a antiga inocência. Vejo a interrogaçâo em que tudo se esboça, á luz duns olhos infantis... e canto!
VI. Ó velha casa, depois da minha morte, vaguearei, nos teus corredores, nas tuas salas, quando a sombra e o
silêncio invadem tudo...
Debruçar-me-ei, nas túas janelas, abertas sem ruído, vendo o luar de que sou feito, comfundir-se com o luar encoberto das horas mortas. Vaguearei, no teu jardim; e, entre as sombras das árvores, serei uma sombra mais...
VII. Quem andar, de noite, por ali, encontrará o meu espectro meditativo, a erguer-se das cousas, que eu amei,
durante a vida, porque foi, sob a sua influência, que a minha infância, flor do ermo, desabrochou.
MINHA JANELA
DI.AAbro
os olhos torvos de sono ainda. A penumbra do meu quarto (últimos vestigios da noite) vai-se escapando, pelas fiestras de oiro. Em volta de mim, os móveis familiares reconquistam suavemente a perdida fisionomia. Espreitam-me, através da claridade indecisa. Alguns, envelheceram... Ás suas tintas desbotadas comparo as minhas primeiras brancas. Outros conservam a sua antiga velhice inalterável. O seu vulto ergue-se, como
que além do Tempo, esculpido en silêncio e indiferença...
II. Levanto-me do leito. Chego á janela. O sol inunda o meu quarto... Eu e ele sorrimos... Lá fora, os passarinhos
cantan a sua alegria ingénua e antiquísima! As seivas reanimam-se, nos velhos caules, e as folhas amarelas do outono vagamente reverdecem. O vento define e azula os diáfanos longes montanhosos, florescidos de luz... Há uma ilusâo de primavera na paisagem. Sente-se que ela sonha...
XII. E vejo a curva dos outeiros, imitando esqueletos de antigos mares... Nas súas formas ressequidas, palpita
ainda o ritmo da onda.
XIII. Velhinhos montes do princípio do mundo, extintas lâmpadas manando sombra e silêncio, refugiou-se, nos
meus olhos, a vossa antiga luz... Ali, cintila a sua última esperança; ali, nos meus olhos, a luz primordial é um luar
saudoso, banhando as cousas, que imaginam ressurgir...
XIV. Velhinhas existências, encarquilhadas, pétreas... Rochedos, vales, outeiros, serranias, sois negras ruínas do
antigo astro, arquitectado em labaredas.
ARRAIANOS
7
HUMANO
OI. AsCORPO
linhas do pé descalço desenham toda a nossa fragilidade. O andar é
uma hesitaçâo que se desloca.
Percebe-se a obra indecisa...
II. O homem é a tentativa dum outro ser, longinquamente realizado, em
outros mundos, talvez...
III. As linhas da mâo desenham a garra que se retrai, queimada do fogo
que roubou.
A fronte é um pequeno espaço, principiado para nâo ter fim...
O nosso olhar nâo é luz; é sombra que imagina ver.
VI. Oh, a visâo da caveira! Como ela surge, nas fisonomias, mostrando a
distancia que nos separa do sepulcro!
Mas o rosto duma virgem, na flor da idade? Que florescentes formas translúcidas de sangue vivo! Que tenra pele, vicejando alegria e cor! Parece que a ilumina o sol, por dentro...
Tanta beleza e vida podem lá esconder uma caveira!
Na verdade, o esqueleto aparece com os anos. As dores, envelhecendo, vâo
formando, em nós, a trágica dureza íntima dos ossos...
O corpo, ao presentir a morte próxima, defende-se dela, empedernindo,
fixándose em matéria bruta, incorruptível.
OI. OUTONO
Despem-se as árvores da sua carne de verdura, e o seu vulto esquelético, ás horas do poente, sangra, crucificando no crepúsculo.
No oiro das folhas mortas, no roxo dos ermos longes, adivinhase a mâo nublosa que os pintou, porque ela aperta-nos
o coraçâo no peito. É a mâo da Tristeza, que é a propria Morte em sombra de ternura, a morte beijando-nos na face...
V. O outono é belo, porque nos provoca uma fuga da alma sobre as cousas, isto é, sobre o Passado. E o homem
adora tudo o que o afasta de si mesmo. Ele gosta de se contemplar, através da Saudade-, essa distância espiritual,
que dá perspectiva eterna ao seu frágil ser transitório.
VII. O outono é belo para o homem, porque ele já foi árvore, e recorda ainda a delicia de adormecer, quando a
seiva pára arrefecida, e a sensaçao do mundo externo, tomba, com as folhas, das ramagens.
ESQUECIDOS
OI.SAnoitece.
Vagueio, sozinho, num ermo cemitério... Ao longo da avenida principal, velhos ciprestes verde-negros -, duas filas
de espectros, múrmuros de vozes mortas... Na espessura das ramagens, palpitam asas agoirentas. Ouve-se cantar
um mocho, á distância... Como a noite é o cenário daquele canto! Sob a sua influência, as lembranças revivem, na
memória, e os fantasmas aparecem. É um canto que repercute além da Vida...
II. Depois de percorrer o passeio central do cemitério, branco e rectilíneo, entre árvores e jazigos de família, parei,
junto de algúns túmulos, curioso de suas formas e letreiros, que traduzem últimos desejos, expressôes de alma, despontando no primeiro crepúsculo da Morte.
III. Súbito, avisto, á minha esquerda, uma sepultura de mármore, tendo, á cabeceira, alta lápide, com o nome do
defunto, e por cima, o seu retrato, embutido tamén na pedra.
É um homem de meia-idade, vestindo com elegância, o cabelo bem cuidado, simpática apariência alegre.
Um homem absolutamente sociável...
Custa-me concebê-lo cadáver! Vê-se que nâo pensava na morte, quando foi fotografiado. Nâo pousou para o Outro
Mundo...
VII. Mais além, desenham-se, em vagas ondulaçoes de saibro, as campas miseráveis, com a sua lousa numerada...
O defunto nº 1, nº 2, nº 3, etc... Vede a ironia oficial, o gesto burocrático atingindo o Outro Mundo.
XIII. Ao lado duma campa nova, branquejando, estende-se uma fila de velhas campas sem relevo, e algumas sem
lousa, pobres montículos de saibro...
É aquí onde jazem os esquecidos verdadeiros, ja esquecidos da Parca, da própria terra que os devorou, vaga e truncadamente presos á súa antiga forma, por uns vestígios de ossos carcomidos e dispersos...
8
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
De vós, nem resta o esqueleto, sombras anónimas que o luar, á noite, nâo destaca!
A Lembrança nâo ajoelha, sobre os vossos túmulos, orando, acordando-vos, de leve...
XIV. Ai dos Esquecidos! Fantasmas de fantasmas! Debalde, tento conceber o que eles foram, outrora, os seus
ódios e amores, o traço físico e moral que os definira. É como se nunca houvessem existido.
LUAR DAS HORAS MORTAS
AI.ODistraído,
vagueio, ao luar, no meu jardim...
Sou ilusâo, palidez de alma, sopro de morte... Meu ser desfolha-se em íntimas lembranças, que revivem...
IX. Eu divago, ao luar das horas mortas: eu e outros fantasmas, que me conhecem, desde os meus tempos de
menino.
Este poder de comunicar com as cousas e o seu Invisível, bem cedo, dramatizou a minha alma.
Os primeiros minutos de êxtase vividos, tenho-os presentes na memória...
Vésper, murmurando a sua cançâo anoitecida, embalou o meu berço. Eu era criança ainda, quando me apareceram
a sombra, o luar e o medo.
As velhas criadas contavam-me, junto ao lar, historias de Bruxas, Lobishomens, Coisas Ruins...
Como a noite atemorizava as suas almas, que povoavam os ermos de mais sombras, do que a lua cuando nasce...
Que estranhas visôes! Que espectral Mitologia, toda pintada a negro!
Foram elas que abriram, de madrugada ainda, meu espírito a esta sombria inspiraçao, sensível á Dor e ao Mistério.
Ás três primeiras Musas lhes deixo aqui o nome, en tardia homenagem: Eusébia, Inês, Lucrécia.
Por lá andam, no Outro Mundo, em compañia dos fantasmas, de que, tantas veces, me falaram, ja fantasmas também.
X. Ao luar das horas mortas, passeio no meu jardim...
O luar que vem da serra, á noitinha, é o luar dos pegureiros, das cantigas elegíacas, toldado do fumo dos casais e
magoado das figuras tristes, que regressam á lareira...
É o luar dos marulhos da água, das últimas vozes, das portas que se fecham, do canto dos sapos, dos solitários
caminhantes, que se turbam de crepúsculo e quase se confundem com as cousas...
Eu prefiro o luar da meia-noite, o luar alto e sério, o luar ermo, o luar dos íntimos silêncios, das negras sombras imóveis...
Á túa luz, é que eu divago, no meu jardim... Eu? Pelo menos, isto a que chamamos eu-, este sobressalto iluminado,
preso a uma forma indecisa, de momento, que lhe nâo pertence!
Sim, sou eu-, este delírio que me cria, a todo o instante, que me desenha, constantemente, no espaço e no tempo,
como o fogo desenha as suas chamas. Este delírio a si mesmo sucedendo-se, com tal rapidez que nâo permite ver
os grandes intervalos que o dividem! Este delírio esboçando um busto humano, que ele enjeita, por fim, já cansado,
entregando-se á Desilusâo vitoriosa.
Eu –esta sombra de presença, feita de sonhos mortos.
Teixeira de Pascoaes, Verbo escuro
(Assirio & Alvim, Lisboa, 1999)
ARRAIANOS
9
ENSAIO ENCOL DO TEMPO DE HOXE
U(...)N Nas
vilas hai instantes nos que se dubida se os Sacramentos da
RAMÓN OTERO PEDRAYO
(1888-1976)
Aínda que naceu e pasou moito tempo na
cidade de Ourense, Otero Pedrayo tivo centro
e trono en Trasalba, con estadas en Madrid
como estudante e en Santiago como catedrático de xeografía na Universidade e cliente fixo
do Castromil os fins de semana.
A finais dos anos dez entrou, xunto con
Risco e Cuevillas, na órbita do galeguismo
político e cultural, liderado daquela en
Ourense por Antón Losada Diéguez. Xa na
década seguinte foi colaborador asiduo da
revista Nós cun monte de traballos de todo
tipo: xeográficos, literarios, traduccións, etc.
Deputado por Ourense nas Cortes da
República e participante na constitución do
Partido Galeguista, tralo golpe do 36 foi destituido da súa cátedra, á que non se reincorporaría até o ano 48.
Da súa extensa obra, que, para vergoña do
país, se houbese (país, enténdase, pois vergoña
parece que a hai), segue agardando unha edición digna e completa, destacamos o Ensaio
histórico sobre a cultura galega, a Xeografía e a
Guía de Galicia, o Libro dos amigos, as novelas
Arredor de sí, Pantelas, home libre e Os camiños da
vida, os Contos do camiño e da rúa, O mesón dos
ermos, e mesmo varias pezas dramáticas (Teatro
de máscaras, O desengano do prioiro,...) e unha
entrega poética pouco coñecida: Bocarribeira.
Poemas pra leér e queimar.
Seica o ano do seu nacemento, o pai plantara
unha araucaria no xardín de Trasalba. A araucaria foi medrando firme e dereita a carón da
casa, e Otero Pedrayo chegou a collerlle tanto
cariño que dicía dela que era o seu irmán. No
inverno de 1975, un forte temporal de auga e
vento chimpou a árbore. Meses despois
morreu D. Ramón e foi enterrado nunha caixa
feita coa madeira desa araucaria.
10
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
Eirexa deitaron un pouco de gracia sobre as greas de burgueses e burguesas. O burgués impón o seu tipo na carballeira humán das vilas,
onde tamén medran moitas outras flores que se non precisan ao primeiro ollar. Traballan con fíns utilitarios os médicos, os inxenieiros, os
negociantes, os escritores. Todos levan fartura material que asulaga os
ollos en lixos noxentos. Enchen as eirexas e os locales das conferencias
con un ser confiado que dá medo. As inquietúdes paran na primeira
cortiza sensitiva da alma. O burgués, dono do mundo, da cátedra e do
laboratorio, é cauto como un vello comerciante para non deixarse mermar unha frangulla de goce. Toda fidalguía figura desterrada da
Sociedáde. Avergónzase dun traxe vello, dun parente probe, dunha
casa deixada. É certo que xa se baña á cotío, e hastra ten os seus libros
e as suas comedias ben purgadas de todo elemento que lle faga albiscar o terror –e a ledicia- metafísica. O mesmo desprecio pola política,
soio quer decir unha nova baixa de valor espiritual. Hastra onde chega
a ansia do corpo, hastra alí se delimitan as actividades do espírito
servo. Os vicios xa non teñen un carácter de rebeldía; contra qué lei
social? Críanse os fillos fortes, nús, con todas as reglas hixiénicas praque ao chegaren á mocedade non teñan máis arela que vivir ben e
ganar diñeiro. Manda no mundo unha confianza completa. Coñécense
todos os camiños ¿Pra qué esculcar outras cousas? Toda a paisaxe vai
sendo o parque do burgués de corpo farto. Hai tamén e vaise criando
a aristocracia sportiva. Siquer figura afastarse un pouco cara a un ideal
de forma e de enerxía. Siquera no sport o triunfo do corpo é claro, sin
hipocresías, e garda un senso de xogo liberador en apariencia. Pro o
mozo sportivo de hoxe é o capitalista de mañán, e a alma vive erma,
triste e esclava no corpo barrigudo do tendeiro e do indiano vomitado
pola resaca atlántica igual que no corpo fino do sportivo. A natureza
–mar, aire, distancia- vólvese un Stadium para os xogos do corpo sportivo, frol da burguesía e xordo a toda outra chamada. Os cadros dos
Museos, os edificios artísticos nos camiños, dispóñense pra proporcionar unha hora de descanso –sempre hai perto un restaurante, un tenis,
un lugar consagrado- aos corpos triunfantes. Hastra se organizan pra
facer casas de caridade e apartar das rúas o espectáculo dos doentes e
dos probes. A antiga simpatía –caridade- da alma pola alma trocouse
no sentimento de vergonza ao ollar un corpo doente ou famento.
¿Vergonza de qué? Seria doada a demostración. Desde logo ningunha
que poida obligar a un sacrificio.
Falamos obxetivamente, sinalando feitos que todos poden sentir. Ademáis o burgués triunfante cóidase eterno e poida que o
sexa. Vai adquirindo estructura de rocha, de algo definitivo.
Endexamais soñóu con tanta gloria. Como a cultura –un escritor
agudo, pois hai moitos burgueses agudos e intelixentes, decía hai
dous días: “cultura, flor de fisiología”- é necesaria para a extensión dos negocios, permítense o luxo, como de auga corrente, de
estar ao corrente das ideas. Ben. Hastra lles gostará moito o “Porco
de Pé” coidando topar nil o retrato do veciño. Pois o burgués ben
esculcado sigue disfrutando das envexas do tendeiro de aceite e
vinagre, e ao inxenieiro ou ao médico especialista tamén lle gusta
botar un cuarto a espadas con tal de non se sacrificar máis do que
lle pide o señor corpo triunfante e, hai que decilo, podrecente.
(Nós, 1928, nº 57, páxs. 164-167)
NCOL DA ALDEA
E(...)
No meu despacho da aldeia teño o vello e glorioso mapa de Galiza por Fontán, catedrático de Matemáticas
Sublimes na Universidade de Compostela alá polos anos de corenta e tantos. Imos escoller un anaquiño moi pequeno
dise mapa sinalado por un punto co nome do lugar da Eirexa, e divagar un pouco sobre a maneira de ser da terra e dos
homes dalí, sen pretensión científica ningunha, sin intento de sistematización.
Xa está demostrado por todos os modernos escritores galegos –Rodrigo Sanz, Vilar Ponte, Risco, etc.- que a unidade vital galega é a parroquia. Esta da que falo está nun país de transición entre montaña e ribeira. É o o que chamamos unha boca-ribeira, con amplos horizontes cinguidos polo cerco lonxano de altas montañas, con costas que
baixan cara a ribeira do Miño. Mistúranse terras de pan con terras de viño, toxales e piñeirales no alto, con carballeiras e salgueirales nos regatos; nestes baixos a viña rube lentamente conquerindo os terreos abrigados do Norte e
da xiada, inda no alto. O chan en xeneral é malo e delgado, o arado canta ao topar coa rocha subxacente na maioría das terras, que son herdades de centeo e de millo; as nabeiras, poucas e cada paso mais diputadas polos herdeiros nas partixas. O gran enemigo é a sequía; non hai augas correntes todo o ano. Se non chove, pérdense caseque
todas as colleitas de millo, patacas, centeo, algún liño e pouca herba seca.
A rega do millo faise gracias ás pozas, sacando en xeneral a auga por medio dos bimbastros, o que dá un dos
traballos mais penosos baixo a raxeira canicular, ou na mañá moi cedo. Nesas horas, o xemer do artiluxio da
poza parece un berro de door do labrego ante a perda inevitable da colleita. Outra gran preocupación é a mantenza do gando; as herbas son poucas, non hai apenas montes comunales e os que hai son secos e pedreños. A
angustia dos días secos do vran auméntase co enorme traballo de moer a fariña: hai que buscar muiños en ríos
lonxes, cando non moen as aceas dos regatos próximos. Entón, rapaces e homes fan longos viaxes por costas
ásperas co fardel ao lombo. A poboación está axuntada en sete ou nove lugares de corenta, de quince, algún soio
de dous veciños. Tamén hai lugares arruinados, postos en quebradas onde as cepas secaron, as fillas casadas
buscaron lugares mais alegres e abertos, onde fan trouladas e fiadeiras, perto da eirexa e das romaxes, da tenda,
á veira dos camiños pasaxeiros. As ruínas en xeneral teñen a melancolía da relatividade das cousas humanas. As
ruínas de edificios artísticos, se eles foron edificados con un fondo sentido do país, son aínda vivas; as vexetacións parasitarias continúan e exaltan a obra do artista; a mín, as ruínas das casas labregas: unha pedra de lareira, un cortelo esmoreado, a pedra furada dun lagar, parécenme tan respeitables como as ruínas dun mosteiro.
Son estas ruínas como o corpo dos labregos, os que mantidos de berzas e bica, mistúranse decontado coa terra
do camposanto; destas ruínas recobra posesión a natureza. Un piñeiro, un érvedo chega pra esnaquizar as noutrora amadas parés petruciais.
No campo traballan todos: homes, mulleres e nenos. En conxunto, os habitantes da parroquia divídense en dous
grupos xeográficos distintos, pola situación, pola maneira de levar o traballo do campo e hastra pola maneira de ser:
os das campanas arriba e os das campanas abaixo. Como a eirexa está posta pouco mais ou menos no lindeiro das terras
de pan coas de viño, o paisano agrupa así os seus veciños, tomando a lingua expresiva da eirexa, a campana, no seu
sentido místico de poder espiritual sobre os malos espritos pola virtude do bronce. Os das campanas arriba teñen
aos outros por menos abertos no trato, por rosmadores, disimulados e raposos. Non sei si nesto haberá unha infantil interpretación do símil do horizonte amplio da altura co horizonte limitado do val fondo. No traballo distínguense: os de abaixo están afeitos a levaren pesos, cargas de estrume e de leña por camiños onde non poden andar os
carros. Teñen millo de rega, o seu orgullo maior, e son case ribeiráns como os veciños do río.
(...) Pódese decir que non hai sentido administrativo nin menos político; domina o individualismo mais completo. “O que fai ben ao común non sirve a ningún” oise en todas as bocas. Cando o pedáneo –que por regra xeneral
nadie sabe quen é- manda rozar as silvas que estorban o camiño, fano de mala gana; ninguén quer aguantar as aguas
no seu terreo, e o maior pracer que poden experimentar é coller por unha muradella feita con toda paciencia un
anaco de camiño ou de monte comunal, ou cando un arbre do veciño vai solapadamente quedando comprendido
dentro do muro do eido. (...)
Nós, III (1922), nº 14
ARRAIANOS
11
A ALDEA GALEGA
NO SEU DECORRER HISTÓRICO
(...) O lugar decátase illado e protexido na noite caroal.
Escóitase falar, rezar, rifar, latricar aos veciños. Coñécense os muxidos das vacas e os ladridos e ouveos do cadelo. Un bruidar de zocos,
un trepar de bestas descoñecidos pon a todos sobre aviso. Saben
como perto hai lugares da mesma parroquia. Entre éles pode haber
espacios desertos e medoños. Pro o home e hastra a muller andan
confiados pola parroquia. Xa non, fora dos seus marcos, e menos se
hai larganzas de monte. O medo e o respeto ao monte está vivo en
todos. E tamén nos pastores; ocupan as súas sortes, que coñecen tan
ben como os seus eidos o labrego. No ermo vaga o medo do indefinido, do botado fora, do bárbaro primitivo, e menos das bruxas e dos
difuntos. Hai outro perigo: o home da aldea vóltase “a bravo” no
monte. E asín como a arada metódica e refrexiva amolece e disciprina os caracteres, a roza no monte e a corta da madeira lonxe dos
povos brutaliza. Por eso fuxen, aínda hoxe, as mulleres no ermo si
albiscan ou coidan albiscar homes na roza. (...)
Grial, nº 8 (1965)
ANIMAL NA PAISAXE
O ELEMENTO
Da nosa paisaxe teñen cuase desaparecido os animales salvaxes. (Queremos decir aquí o concepto acostumado de feras).
Mais tampouco dun xeito completo. En calquera grande serra
Lugar de traballo de Otero Pedrayo
galega o lobo no inverno e no verán participa na fisiognomía da
paisaxe. Na noite do inverno os seus ouveos enchen a soedade. ¿Por qué? Por razóns cinguidas con toda a historia
da nosa Terra. A historia, longo drama das loitas do home coa natureza, non é completo triunfo nalgunhas outas e
bravas comarcas. Onde non chega a agricultura dun xeito suficientemente calcado, na irta montaña, aínda o lobo
manda. Da o seu ton á paisaxe.
0 (...) Os paxaros, como os insectos e os peixes, son elementos leviáns mais tamén sintetizadores dun instante da
paisaxe, e xa sabemos como somentes adaptada á dimensión tempo pódese concebir a paisaxe como verdadeiramente expresiva do cosmos. O cuco afonda as primeiras follateiras primaverales. Como paxaro illado non figura na
paisaxe plástica, a máis sentida e estudiada, sin que ela esgote o concepto e ser da paisaxe. En troques as bandadas
de avións ou anduriñas, as parexas de pegas no inverno nas touticeiras e nos ermos, os voos de perdices nas encostas de pinica, as pombas e as chochas, os vichelocregos e os estorniños, con ser algúns diles illados ou aparexados,
acompásanse con certos momentos da longa vida dos bosques, como tamén as rulas, os melros e os malvises.
(...) Todos coñecemos as rexións da Galicia percorridas polas greas de facos. (...) Aquí mírase un efecto de terras roídas polo dente dos animales. Igual que as habenzas. Istes dous grupos dan outra cor á paisaxe. Son productores do ermo
con tanta intensidade quizáis coma as augas encovadas no chán non permeable, ou a calidade da terra, ou os ventos.
As greas galopando, os facos dispostos en grupos caracterizan certas paisaxes de brava serra. Como que calquer xeneralización estesa de montaña ou val háse de acompasar coa presencia e os efectos daquilas tropas de animales.
A Galicia verdadeiramente labrega gobérnase co gado vacuno, mouro ou marelo. Calquer paisaxe traballada de
veiga se non comprende sin as vacas e os bois. Os artistas da catedral de Amiens esculpiron en releves expresivos
aos bois humildes, carregadores do material, que fixeron posible a obra. No mesmo senso eles acompañan e acompasan o traballo labrego. As súas pisadas, como as das habenzas, axudan a darlle a sua fisiognomía aos camiños,
aos eidos, aos lameiros e aos montes.
(...) Hai poucos días miréi unha grande e deserta gándara nas terras de Frades, chan apenas ondeado, vestido de
vexetación baixa na que sentíase a presencia das greas de habenza aínda que se non mirara unha soia cabeza. No ar
vibraba quieto un fermoso miñato. A presenza do paxaro afirmaba a expresión da paisaxe; era un centro de esfera silenciosa; vivificaba nun senso de loita a fisiognomía de certa paisaxe en certa hora. Na limia lagoenta son expresivos dos
aspectos e funcións esenciales da terra limiá os rebaños do mouro gando. Mais ás veces, un soio animal, deitado ou pastando, nos lameiros agoirentos, demarcados por sebes de terra inzadas de verdes salgueiros ou retortos carballizos,
abonda pra suxerir a tónica da paisaxe e todos os máis caracteres que no decorrer universal o enteiran.
12
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
De igual maneira, illados ou máis expresivamente en conxuntos, os animales domésticos son verba expresiva na
linguaxe da natureza mirada como paisaxe. Vóos de pombas nas hortas, vichelocregos nos pomares, libélulas nas
fontes, galiñas nos curros, a donicela fuxitiva ou os abesouros nas hedras dun muro (un solo muro con un anaco
pequeno de terra e o ceo xa pode enteirar unha paisaxe), as toupeiras nun lameiro ou nabeira. (...)
Nós, XIII (1932), nº 105
E RESURECCIÓN
M(...)ORTE
Quen viva na campía galega ou quen lonxe dela sinta a cósmica disciplina das súas sazóns, xa sabe dabondo qué pensar encol da verba morte e da verba resurección. Cando cavilamos nelas, en galego, en celta, fora dos libros,
fora das metódicas do pensamento ad usum, sentimos como elas se baleiran do senso sólido que teñen noutras línguas e noutras psicoloxías, cómo o seu contido espállase en fondura misteriosa na que latexan ao lonxe formas
novas de vida, como non pechan o que queremos decir co elas, e déixanse sustituír polo sentimento de presencias
cheas de futuridade e leviáns esquemas esperanzados cinguidos nun arco luminoso, inmorrente, coas esencias da
lembranza. De xeito que a verba morte somentes quere decir un decrecimento da mesma cantidade de vida que na verba irmá
Resurección abrangue un raiolar confiado sin nin siquer a memoria dun instante de morte.
Chegado o tempo do outono, figura algunhas veces que o peso grave das colleitas, o decrebar das vides carregadas de ácios, a enxoiteza dos millos co triunfo granado das espigas, o caír das froitas nos pomares de ponlas vencidas, significa unha derradeira superación, a chegada dun folgo de morte. Deseguida o vento apañando as follas,
estra ouros barrocos ao largo dos camiños e no morto espello dos illós, e ispe os arboredos pra a grande e melancólica festa de solpor. Unha longa coda amolece o pular desperto dos promontorios da Beiramar, un vixiante
memento voa das espadañas, e o fume das aldeas vai rentiño do chan pra levar ás hortas un pouco da quentura da
lareira. Mais por moito que a nosa simbólica se atafegue en procurar signos de morte e renunciación, ollade, sin
prexuícios, arredor de vós. Xeometría do albre sen follas, ensoñador verdecer dos piñeirales, cósmica sinfonía das
augas e dos ventos, preciosismo das xiadas, fondura latexante do ceo estrelecido... Istas e outras variacións da paisaxe inverniza doadamente lembrados e asociados no vivente fondo da memoria ¿poden levar unha absoluta
impresión de morte? A íntima experiencia meditativa dí: non. Mais aquí ao igual que noutros casos teremos que
establecer algunha precisa diferencia na valoración psicolóxica dos homes. Pra moitos, inverno significa, en efecto, morte. Son os afeitos a non estimar máis vida que a vexetal, e a non disfrutar senón da tona da conciencia. Ista
somentes pode refrexar a tona superficial do vivir misterioso da natureza, formando as dúas tonas unha esfera elemental, asento da psicoloxía do home medio e dabondo pra lle proporcionaren un minimum de sentido de armonía do ego co que non é o ego. Do mundo seu co mundo de afora. Mais por baixo da tona psicolóxica devandita
afóndase deica profundidades infindas o espírito que poidéramos chamar metafísico. Paralelamente no home e na
natureza. Quen faga por ises continentes, mares e ceus algunha viaxe destemida, de fixo voltará co argonaútico
botín máis precioso que o portado entre a música das flautas orxiásticas polos argonautas da Grecia nova e orballada de orixens ao voltaren dun punto lonxano. Traerá o botín poético, o botín metafísico cuia eficacia de resultado e de arela, de conquerimento e intención desplaza a sistemática vulgar dos horizontes elementales da tona da
natureza e da tona do esprito.
(...) As razas celtas aman a morte como outra vida, quizais como a exaltación suprema da vida. Non son capaces de estableceren marcos entre a vida e a morte. Os difuntos séntanse no fogar, acuden ás chamadas, aconsellan, mandan,
interveñen. O cemiterio ou a lembranza dos mortos non é, nelas, obxeto ou tema de repulsión. A vida, sin quebrar
o seu fío esencial, mergúllase no mar da morte e nel, como corrente espiritual, conserva a súa individualidade, porque desde os comezos do vivir que chamamos mortal, as ondas da morte baten nos máis fortes e confiados promontorios, e nas praias mais dondas e agarimosas da vida. Fan a súa cultura baixo o signo da lembranza e traballan a
terra para a inmortalidade. Fuxen do terrón mol das veigas para esculcaren a esgrevia resistencia das rochas duras.
E diste xeito proiectan un sentimento de inmortalidade na paisaxe, desfán o imperativo da morte e gardan sempre
unha cultura orixinal porque remanece das forzas ceibes do esprito.
Cando a cultura se tivo por patrimonio dos cidadáns, crebóuse a unanimidade galega e a cultura verdadeira
somentes foi gardada polos labregos e polos mariñáns. Polas xentes que non sabían ler nin escribir, mais que estaban postas no centro do devir espiritual da raza e da súa psique. Namentras os cidadáns, apesares de tódolos seus libros e
das súas maneiras de imitanza e de progreso, non pasaban da tona da alma e da tona da natureza, os homes do agro
e do mar afondaban, étnicamente, nos vastos mundos do alén-apariencia. Cegos, sin se decatar, sin podelo explicar
senón por imaxes. Cando os homes da chamada cultura souperon casarse co iste ser galego, tiña que resultar o tipo
superior, o verdadeiramente home da cultura, e non decimos culto por pechar ista palabra non sabemos qué de rematado e marmóreo como un sepulcro anguloso e académico.
ARRAIANOS
13
E outra volta chegamos á paisaxe inverniza. A montaña e o inverno foron obxeto de medo e horror pra os espritos da cultura clásica. Non decimos son, pois hoxe, ¿qué significanza terá esta frase: cultura clásica? Háina, certamente, non pode deixar de habela e a súa demarcación no mundo do esprito sería angueira esencial en quen tivera
pulo dabondo pra abranguer as vibracións do noso tempo, o que fuxe máis axiña e non dispón de volume de tempo
para plasmar definidas figuras históricas. Quizáis, por camiñar polos íntimos e sorprendentes itinerarios, sexa algún
día un filósofo da Céltiga o sóio dono da chave do noso tempo.
Pois os celtas endexamais equivocaron a apariencia da vida co máis sinxelo e elemental da vida do esprito. Por
sobra de capacidade meditativa e -¿por qué non decilo?- da capacidade fantástica.
Paisaxe inverniza. Paisaxe de almas. Pazos de ardente meditación da noite estrelecida: claves e signos, alfabetos
e álxebra da esfera, presencia do universo esférico como a grandeza demarcada das ideas perfeitas. Unha tristeza,
grave, punxente, relixiosa. Mais a rocha, a auga, e o aer, quebran a rixideza das formas superiores. Son imponderables. A rocha tamén. No inverno as pedras –a sufrida forra da chouza, a traballada como un hemistiquio do mosteiro, a deductiva do río, pelouro rexistro das augas seculares, a ceibe do monte, a unánime do coto encetado polos
canteiros ou a virxinal encuberta pola vexetación- declaran polo menos unha porción do seu misterio. A soia porción, a única que interesa ás razas finas, sensitivas, naturalmente requintadas na contemplación: o decorrer do río das
formas. É dór ter precisión de frases feitas. E querémolas encher da maior cantidade posible do aer ceibe do esprito.
As rochas síntense formas transitorias. Cada xiada, cada fío de auga que as traballa, cada levián pasar de vento ou
mordedela de luz, deixa o seu ronsel na rocha. Ao largo do inverno fuxen collidas das mans as rondas de fadas dos
xenios dinámicos. Simbólica tráxica de outro dinamismo máis fondo.
A verdadeira língua da nosa esfera somentes poderá ser ouvida algunha vez por algún celta na apariencial fuxida da paisaxe inverniza.
E o pobo oscuramente, con certidume instintiva sabe escoitala todos os días. Cando é verdadeiro pobo. Cando
se sinte un pobo en camiño.(...)
Publicado en Ourense, 1931.
Ramón Otero Pedrayo, Obras selectas II
(ed. Galaxia)
14
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
A R A PA D E
SABUCEDO
PEPE SAN LUIS
ARRAIANOS
15
POESÍA
O
IMPOSTO ARRAIANO
Celanova, Celanova,
SIMPLESMENTE A CIDADE MAIS BELA
unha vila tan soada,
sempre cantache tan ben
e agora estás calada.
Os que nunca te esquecemos
e tivemos que emigrar,
teu cantar ouvir queremos
para a morriña escorrentar.
Tí que nos soubeche dar
cantores de corpo enteiro
como son Curros Enríquez
e Celso Emilio Ferreiro.
Homes de Paz e Xustiza
e humanas intencións,
defensores de Galiza
e emigrantes coma nós.
Tamén deche outros moi bos,
pero enfriaronlle o alento
os ventos do Furriolo
e as sombras do Convento.
Sombras que asombraron tempos,
Longa noite... ía chegar,
tampouco na eira do trigo
se ouvía aquil cantar.
Vila fecunda de poetas
que a terra saben honrar,
levanta a túa voz e dille
que endexamais has de calar.
No cimo de um monte, com as casas em cascata
O rio leva na corrente o reflexo envelhecido dos edifícios
Marcados pelo tempo.
Na emigración, marzal do 78
As conversas soltas, o sorriso das crianças, o apregoar
Das varinas, dão vida às ruas estreitas enfeitadas pelas roupas
LOIS ANTÓN
Estendidas ao sol.
Como é fantástico sentarmo-nos ao fim do dia, à beira rio,
Desfrutando deste silêncio citadino;
Sentindo o néctar embriagante do vinho envelhecido nos cascos.
É belo este Porto quando o sol se começa a pôr e a quando a noite começa a desabrochar.
Os tons alaranjados mostram a outra face dos edifícios marcados pelo tempo.
A lua revela os segredos escondidos pelo sol.
As roupas estendidas são recolhidas deixando as luzes enfeitar as ruas;
As conversas soltas dão lugar à agitação nocturna dos bares que estremecem as arcadas
De pedra.
Atravesso a ponte, de porte majestoso, que em leva para a outra margem.
Meus olhos não acreditam em tal beleza.
As luzes dispersas ordenadamente, pelo monte, transporta-nos para outra dimensão,
Uma dimensão mágica indecifrável.
Até o rio se rende aos encantos da cidade deixando-se iluminar pelo seu reflexo.
Não me canso de contemplar esta pintura, pois todos os dias, a noite e o dia,
Pintam o Porto de maneira diferente.
GABRIELA PRÍNCIPE
16
ARRAIANOS/
IMPOSTO ARRAIANO
/ inverno04
a única escenografía
que se require
é un sofá
a guerra televisada é
deus contra Zeus
din que recollen
cadáveres
entre os cascallos
que diferencia hai
entre un morto e dez mil?
os mortos
non teñen cara na tele
e se son
americanos
subirán aínda máis
as accións
da industria armamentista?
baixarán
iso si
as das liñas aéreas
lembrádeme que fale disto
co meu axente
de viaxes
para as próximas vacacións
que faga as reservas
en autobús
e co de bolsa tamén
que venda e compre
venda
e compre
agora teño que ir
a por galletas
que se acabou o paquete
foi xusto cando a torre
norte
ruía para sempre
na tele
teño que estar preparado
por se mañá alguén
ataca o meu sofá
por decisión ou erro
a miña morte
non vos preocupedes
pasará por danos colaterais
e a victoria será de deus
tanto teñen as cores
da súa bandeira
Todos os dias
baixava à aldeia andando
para tomar um café com leite no bar
e comprovar se chegara correio para ela
Tardava duas horas em vir
E outras duas em voltar
“Na cidade”
repetia sempre
“o leite sabe realmente mal
e a conexom é muito mais lenta”
***
Som as oito
É de día
Baixa a neve das montanhas
e umha pequena voz
no interior do exterior
repete incesantemente
palavras que sabem a despedida
a memórias quase esquecidas
e a velhas palavras que no seu día forom bonitas
Como te chamas?
pergunta o ruido dum carro que atravesa a janela
ou que parece que atravesa a janela
“Júlio Cortázar”
responde com voz segura o livro da Maga
enriba da mesa da cozinha
***
Sabiam bem que o seu
-se havia qualquer cousa que pudera ser nomeado como
o seuera na práctica impossível
Nem táctica nem estratégicamente
existia aquilo que ambos os dous reconheciam
instintivamente
como o seu
Ela era eminentemente lírica
e el obsessivamente prosaico
El substantivizava acçons
e ela nom fazia mais que adxectivar sentimentos
Ela na procura incesante dumha cálida sensaçom
E el sempre fugindo de qualquer sabor próximo à dozura
Porém
conseguiram
nas escasas ocasons em que coincidiam
no tempo e no espaço
caminhar juntos sem tropezar-se
e mesmo podiam estar vários segundos
e até minutos
diante duns cafés ou umhas canhas
sem falar
em silêncio
Evitando cuidadosamente as inecesárias palavras
Sabiam bem
que umha mínima parte do outro
era cousa sua
e que a soma de todo isso
era aquilo que
inexplicávelmente
dotava de conteudo ao seu
-se havia qualquer cousa que pudera ser nomeada como
o seu-
EDUARDO ESTÉVEZ
IGOR LUGRÍS
ARRAIANOS
17
1)
non
agora non digas nada
nin onde queres que te bique
agora non
non imaxines nada
todo está
aquí
só agora
mira e toca
aínda que
xa sei
quén son eu para pedirche nada
2)
pensarás ou dirás
que a canseira máis agradable
é a que zumegas
cando as nosas peles
aínda non se despegaron
a mestura de sal e mel
como tal vez dirías
é a que lle dá realidade palpable
á túa lembranza
qué bonito
parece
e a banda sonora dos teus soños
estará composta
polos nosos silencios imperfectos
antes do canto impulsivo
esa sinfonía
dos nosos alentos comprimidos
imaxes curiosas
ollos entornados
si
os teus os meus os nosos pero ollos
aí están
e neles esa
luz
cando se define a envergadura da viaxe
cando a profundidade emerxe
e se converte en
nós
falar?
agarramos para non perder
o que nos intensifica
3)
non digas
nada
abre a boca e dáme a túa lingua
porque as palabras
non din o que te distingue das outras
nin descobren
por qué desta vez
son eu
porque cando non estou
non sabes se che doe
a miña ausencia
ou
a ausencia
e eu tampouco o sei
4)
ven
está ben
aquí hai máis
detrás
e dentro
hai
lonxe dos conceptos
brevemente
queres?
busca
todo está
algo
colle
aquí
FRANCK MEYER
18
ARRAIANOS/
IMPOSTO ARRAIANO
/ inverno04
atravesaches a néboa cos ollos cheos de noite
a túa casa afastábase
a ebriedade do insomnio mantíñame esperto
circulabas a modo
as luces dos coches revelaban a película do que non puidera ser
a velocidade puña ritmo aos teus versos
sabías que chegar era principiar de cero
desfacerte da equipaxe de non saber
de estar sempre volvendo
escrebaba o día nas palabras que lle roubamos ao tempo
sabiamos da súa feble claridade
naquel recuncho afastado
as palabras só eran cuartos dunha noite
desvelos transplantados na cobiza
son a única razón que atopo
para non ser coma vós
e xa me abonda
a dependencia cría debilidade
e a debilidade obriga a precisar dos demais
a ser
non coma eles
senón como que nos deixan ser
como lles interesa que sexamos
acouto a conciencia desta hora
con versos longos atados á maldición da espera
entrementres a tortura ten pactado coas palabras
sábeno ben os submisos que condenan e censuran
cando non son máis que reos de si mesmos
e daquilo que reporta beneficios calculados
BALDO RAMOS
NO AYHUM
Quiero fumar.
No tengo un chavo.
Maldígome a mi mismo,
Y maldigo la miseria en que yo vivo
Y aún escribo:
¡Soy un bravo!
Seré un miserable,
más nunca esclavo.
Y aunque los pies ponga
En el estribo de la muerte,
Alegría recibo.
Pues de ser libre,
Yo me alabo.
“In memoriam” do Tite. Caballero legionario. Pintor de plumilla, pescador de
troitas, e outras cousas que se foron pola burata. Este poema de seu, tan romántico como os que veñen nos libros de exto, fora feito de corrido, e foime dado, de
viva voz templada polo tintorro, naquelas noites de Celanova.
Incomprendido.
Un ramo de toxos e un cigarro de cannabis serviron de responso.
Era dos nosos.
ANÓNIMO DA VILA
ARRAIANOS
19
O
BAFEXO
AS NUBES
Hoje a gente levava nubes na cabeça, Quero dizer que pola rua, no
supermercado ou no autobus a gente tinha umha nube sobre os ombros em
vez de cabeça. Moitos eram cirros
brancos, outros cúmulos grisalhos. A
gente máis triste levava un pouco de néboa. E algumhas nubes choviam
molhando o home ou a mulher de
abaixo. O jornal anunciaba-o: Nubes na
cabeça para hoje e amanha, com
néboas ao mencer. As nubes movem-se
segundo as correntes de vento e
arrastram suavemente as persoas
debaixo. Algumhas nubes entram nas casas ou cruzam sem mirar as
estradas e os caminhos de ferro. Ao solpor, as nubes quando passam
diante do horizonte cara ao oeste
volvem-se vermelhas. E o resto da
gente preguntamo-nos Onde estám
as cabeças?
20
ARRAIANOS/
O BAFEXO DE SECHU
/ inverno04
DE
SECHU
UM PAÍS ADENTRO
Hai um país dentro de mim, um país nacendo. Quero
dicer que foi aparecendo pouco a pouco no meu interior sem
dar-me conta. Primeiro a geografia: onde as costelas começa o
mar; no braço esquerdo, hai rios. Detrás dos olhos um día apareceron as aldeias, debaixo da língua, as cidades. E um mércores sentim como se abria passo na boca do estómago a história
ou o passado, e como no peito vai medrando o futuro. Nos
sonhos foi aparecendo o resto do país que me invade por dentro, que me ocupa os óssos, os músculos e os nervos. As minhas palavras cámbian de lugar e às veces descubro outras que
aparecen de súbito, como se nalgum lugar gardasse toda a literatura do país de adentro minha, dicionários, guias telefónicas,
poemas. Hai um país dentro de mim, fazendo sítio, como circulando o sangue, lentamente. Penso que se vai construíndo
mentres sonho. Vejo nenos que falam a minha língua e nenas
que escrebem com lápices de cores. Também hai mulheres e
homes que cruzan as ruas com nubes sobre os ombros. E
porco-espinhos na estrada e colgantes con espirais azuis de
porcelana. Também hai ladróns e caciques com sombreiro gris
e hai também um país vecinho que o quere invadir entrando às
vezes pola boca, às vezes polos olhos mentres choro. Hai um
país dentro minha que aparece quando desaparece a tristeza,
ou quando colho um coitelo para cortar umha laranja. Às
vezes se fecho os olhos também sinto como se nas gemas dos
dedos moita gente estivesse preparando umha revoluçóm dentro do país que levo dentro, e sinto como quer subir a liberdade polos braços, como atravessa a boca do estómago e umha
corrente de vento entra no peito desde adentro. Hai um país
dentro de mim de terra e pedra e de palavras, de homes de
mulheres que se querem livres e sonhando. Estasse a construír
pouco a pouco, e agardo viver muitos anos para ver como o
futuro o vai cambiando tudo, um passo atrás e dous adiante.
SECHU SENDE
ARRAIANOS
21
PATRIMONIO DA
A
HUMANIDADE
RAIAÉNOS@
A CULTURA INMATERIAL GALEGO-PORTUGUESA
COMO OBRA MESTRA DA HUMANIDADE
D
esde 1995 un grupo de profesores e profesoras de Galicia e do Norte de Portugal veñen realizando unha experiencia educativa que procura abrir pontes de unión entre os dous países. Consiste nunha xornada de radio inter-escolar que este ano chegou á súa décima edición. Varias emisoras de radio de Galicia e Portugal, das Câmaras
Municipais e dos Concellos próximos, e xente do mundo da cultura teñen colaborado nesta iniciativa. Ponte nas Ondas é
unha asociación cultural e pedagóxica que procura tender pontes entre dúas sociedades que se poden comunicar nunha língua común a partir da sua realidade social, educativa e cultural. E tamén queren dar a coñecer a utilidade da estreita relación do galego co portugués, e o prexuízo maioritario instalado na sociedade galega (nomeadamente entre a mocidade) que
achan o galego como unha língua coa que non se vai a ningures. As experiencias deste proxecto teñen mostrado como os
moz@s galegos se comunican c@s de Portugal, Brasil ou Mozambique.
Dado que a cultura luso galaica presenta unhas características antropolóxicas e históricas comúns, como a oralidade, as festividades do ciclo agrario, a cultura marítima tradicional, a música e as formas de solidariedade comunal, este colectivo conseguiu que
os gobernos español e portugués presentaran este acervo ante a Unesco para ser recoñecido como Obra Mestra da Humanidade.
Porque esta cultura inmaterial está baseada nunha sociedade tradicional agrícola-mariñeira e abarca manifestacións mitolóxicas, festivas, artesanais, orais e musicais asociadas aos ciclos naturais que veñen das mesmas raigames.
A Unesco contempla, ademais de que os Estados teñan cada dous anos unha candidatura propia, a posibilidade de presentar candidaturas multinacionais cando exista un patrimonio vivo e diverso que se pase por riba das fronteiras. Nestes casos, a iniciativa debe
partir da base social e procurar espertar a sensibilidade das institucións e dos gobernos. En canto aos criterios de selección, establécese que deberá ser un patrimonio enraizado nunha tradición en perigo de desaparición e cunha unidade cultural que non atenda a
fronteiras artificiais. Coma anel ao dedo.
A xornada de emisión radiofónica elabórase ao longo do curso escolar co intercambio de traballos entre todas as escolas participantes e coa integración na actividade de persoas do mundo da cultura (escritores, artistas, cantores). Neste aspecto cómpre
destacar a prestixiosos xornalistas españois e portugueses, que coñeceron a experiencia e estabeleceron conexións en directo dentro dos seus programas, ou cantores e músicos de Galicia e Portugal, que fixeron gravacións especiais para o dia da emisión, ou
deputados do Parlamento Europeo, como Camilo Nogueira, ou mesmo o premio Nobel de literatura, José Saramago, que foron
entrevistados nalgunha das edicións desta experiencia. Este aspecto fixo que a experiencia transcendera do ámbito estritamente
escolar e emerxera coma unha plataforma de integración entre o ámbito cultural e educativo. Nun momento en que a escola
tería que abrir xanelas a un mundo cada vez máis globalizado, presentamos unha experiencia que integra o traballo cos medios
de comunicación e coas novas tecnoloxías para mergullarse na cultura máis próxima. E neste marco xurde a proposta para conseguir que a Unesco declare o patrimonio inmaterial galego-portugués Obra Mestra da Humanidade. Porque a noso legado
común conforma um amplo abano de manifestacións literarias, musicais e etnográficas enraizadas na tradición e que perviven
aínda en amplas zonas do territorio comprendido entre o Douro e o Cantábrico como expresión dunha ancestral continuidade
histórico-cultural. Mais esa comunidade milenaria, a causa das mudanzas económicas, sociais e políticas das últimas décadas
está perdendo a súa vitalidade intrínseca e moitas das manifestacións que a conforman corren o risco de desaparecer.
22
ARRAIANOS/ ARAIAÉNOS@ / inverno 04
¿PODÉMOSLLE SACAR RENDIBILIDADE ECONÓMICA AO NOSO PATRIMONIO?
Para Xerardo Feijoo, mestre en Salvaterra de Miño, secretario e fundador de Ponte nas Ondas, está moi claro que a resposta a esta
pregunta é afirmativa. E para nós tamén. E hai exemplos dabondo que así o demostran, como Irlanda, Gales ou Bretaña, onde tamén
o intanxible é rendible.
“Todo comezou hai dez anos, coincidindo coa inauguración dunha ponte entre Salvaterra de Miño e Monçao. Ese día abrimos
outra ponte que uniu aos escolares das dúas beiras do río a través dunha xornada radiofónica. Foi unha experiencia moi exitosa, que
nos animou a seguir adiante”. Entón só formaba parte deste colectivo unha ducia de profesores galegos e portugueses. Hoxe participan en Ponte nas Ondas máis de 50 escolas de Galicia, Portugal, Brasil e Mozambique, enmtre outros países.
“Os obxectivos da asociación pasan pola incorporación das novas tecnoloxías e dos medios de comunicación ás escolas, e por
fomentar o coñecemento mutuo entre Galicia e Portugal, dúas culturas que veñen dunha mesma orixe, pero que sempre foron
en paralelo (sen chegar a unirse) a causa da nefasta política de vivir de costas”. Foron pasando os anos, madurando as ideas, e
celebrándose novas xornadas radiofónicas, até que no ano 2002 Ponte nas Ondas decidiu emprender un complexo e traballoso
proceso á procura de apoios para a candidatura da tradición inmateiral lusogalaica a Patrimonio da Humanidade, unha iniciativa que tivo que superar moitos atrancos burocráticos antes de dar os seus froitos. Lonxe de arredarse ante a falla xeral de sensibilidade entre as administracións, o proxecto saiu adiante gracias á voluntariosa teimosía deste colectivo. O pasado mes de
setembro presentaron ante a sé da Unesco en París un completo dossier (ao que se vai engadir tamén esta revista) que debera
culminar coa proclamación desta candidatura no verán do 2005.
“Desde a Unesco déronnos moitas esperanzas porque lles gustou moito o proxecto”, comenta Feijoo durante a conversa
que mantemos na Facultade de Humanidades de Ourense, onde se inaugura a exposición dos 10 anos de Ponte nas Ondas.
1933
O FACTO DIFERENCIAL DA BAIXA LÍMIA
TORNA DOUTOR A UN INVESTIGADOR ALEMÁN
Estamos de parabéns. Un grupo de persoas da zona administrativamente fronteiriza entre Galiza e Portugal (ambas
galegas), vén de recompilar e dar comezo aos trámites pertinentes para que a cultura imaterial arraiana sexa declarada
Património da Humanidade. Os que somos orixinários destas terras, os que levamos anos e anos a ollar para as montañas que nos circundan, nas que non vemos elementos que nos diferencien dos irmáns “do outro lado”, os que somos
descendentes daqueles que eran denominados despectivamente “contrabandistas”, nós, os da Raia Seca e Baixo Miño
porfin vamos ver dignificada a nosa cultura, o noso “modus vivendi”, que tanto deu nas vistas dos investigadores.
QUE VÉN SENDO A BAIXA LIMIA?
amos obviar aqui a eterna polémica sobre o nome real da nosa comarca. Talvez fose máis axeitado o de Val do
Límia… Tanto ten. O que nos importa agora é a sua singularidade. Cando viaxamos de carro pola N-540, ben
seguro por cima da via romana, unha estraña sensación, chamémoslle “sincronicidade” ou “déjà-vu” nos invade ao
dexergarmos de súpeto os Cornos de Fontefria, o agreste perfil do Xurés ou o imenso planalto do Laboreiro. Non é rara
unha rápida mudanza do clima. O aire do Xurés, que dicia a miña avoa, a levantar tellados e arrincar gallas das árvores, deita unha enorme cantidade de auga, con valores anuais moitas veces superiores aos recolleitos nas comarcas de
Compostela. As características alpinas dos cumes do Laboreiro conviven en perfeita armonia coas laranxeiras e oliveiras dos protexidos vales ao pé do Límia. As crenzas pre-indoeuropeias nos mortos viventes, nas señoras das montañas
e no poder totémico-fecundador dos canastros están totalmente normalizadas nun cristianismo fervoroso. O universo
mental das camadas indoeuropeias non célticas (oestrímnios) e os indoeuropeus “célticos” (saefes) pervive na memória
oral dos viciños de calquera das nosas aldeas. Os romanos penetraron na Galiza seguindo o curso do rio. Erixiron unha
enorme escuadra militar no Porto de Quintela. A nosa terra foi atravesada por unha das máis importantes estradas do
noroeste, a Via XVIII, de que ainda permanecen restos visíveis. Os suevos deixaron a sua pegada, sobretodo na requintada igrexiña de Santa Comba, e na toponímia: Sabariz, Senderiz, Baldemir, Lóbios… A nobreza baixo-limega rebelouse constantemente contra a monarquia ovetense, entrincheirándonos nos castelos roqueiros da Santa Cruz, San Xes,
Picoña e Araúxo, dos que infelizmente non resta máis que ruínas. Algun rei reparou na importáncia da comarca, sobretodo pola progresiva forza que ía tomando o incipiente reino de Portugal, e por iso nos concederon cartas forais (Lobeira
e Entrimo), con independéncia para cos señores laicos o eclesiásticos que detentaban o poder absoluto sobre os homes,
gando, terras e montes. A amnistia que supuña o se estabelecer en sitio inóspito, mais aforado, supuxo que moitas persoas perseguidas noutras latitudes se tornasen os nosos viciños. Daí a grande densidade de apelidos tais como Álvarez,
González, etc., menos frecuentes no interior da Galiza.
V
ARRAIANOS
23
Esta mistura de elementos humanos, esta sedimentación de culturas tan diferentes unida a unhas condicións climáticas
e orográficas tan singulares, criaron unha civilización única, moi definida e diferenciada do resto da Galiza. Se a iso unimos o proverbial isolamento do país, comprenderemos o interese que suscitou en viaxeiros e investigadores no decorrer dos tempos.
O PADRE JOSÉ MATOS FERREIRA
n 1728, o sacerdote miñoto Matos Ferreira publica “Tesouro de Braga descoberto no Campo do Gerês”. Matos tenta
descobrir o primitivo trazado da via romana Braga-Astorga na sua pasaxe pola zona fronteiriza, desenterrando
centos de miliários. O seu mérito estriba, apesar da precariedade de meios de que dispuña, en dar a coñecer e divulgar
o imenso valor histórico da comarca. Matos abandona por veces o campo do meramente arqueolóxico para se adentrar
en terreno puramente etnográfico; é curioso verificar como sendo nativo do Minho, fai finca-pé no pitoresco da serra,
habituado como habia estar á paisaxe. Penetra en território galego, deixando un legado cultural que serviu para que
modernos investigadores puidesen aproveitar o seu documento, tornándose o seu libro un mito sobre a zona.
HEINRICH LINK E O CONDE HOFMANSEGG
En 1797, dous botánicos alemáns, Heinrich Link e o seu axudante, o conde Hoffmansegg, percorren o reino de Portugal,
tencionando facer unha descrición da flora do país, mais fican sorpreendidos, non só pola exuberáncia vexetal do Xurés,
senón polo arcaísmo dos costumes do Laboreiro. O seu libro, publicado na Fráncia de 1805, está sen traducir nin reeditar. A imensa amabilidade da directora da biblioteca da facultade de Letras de Coimbra fixo posíbel a consulta desta
alfaia que só coñecíamos por difusas referéncias bibliográficas. O interese historiográfico do libro radica na profunda
impresión que unha cultura “virxe” produciu nos investigadores xermanos.
JOSÉ LEITE DE VASCONCELLOS
n 1902, José Leite de Vasconcellos, pai da antropoloxia portuguesa moderna, dedícase a facer o mapa lingüístico do reino de Portugal. O seu libro “Opúsculos IV” (inexplicabelmente desaparecido na biblioteca da facultade de Filoloxia de Compostela, e consultado tamén en Coimbra) dedica dous artigos a Ferreiros de Entrimo e
Lóbios, pois entrevistou persoas desas freguesias na feira da Ameijoeira. O sábio português repara nun fenómeno
sorpreendente. Descobre nas falas da beira administrativamente portuguesa, que previamente tiña analisado
(Castro Laboreiro e Melgaço), características máis “galegas” do que propriamente “portuguesas”. Paradoxalmente,
na linguaxe dos viciños de Ferreiros e Lóbios, afirma que estamos no caso contrário; considera de início que descubriu unha illa lingüística portuguesa. Logo a seguir reflicte sobre o tema; analisa as peculiaridades dos falares fronteirizos, e ao se decatar da extraordinária vitalidade dun sistema fonético con seis sibilantes e da invulgar sonoridade do idioma (xa perdidos no galego-português contemporáneo) chega á conclusión de que o que lle pareceran
influéncias recíprocas pola proximidade xeográfica non era máis que a pervivéncia arcaica dun idioma galego-português baixo-medieval, conformado antes do nacemento do Condado Portucalense, e que se mantivo sen grandes
alteracións, talvez polo illamento xeográfico do Val do Límia, pois a “fronteira” entre o português padrão e os falares galegos está no Douro, e non no Miño ou Límia.
E
E
FRITZ KRÜGER
n 1924, o catedrático alemán Fritz Krüger percorre o Sul da Galiza e Norte de Portugal. Dotado dunha
férrea forza de vontade, estaba obsesionado co seu método de investigación “Palabras e cousas”, en que
tentaba conciliar a lingüística coa etnografia, é dicir, consideraba que a denominación dos obxectos era un produto cultural derivado exclusivamente do ambiente en que nace. Coñecedor da obra de Leite de Vasconcellos,
recolle material, evidentemente en Ferreiros e Lóbios, mais tamén en Lobeira e Bande. En 1927, publica na
Alemaña o libro “Die Nordwestspanische Volkskultur”. Considerado como o máis insigne hispanista na história da cultura xermánica, e especialista en falares fronteirizos, confirmou as sospeitas de Vasconcellos; a unidade dialectal (e o arcaísmo) do sur da Galiza e do norte de Portugal son evidentes, sen máis matices que a aculturación imposta por duas administracións políticas diferentes. Asi pois, Krüger encomenda un estudo máis
profundo e pormenorizado a un dos seus discípulos predilectos no laboratório lingüístico de Hamburgo, HansKarl Schneider.
E
24
ARRAIANOS/ ARAIAÉNOS@ / inverno 04
HANS KARL SCHNEIDER
ando despois dalgunhas dificultades demos conseguido unha cópia do traballo de Schneider, entramos en contacto co consulado do estado español en Hamburgo. Tivemos a imensa fortuna de que a directora da biblioteca
do “Institut für Romanistik” da universidade de Hamburgo, señora Gisele Hubert, fora aluna de Schneider, e nos facilitou datos e bibliografia indispensábeis, todo iso nun perfeito galego. Grácias, doutora Hubert. Obrigado.
Hans-Karl Schneider nace en Hamburgo en 1912. Estuda filoloxia hispánica e francesa. Fai parte logo do
Seminário de Línguas Románicas da Universidade de Hamburgo, dirixido polo catedrático Fritz Krüger. Licénciase
con apenas vinte anos nas duas carreiras, e cun expediente académico notábel, é destinado á Universidade de
Múrcia como profesor auxiliar de alemán. En Agosto de 1933, cunha bolsa de estudos do Seminário, é enviado por
Krüger ao Val do Límia, para realizar un estudo en profundidade do idioma galego daquela zona. En Compostela
foi recibido con todos os honores por Xesus Carro Garcia e Florentino Cuevillas, membros do Seminário de Estudos
Galegos, que recibiran a pertinente notificación da visita. Vicente Risco, profundo admirador do universo indo-xermánico, mantiña habia tempo fortes vínculos intelectuais coa Escola de Hamburgo e moi especialmente con Fritz
Krüger. Aproveitan as férias da família de Xoaquín Lorenzo en Facós (Lobeira) para solventar o difícil tema da hospedaxe, e temos asi os Lorenzo a receber a Schneider na sua fermosa e fidalga casa. Comeza de contado a elaborar
o seu traballo de investigación sociolingüística (futura tese de doutoramento), axudado en todo momento por Xocas
e polo padre José Guzman, daquela párroco de Entrimo, home de inquedanzas e erudición invulgares. Schneider
nunca esquecerá o maternal trato recibido de dona Joaquina Fernández, a nai de Xocas; no exemplar que consultamos da tese de Schneider consta una dedicatória de puño e letra para esta extraordinária señora. Dorme en casa de
Ernesto Lorenzo, extravagante e culto personaxe, tío carnal e veciño por frente de Xocas; ainda a señora Dolores
Domínguez, nacida en 1909, que daquela era unha gallarda muller de 24 anos, lembra os irmáns Lorenzo, mozos
de 23 e 26 anos, a cantar baixo a xanela de Schneider, cando este non se daba levantado nas preguizosas mañás de
Agosto… Acompaña a Xocas e a Florentino Cuevillas nas suas expedicións científicas á Serra do Laboreiro. Tiran
unhas estraordinárias fotografias na aldea d’A Fraga. Aos poucos, Schneider vai sucumbindo ao fascínio da vida
campesiña. Pasea cumpridamente pola comarca. Xoga ténis na pista dos Lorenzo, asombro da viciñanza. Fala en
todo o momento e de todo o tipo de temas cos paisanos. O feitizo das terras de Lobeira, cunha cultura arcaizante e
antropoloxicamente “incontaminada” obriga a Schneider, que achaba posíbel terminar o seu traballo nun mes, a formularse unha segunda visita. Regresa a Múrcia para continuar no posto de lente de alemán e en Decembro de 1933
volta a Lobeira. Anton Fráguas Fráguas relata os pormenores da cea de Natal dese ano. É famoso o simpático episódio que aconteceu cando os mozos de Facós, ao iren cantar os Reis aos Lorenzo e convidados, ficaron mudos
cando o “señorito alemán” lles respondeu cunha estrofa improvisada in situ, demostrando o domínio dunha língua
que mal levaba a estudar seis meses. Os mozos cantaron isto:
“Nos dias da miña vida
Xa vin un cacho de pan
Que por moitos anos viva
O señorito alemán!”
C
Eis a resposta de Schneider entre a admiración dos presentes:
“Nos dias da miña vida
Xa pasei por unha feira
Que por moitos anos viva
A xentiña de Lobeira!”
En 1935 publica en “A Nosa Terra” o artigo “O galego ¿idioma agonizante e próisimo a desaparecer?”, que reflicte,
á parte do cada vez maior compromiso do alemán co galeguismo, os anceios do autor pola normalización da língua.
Explica polo miúdo o método seguido na sua investigación lingüística en Lobeira, baseado nun cuestionário de preguntas aos habitantes da zona, en que o tema fulcral non é apenas a forma das palabras ou a sua transcrición fonética, senón
un facto determinante, a “invasión” de castelanismos; mesmo mostra unha estatística percentual deste fenómeno.
Sorpréndelle a vitalidade do idioma, sen parangón nas línguas e dialectos do resto do estado, e mesmo compara a
lamentábel situación social e xurídica do galego co apoio institucional que recebe o seu dialecto materno, o “plattdeustch” (baixo-alemán), nas suas terras de Hamburgo.
En 1937 doutórase na universidade de Hamburgo co estudo feito en Lobeira en 1933. O título definitivo será
“Studien zum Galizischen des Limiabeckens (Orense-Spanien): Lautlehre, Formenlehre, Vokabular”. A versión oficial e definitiva será publicada en 1938 na revista científica de Hamburgo “Volkstum und Kultur der Romanen”. Nese
ano, e por causa do seu (cada vez maior) interese polo português, obtén na Universidade de Coimbra o título de profe
ARRAIANOS
25
sor facultado para o ensino do português no estranxeiro. Traduce e publica en Hamburgo o traballo de
Xocas sobre o carro de vacas “Die Brense und
Galizischen Wagen”.
Co diploma de doutor no peto, comeza a traxectória profisional de Schneider no campo do ensino.
Consegue o posto de Leitor de Español e Português
na universidade de Kiel. Mais logo comeza a
Segunda Guerra Mundial. De início, foi destinado á
sección de intérpretes do exército, onde foi profesor
de español e português. E mesmo en plena guerra,
volta a traducir e publicar en Hamburgo, en 1943,
outro traballo de Xoaquín Lorenzo, nesta vez sobre
a casa aldeá do Val do Límia “Das bauernhaus in
unterem limiabecken” tamén inédito en Galiza, con
marabillosas fotografias da comarca, algunhas delas tiradas cando el estivo en
Lobeira.
Mais os terríbeis acontecimentos que envolveron a Alemaña obrigan Schneider a
ser mobilizado. O sentimento de absurdo que verifica na guerra non abandonará
nunca o profesor, configurando nel un sentimento humanista, antimilitarista e profundamente solidário que o
acompañará no resto da sua vida. O bombardeamento aliado de Hamburgo, en que a universidade ficou case totalmente destruída, resultou nunha auténtica desfeita humana e cultural. O Seminário de Línguas Románicas foi disolto. O decano e xefe do departamento, Fritz Krüger, na mira das autoridades británicas de ocupación, e baixo sospeita de simpatia co rexime nacionalsocialista, tivo de exiliarse na Arxentina, onde morrerá en 1974, sen regresar nunca
á sua pátria. No entanto, Schneider solicita o posto de profesor de español en Hamburgo, e consegue. Comeza unha
real travesia no deserto para os hispanistas alemáns, cunhas relacións nulas coas universidades estranxeiras, rota
parcialmente pola visita de Ortega y Gasset en 1949. Schneider, en 1951, é porfin nomeado catedrático adxunto de
língua e literatura hispánicas do Instituto Iberoamericano de Investigacións Científicas de Hamburgo.
Funda a revista do Seminário de Románicas, “Romanistisches Jahrbuch”, de que será durante moitos anos redactor-xefe, e estreitamente vencellada con aquela, “Viento del Sur” coa mítica tertúlia literária “El butacón”, que virará en punto de referéncia do hispanismo alemán. Schneider é lembrado ainda hoxe como o profesor que tanto axudou os estudantes estranxeiros, nomeadamente hispánicos, a resolveren os múltiples problemas administrativos e
de homologación de títulos que a implacábel policia xermana de estranxeria, a “Biber Haus” ocasionaba coa sua rectilínea interpretación da lei. En 1960 é condecorado polo goberno español coa Orden del Mérito Civil, co rango de
Comendador. En ese mesmo ano, Joseph Piël, o eminente lexicógrafo alemán, nun congreso mundial de especialistas en línguas románicas, afirma que o estudo de Schneider é, na altura, a mellor recensión coñecida sobre unha
forma dialectal da língua galega. En 1965, o goberno da Bolívia nómbrao Presidente da Sociedade Bolivariana na
Alemaña. En 1971, despois de moitos anos sen outra relacion fóra da epistolar con Xocas, volta á Galiza, onde se
produce un emotivo reencontro entre ambos os eruditos, após trinta anos de separación. A “vella guarda” da
Xeracion Nós cumprimenta a Schneider, xa virado mito do hispanismo entre a intelectualidade alemá. Ricardo
Carvalho Calero, Fermin Bouza Brey, Anton Fráguas Fráguas, Xosé Filgueira Valverde, Ramon Martínez López… A
toma de conciéncia da magnitude do traballo de Schneider para o galeguismo fai que sexa condecorado ese ano co
Pergameo de Honra do Pedrón de Ouro. Nos últimos anos da sua vida académica especialízase en língua catalana.
Divorciado, enche a sua soidade cunha actividade académica cada vez máis intensa. No seu pequeno apartamento
hamburgués, rodeado de gatos e da sua colección de hipopótamos de porcelana, recebe a visita de centos de persoas, tal e como fai en Ourense, na casa da rua da Paz, o seu amigo Xocas. Axuda desinteresadamente alunos e mesmo
profesores e orienta vidas e carreiras. Retírase en 1974. Considerado o máis insigne hispanista alemán da sua xeración, a Universidade de Hamburgo réndelle a primeira das homenaxes e múltiples recoñecementos que terá no final
da sua vida. En 1975 é editado o libro “Homenaje al profesor Hans-Karl Schneider”, que reúne os traballos de 83
investigadores pertencentes a dez nacionalidades diferentes, que de algún modo son deudos intelectuais do catedrático. En 1976, publica varias recensións sobre a Gran Enciclopedia Galega, o Cuaderno de Estudios Gallegos e as
revistas Grial e Verba, no boletín informativo da Asociación Alemana de Profesores de Español. Despois de publicar máis de cen libros e após unha vida consagrada á investigación, falece en 1990. En 1991, a Universidade de
Hamburgo réndelle unha homenaxe multitudinária, convocada por José María Navarro, profesor de español en
Bremen e un dos amigos máis fieis de Schneider, que xa ocupa un lugar prominente na história do hispanismo aleman, no galeguismo e na memória colectiva das terras de Lobeira.
26
ARRAIANOS/
A RAIA ESCRITA
/ inverno 04
XOSÉ LUÍS REGUEIRA
on podia escreber este traballo sen facer referéncia ao profesor titular de fonética da
facultade de Filoloxía Galega da universidade de Compostela, doutor Xosé Luís
Regueira. O seu extraordinário traballo “A influencia alemana na lingüística galega” é a
excepción que confirma a regla de total descoñecemento que hai na Galiza sobre os traballos que a cultura xermana dedicou ao noso idioma, desde os xa remotos tempos de Luís
Napoleón até os contemporáneos das seccións de galego-português de Hamburgo, Kiel,
Tréveris, etc. O doutor Regueira atendeunos no seu gabinete universitário, e cunha linguaxe accesíbel aos profanos, orientounos acertadamente nas nosas pesquisas. Grácias tamén;
obrigado, doutor Regueira.
N
A INMENSA IMPORTANCIA DA VISITA DE SCHNEIDER
on é fácil responder a pregunta sobre os motivos da visita de Schneider a Lobeira. A
intelectualidade alemá, protexida polo estado, dedicouse desde tempos imemoriais
a percorrer todo o planeta para facer unha espécie de mapa-mundi cultural que abranguese todas as facetas do saber humano, sobretodo na procura das exactas raíces do que eles
denominaron civilización ária, término que polas súas connotacións, preferimos chamar
“indoxermánico” ou “indoeuropeu”. Basicamente interesados pola cultura popular
“incontaminada” e no campo da lingüística, polos falantes “sen complexos” o mundo xermánico sempre estivo fascinado polo “unbekannte”, conceito que ainda difícil de definir,
aqui podíamos traducir por “misterioso” ou “descoñecido”. No caso da Galiza, as zonas
escolleitas pola escola de Hamburgo foron Lobeira (por ser epicentro dese arcaico galegoportuguês case similar ao das Cantigas medievais), Os Ancares (onde Ebeling estudou os
apeiros de labranza, dun arcaísmo incríbel) e Fisterra, onde Schroeder ficou fascinado polas
habitacións e embarcacións da zona. Carlos García Martínez, o ilustre director do Museo
do Pobo Galego, contounos que coñeceu a Schneider en 1971. Lembraba tamén sendo
mozo, na década de 50, cando coñeceu a Ebeling, en Lugo, 20 anos despois da sua primeira visita aos Ancares; consternado relatounos o tráxico final de Schroeder, vítima da sua
ideoloxia contrária ao nacionalsocialismo.
Ao mesmo tempo, expedicións alemás procuraban noutras latitudes as bases da sua
cultura en zonas tan afastadas da Alemaña como o Tíbet, Síria, Exipto, Índia, Cerdeña…
Conservamos 20 minutos do rarísimo filme da expedición alemana ao Tíbet, en 1935. No
caso que nos ocupa é evidente que a Schneider encomendaron o estudo da sorpreendente
pervivéncia dun idioma a partir do cal evoluiu con posterioridade a língua galaico-portuguesa. Este dialecto permaneceu de xeito incríbel case inalterado no Val do Límia, como
unha auténtica cápsula do espácio e do tempo, talvez polas suas características xeográficas
de zona montuosa e isolada, lonxe das grandes vilas e mesmo até hai poucos anos moi mal
comunicada. Schneider observa fascinado como, sobre todo en Lóbios e Entrimo, o dialecto case se non ve alterado por castelanismos. Estráñase polo esforzo dos campesinos en responder o seu cuestionário en “castelán”, ou da incomprensión para os seus propósitos científicos. Fala das dificultades ocasionadas polo mal estado dos camiños, a falta de meios de transporte, ou mesmo a negativa dos lobeirenses a lle alugar un cabalo para se desplazar. No Natal de 1933-1934, o durísimo inverno impediulle terminar o seu libro tal e como el queria… Todo isto esixe unha tradución e reedición do seu traballo, así como un estudo
pormenorizado da sua preséncia entre nós, porque, para os que consideramos que o galego e o português son a mesma
língua, o facto da realización da tese de Schneider entre nosoutros demostra o valor e dignificación da nosa cultura, despois de tantos anos de desprezo ao mundo do rural. A tradición nacionalista culta do XIX tornou os fantasmáticos mouros (no fondo, seres despreciados) en heroicos e románticos celtas. Gracias a eles, temos antepasados de carne e oso.
Gracias a Schneider e precursores, talvez teñamos unha língua património da humanidade.
N
Obrigado, Padre Matos Ferreira
Obrigado, Heinrich Link e Conde Hofmansegg
Obrigado, José Leite de Vasconcellos
Obrigado, Fritz Krüger
Obrigado, Xosé Luís Regueira
Obrigado, Hans-Karl Schneider
JÚLIO MEDELA
ARRAIANOS
27
BIBLIOGRAFÍA URGENTE
DA
RAIA
As
bibliografias tenhem umha origem e desenvolvimento sempre ligadas às circunstâncias sociais e
as necessidades de cada momento histórico. Esta bibliografia, portanto, surge quando essas
circunstâncias sociais e as necessidades no-lo demandam, isto é, agora que começamos a valorizar
a Raia e descobrir nela um espaço de identidade e recursos.
Como indica o título, esta bibliografia, tem carácter urgente, breve e divulgativo porque nem se fundamenta
numha pesquisa exaustiva e demorada nem puderom ser consultados todos os documentos citados, assim
como outras carências metodológicas que nom restam validez para o que pretendemos: facilitar o trabalho
intelectual identificando os textos e informando sobre os temas para que os agentes do desenvolvimento tenham conhecimento
dos recursos bibliográficos existentes ou para qualquer pessoa que se queira aproximar ao tema.
Apenas citar as fontes consultadas para a elaboraçom desta bibliografia, que forom os seguintes catálogos em linha:
Agencia Española del ISBN: http://www.mcu.es/bases/spa/isbn/ISBN.html;
Biblioteca Nacional de España: http://www.bne.es/esp/cat-fra.htm;
Biblioteca Nacional de Portugal: http://www.bn.pt.;
Livraria Torga: www.torga.net;
Universidade de Santiago de Compostela: http://busc.usc.es/;
Universidade de Vigo: http://webs.uvigo.es/servicios/biblioteca/
Universidade do Minho: http://aleph.sdum.uminho;
Universidade do Porto: http://www.up.pt/bibliotecas/
ALVES, Jorge Fernandes: O Barroso e a Guerra Civil de Espanha, Montalegre: Câmara Municipal de Montalegre, 1981.
ANTUNES, Manuel Azevedo: Vilarinho da Furna. Uma Aldeia Afundada, Lisboa: Regra do Jogo, 1985.
ARTICULACIÓN territorial de la raya hispano-portuguesa. Actas Simposium Vilar Formoso, Fundación Afonso Henriques, 1996.
AVELEDO, Joám: «O Cam de Castro Laboreiro, umha raça a recuperar na Galiza». A Nosa Terra (Vigo), nº 888 (24/06/99).
BARREIROS, José Baptista: «Delimitação da Fronteira Luso-Espanhola», O Distrito de Braga, vol. 2, nº 1/2. p. 99-106; vol. 3, nº 1/2. p. 22-31
(1961).
BARROSANIA. Revista trimestral da Região de Barroso, Edições e Iniciativas Culturais CRL, Lisboa, 1990-.
BAUTISTA, José Lamela: El Xurés y sus misterios, Edição Calidum.
BRANDÃO, Gonçalo Luís da Silva: Topografia da Fronteira; praças e seus contornos, raia seca, costa e fortes da província Entre Douro e Minho, Porto:
Biblioteca Pública Municipal do Porto, 1994.
BRANDÓN, Delfín Modesto, Interesante historieta del Coto Mixto. Con una digresión político-social-religiosa, Imprenta Tierra Gallega, Corunha,
1907.
BOUZO, Xosé Manuel: «O can de Castro Laboreiro», A Trabe de Ouro, nº 39, 1999.
CABRAL, António: Cães Portugueses, Estalões das suas Raças. Clube Português de Canicultura, 1965.
CARBAJO, Primitivo: «Adeus ao contrabando. Europa pon fin a cinco séculos de raia seca». Cadernos A Nosa Terra de Pensamento e Cultura,
nº 16 (Julho 1993); p. 48-51.
CASTRO, Joaquim de, e MARQUES, Abel: Emigração e contrabando, Melgaço: Câmara Municipal de Melgaço, 2004.
CORNIDE SAAVEDRA, Joseph: Descripción circunstanciada de la costa de Galicia y raya por donde confina con el inmediato Reino de Portugal. Hecha
en el año de 1764, Sada: do Castro, 1991.
COSTA, João Gonçalves da: Montalegre e Terras de Barroso, notas históricas sobre Montalegre, Freguesias do concelho e Região de Barroso,
Montalegre: Câmara Municipal de Montalegre, 1968
COUCEIRO DOMÍNGUEZ, Enrique: «Galegos e portugueses en Tui. Estereotipos, diferenciacións e asimilacións definitorias das
identidades colectivas desde a perspectiva galega, in Nos lindeiros da galeguidade II. Actas do simposio de antropoloxia, Santiago de Compostela:
Consello da Cultura Galega, 1993.
CRUZ, Bento da: Histórias da Vermelhinha, Lisboa: Editorial Notícias, 1991.
— O Lobo Guerrilheiro, Lisboa: Editorial Notícias, 1992; Vigo: Xerais, 1996.
— As Filhas de Loth, Lisboa: Editorial Notícias, 1993.
— Histórias de Lana-Caprina, Lisboa: Editorial Notícias, 1998.
— A Loba, Lisboa: Editorial Notícias, 2000; Vigo: Xerais, 2000.
— Guerrilheiros antifranquistas em Tras-os-Montes, Montalegre: Barrosana EM, 2003.
DIAS, Jorge: Rio de Onor. Comunitarismo agro-pastoril (3ª ed.), Barcarena: Presença, 1984.
DURÁN FUENTES, Manuel: La Vía Nova en la Serra do Xures. La rehabilitación de la Vía Nova entre Portela do Home y Baños de Riocaldo, Ourense,
Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 1999.
FERNÁNDEZ ALONSO, Benito: La guerra Hispano-Lusa, Ourense: Imprenta de Antonio Otero, 1894.
FERRO COUSELO, Jesús: «O couto de Ervededo, encrave de Portugal en Galicia», Actas do Congresso Histórico de Portugal
Medioevo.
FONTES, António Lourenço, Etnografia transmontana I, Porto: Domingos Barreira, 1992.
— Etnografia transmontana II, Porto: Domingos Barreira, 1992.
FORMIGO COUCEIRO, J. e LOIS GONZÁLEZ, R. C.: Ciudades, conjuntos históricos y patrimonio monumental en los entornos
de la raia galego-portuguesa. [Texto fotocopiado apresentado no Curso Internacional de Verão Raia 21: «La raya ibérica: de frontera a itinerario cultural de la humanidad», Elvas: Universidade de Estremadura].
GALIZA E PORTUGAL: identidades e fronteiras. Actas IV Simposio Internacional Luso-Galaico de Filosofía, Universidade de
Santiago de Compostela, 2003.
28
ARRAIANOS/
BIBLIOGRAFIA URGENTE
/ inverno 04
GARCÍA MAÑÁ, Luís Manuel: Couto Mixto: unha república esquecida, Vigo: Universidade de Vigo, 2000.
— «La frontera hispano-lusa en la provincia de Ourense», Boletín Auriense, Anexo 11, Ourense: Museo Arqueolóxico
Provincial de Ourense, 1988.
— Miño, ¿existiu unha fronteira?: apuntes históricos, xurídicos e sociolóxicos, Vigo: Galaxia, 1993.
— «El fin del Coto Mixto», La Región (Ourense), 27-IX-1985.
— «Los límites de la provincia de Ouense», La Región (Ourense), 24-III-1986.
GARCÍA, Miguel: «Passar da raia», Novas da Galiza, nº 2 (Abril-Maio 2002); p. 12-14.
GERALDES, Alice: Castro Laboreiro e o Soajo (Habitação, Vestuário e Trabalho da Mulher), Serviço Nacional de Parques,
Reservas e Conservação da Natureza, Lisboa.
GIESTA, Rosa Idalina de Almeida Martins: A Senhora da saude de Vilar de Perdizes. Memória e história de um santuário
raiano, Braga: Instituto de Ciências Sociais da Universidade do Minho, 2000.
GODINHO, Paula: «O Contrabando como estratégia integrada nas aldeias da raia trasmontana». A Trabe de Ouro, nº
22 (Abril-Junho 1995); p. 209-222.
— «O grupo do Juan e a importância da rede social», A Trabe de Ouro, nº 16, 1993.
— «O contrabando como estratégia integrada nas aldeias da raia transmontana», A Trabe de Ouro, nº 22, 1995.
GONÇALVES RIBEIRA, José Manuel: «A Fala Galego-Portuguesa da Baixa-Límia e Castro Laboreiro», Portal Galego da
Língua (em linha), <http://www.agal-gz.org/modules.php?op=modload&name=Buscar&file=index>.
GRANDÍO SEOANE, Emilio: «A Raia que deixou de selo, a fronteira galego-portuguesa en xullo de 1936», in Entre nós:
estudios de arte, xeografía e historia en homenaxe ó profesor Xosé Manuel Pose Antelo, Santiago de Compostela: Universidade de
Santiago de Compostela, 2001.
GUERREIRO, Manuel Viegas: Pitões das Júnias. Esboço de monografia etnográfica, 2ª ed., Lisboa: Serviço Nacional de
Parques, Reservas e Património Paisagístico, 1982.
GUÍA de la flora del Parque Natural Baixa Limia Serra do Xures, Santiago de Compostela: Xunta de Galicia, 2003.
IMAGEM social recíproca de espanhóis e portugueses da fronteira/imagen social recíproca de españoles y portugueses de la raya,
Matosinhos: Fundação Rei Afonso Henriques, 2002.
JUANA LOPEZ, Jesús de (coord.): A Baixa Limia. A terra dos arraianos, Vigo: Ir Indo, 1996.
LEMA, Paula Bordalo: Tourém. Uma aldeia raiana do Barroso, Lisboa: Inic-Centro de Estudos Geográficos, 1978
LÓPEZ MIRA, Álvaro Xosé: A Galicia irredenta, Vigo: Xerais, 1998.
LORENZO FERNÁNDEZ, Xaquín: «Nobles que defenderon a raia portuguesa antre o Limia e o Miño no ano de 1762»,
Nós [Ed. fac-similar], nº 131-132 (Nov.-Dez. 1934); p. 186-187.
— Cantigueiro popular da Limia Baixa, Galaxia/Fundación Penzol, Vigo, 1973
MARTÍNEZ-RISCO DAVIÑA, Luís: «Aconteceu no Cambedo», A Trabe de Ouro, nº 16, 1993.
— «Contrabando, economia e emigração», A Trabe de Ouro, nº 22, 1995.
MARQUES, Manuel F.: O Cão de Castro Laboreiro, Estalão da Raça. Subsídios para o Estudo das Raças Caninas Nacionais II, 1935.
MÉNDEZ FERRÍN, Xosé Luís: Arraianos, Vigo: Xerais, 1994; Barcelona: Ronsel, 1994; Lisboa: Editorial Notícias, 2000.
MORAIS, Maria João Moreira de: «O Imaginário social nas povoações da raia», V Congreso Internacional de Estudios Galegos
(1997, Tréveris), Sada: Ediciós do Castro/Trier: Centro de Documentación de Galicia da Universidade de Trier, 1999.
— «Os Povos promíscuos e o couto misto na raia transmontana-ourensana». VI Congreso Internacional de Estudios Galegos (2000,
Tréveris), Sada: Ediciós do Castro/Trier: Centro de Documentación de Galicia da Universidade de Trier, 2000.
MOURA, Fernando: Barroso e as chegas de bois, Braga: Editora Correio do Minho, 1995.
NOS LINDEIROS da galeguidade I. Actas do simposio de antropoloxía, Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 1990.
NOS LINDEIROS da galeguidade II. Actas do simposio de antropoloxía, Consello da Cultura Galega, Santiago de Compostela, 1993
PARRA, Samuel: «La raya es cada día más tenue», La Voz de Galicia, 6-III-1994, p. 27.
PEREIRA, Vergílio: Corais mirandeses. Novos subsídios para o cancioneiro raiano, Douro Litoral, 1959.
«PICONHA e Couto Mixto», O Comércio do Porto (Porto), 29-VIII-1963.
BARRENECHEA, Eduardo; PINTADO, António: A raia de Portugal. A fronteira do subdesenvolvimento, Porto:
Afrontamento,1974.
POLANAH, Luís: Comunidades camponesas no Parque-Nacional da Peneda-Gerês, 2ª ed., Serviço Nacional de Parques, Lisboa:
Reservas e Conservação da Natureza, 1987.
RAMÓN E FERNÁNDEZ-OXEA, Xosé: «A fronteira Luso-Galaica nos comezos do seculo XIX», Boletín de la Comisión de
Monumentos de Orense, fasc. I-IV, t. 19, 1957-1958.
REIGOSA, Carlos G.: «Maquis na raia galaico-potuguesa». A Trabe de ouro, nº 16 (Out.-Dez.1993); p.99-111.
RIVEIRO COELLO, Antón: A quinta de Saler, Vigo: Galaxia, 1999.
RODRIGUES, P. Aníbal: Pontes romanas e românicas de Castro Laboreiro, Melgaço: Câmara Municipal de Melgaço,
1985.
SALINAS VALENCIA, Máximo: O Couto Mixto. O seu contorno arraiano e os pobos promiscuos, Vigo: Asociación
Amigos do Couto Mixto, 2002.
SANTO, Domingos Fernandes do Espírito: «Testemunho. O Cambedo e a Guerra Civil», A Trabe de Ouro, nº 17, 1994.
SANTOS JÚNIOR, J. Rodrigues dos: Povoações mistas da raia trasmontano-galaica segundo o inquérito de 1876, Porto:
Instituto de Antropologia da Universidade do Porto, 1943.
SANTOS SOLLA, Xosé Manuel, et al.: Guía da Raia: pola beira do Miño en Galicia e Portugal, Santiago de Compostela:
Xunta de Galicia/Portugal: Comissão de Coordenação da Região Norte, 1999.
VAQUEIRO, Victor,: Guía do Norte de Portugal, Vigo: Galaxia, 2001
VASCONCELOS, José Leite: «Línguas raianas de Trás-os-Montes. Suscintas notas. Notícia das línguas de Riodonor
e de Guadramil», in Opúsculos, IV, Coimbra, 1929.
VV. AA.: O Cambedo da raia 1946, Amigos da República, Ourense, 2004.
ARRAIANOS
29
MANUEL VEIGA
Á SOMBRA DE PENAGACHE
E
stou sentado nun banco de
madeira, ao pe da casa, e miro
a montaña. O enterro é ás dez
para as seis, chico!, di un emigrante
retornado. Agora hai máis árbores en
fronte e menos campos de labor.
Ningún campo de labor, en realidade.
Herdades, como din aquí, abandonadas. Odilo, o da luz, limpaba os camiños con fouce. Á parte máis próxima
dos montes entraba con machete.
Agora descansa ao pe dunha igrexa
grande, con tellado novo. A primeira
vez que vin esa igrexa nunha fotografía, pensei que se trataba dunha cidade. Leirado é un non lugar. Houbo un
Leirado urbano, a asociación de fillos
de Quintela de Leirado, en Bos Aires.
Algunhas veces falaba co Odilo. Esas botas lémbranme cando se xuntaban aquí os cazadores. Ían polo Piñeiral.
Cazaban coellos. Daquela había moitos. Deberon dar cabo deles os insecticidas. Mencionou o escaravello da pataca. Eu lémbroo xa de neno. Ti si, mais cando eu casei non o había. Logo falamos do catafede. Pregunteime se se trataría da nosa cascuda, de costra tan resistente e que desprende un cheiro insoportábel.
Unha montaña é quen de parar o tempo. Se a miras esqueces as preocupacións. A montaña posúe un poder hipnótico, como o lume, a auga dun regato ou o mar. Móvese a sombra das nubes, a luz. Os pintores afirman que o
oitenta por cento dun cadro é luz. Broch escribiu: “É difícil que unha persoa que vive na beira do mar non o inclúa
en todos os seus pensamentos, e o mesmo lle sucede a quen se chantou encol da aba das grandes montañas: todo o
que penetra nos seus sentidos, cada son, cada cor, cada canto dun paxaro e cada raio de sol, todo é o ecoar da gran
masa silenciosa da montaña”.
Dous nenos aparecen perseguindo un gato. Piden permiso para entrar no galiñeiro. O neno máis grande pregunta: “A donde ha ido el gato?”. Penso na televisión. Alguén me aclara que falan o castelán dos pais. Imposíbel, os seus
pais non usan o pretérito perfecto. Mais, non respondo.
Adelina, a do Odilo da luz, mostra a súa expresión severa, tenta que lisquen os gatos, pretende facernos crer
que os detesta. Cando ninguén a observa aloumíñaos e ofrécelles leite. Que pensará a Adelina, que sempre viviu
aquí, da montaña? Que será para ela o Penagache? Probabelmente unha imaxe fixa na retina que lle ofrece seguridade, a seguridade de que está no seu sitio. Se hai un lugar para morrer debe tratarse daquel que segues vendo
cando pechas os ollos. Cando unha imaxe volve, tras unha ausencia, é coma se tornase o equilibrio, coma se estiveses de novo en familia. Este é un lugar de ausencias. A bisneta do Odilo e a Adelina poderían reconstruír esa
memoria algún día. Hai quen investiga a súa árbore xenealóxica no rexistro parroquial e chega ao 1600.
Normalmente detense cando descobre algún predecesor conde ou fidalgo ou escríbano. Un disimular que son
fillos, netos, bisnetos, de pacíficos agricultores, desde antes do ano mil. As nubes, se van para Celanova, chuvia
nova, se van para o Crasto, sol basto.
O 29 de xuño, o San Pedro, co seu millo, sae de procesión polos “pueblos”. Din que os vellos non lembran un San
Pedro que chovese. Unha vez anunciábase tormenta e o cura non quería sacalo. A xente espetoulle: se non vén vostede,
sacámolo nós. Levárono e non choveu. Cando voltaron rompeu a caer auga.
Na Semana Santa proliferan as misas. Durante todo o ano hai un ou dous enterros semanais. Non é só o tempo do
oficio, senón tamén o desprazamento e o vestirse e desvestirse. Joyce escribiu sobre Irlanda: “Coma se fose para aliviar
o problema causado por esta despoboación, hai un longo desfile de igrexas, catedrais, conventos, mosteiros e seminarios para coidar das necesidades espirituais de aqueles que foron incapaces de atopar valor ou os cartos precisos para
emprender a viaxe de Queenstown a Nova York. Irlanda, que arrastra o lastre de múltiples tarefas, logrou o que até
agora semellaba irrealizábel: servir a Deus e ao Diñeiro ao tempo, deixar que Inglaterra a munguise sen deixar de
aumentar o haber de Pedro”.
O Xosé Manuel baixa dun vello automóbil branco. Di que se irá e que poñerá casa nun lugar entre dous marcos.
“Terra de ninguén”, di. O marco 18 e o 19 están preto. A fronteira cruza, polo medio, a montaña.
30
ARRAIANOS/ Á SOMBRA DE PENAGACHE / inverno 04
SERRA DO XURÉS
UN PARAISO NATURAL A CABALO DA RAIA
O
s mundos literários e mitolóxicos criados por figuras emblemáticas da literatura galego-portuguesa contemporánea como Bento da
Cruz ou Xosé Luis Méndez Ferrín, non serían os mesmos senon tivesen como escenário natural os paraxes arraianos da Serra do
Xurés-Gerés e a cadea de montañas que, como unha arañeira xeolóxica intemporal, sostén unha das culturas rurais máis antigas e,
ao mesmo tempo, máis singulares da Europa. Nas fragas pétreas de granito, nas abas que suavemente descenden cara ao Limia, nos caborcos e
escarpas dos vales deste espacio onde unha vez retrocedeu o invasor romano, perviven como fósiles vivintes un feixe de espécies de vertebrados,
arredados dos seus núcleos principais de distribución ou refuxiados neste bastión pétreo, agardando tempos mellores que lles permitan recuperar
o seu lugar no mundo natural deste recanto atlántico que conforman a Gallaecia e a Lusitánia nos albores deste século XXI. Esta é a breve história dun grupo de homes e mulleres, entregados en maior ou menor medida á súa vocación de descrever a vida e as relacións ecolóxicas destas
espécies. Unha vocación muitas veces sacrificada e estéril, accidentada en extremo e chea de atrancos e envexas. Un traballo do que han saír
novos coñecimentos que servirán, ogallá que non demasiado tarde, para cimentar unha nova etapa histórica de entendemento desta natureza salvaxe, cerne do espíritu galego-portugués que aínda hoxe pervive a carón do vento céfiro que fecunda as greas dos míticos garranos.
Ás primeiras horas dunha fría noite invernal de fin de século acodimos unha vez máis a revisar as armadillas agachadas nas xestas. Francisco Álvares, Sara Roque, Pablo Sierra e o que isto escreve andamos atrás dun dos lobos que
integran os seis grupos familiares que campan por estas serras. Francisco, o Chico, e Sara, son biólogos e pertencen ao
denominado Grupo Lobo, un grupo de estudo desta espécie que está ligado á Faculdade de Ciéncias da Universidade
de Lisboa. O primeiro, entrado xa na trintena e residente muito tempo en Azeitao, onde aínda lembra ao Zeca Afonso,
é todo un personaxe, de carácter sorprendente e entregado á ciéncia da ecoloxía dos vertebrados. A Sara, saída da
Almada, é unha moza enérxica e vital que aprecia a Galiza e sabe das saudades do Castelao alá en Badajoz ou en Buenos
Aires. Pablo Sierra é outro entusiasta naturalista, privilexiado observador dotado dun sentido do humor a proba de
bomba e compañeiro de aventuras lobeiras durante muitos anos nas serras da nosa terra .
Baixamos do Land Rover a Sara e máis eu e avanzamos entre as queirugas que nos dan polos xionllos. Ao chegar á
par do lugar onde debería estar a trampa, percibo movimentos dun animal de tamaño grande. Digo-llo a Sara, botamos
xuntos unha discreta ollada cara o bicho, miramo-nos contentos, os dous sorrimos con bocas de mazán. Trata-se do
segundo lobo que se captura dentro dun proxecto de investigación que, aínda que debera ser internacional galego-portugués, a covardía política da nosa terra deixou só nas mans dos nosos irmaos lusos. A Sara recúa e vai avisar ao Chico
e ao Pablo. Eu fico só con aquel lindo macho, atrapado na armadilla por unha das patas de diante. Falo-lle mainamente, para o ir familiarizando coa voz humana. Está paralisado, non move un músculo. De súpeto, sen saber por qué, asubio-lle unha breve cadea de notas musicais e comeza a bailar coa armadilla, presa de pánico. Vale meu, deixemos a troula. Transcorridos uns minutos aparecen os tres compañeiros. En menos dunha hora o Canis lupus é sedado, pesado, sexaARRAIANOS
31
do, medido, tira-se-lle un pouco de
sangue, equipa-se cunha coleira
radio-transmisora e bautiza-se co
evocador nome de Bandua, o deus
dos lazos de amizade, da guerra e do
valor que en días recuados os habitantes destas serras veneraron sen
saber de estremas nen de raias.
Como dixen antes, Bandua era o
segundo lobo capturado nese proxecto de investigación capitaneado por
Francisco Álvares e no que, gustosamente, colaboramos desinteresadamente o Pablo e eu. O primeiro exemplar, capturado tras frustrantes e longas xornadas de campo, chamou-se
Gubio, como o fidel amigo lobo que
San Francisco de Asís fixera nas suas
andainas evanxelizadoras. O pobre
do Gubio morrera destripado vítima
dun deses lazos asasinos que algún
viciño defraudado e desalmado coloca no monte para matar porcos bravos. Así que a chegada do Bandua lle deu continuidade e semente de ilusión ao proxecto do Chico e a Sara, e a nós permitiu-nos, como non, gozar da investigación dos lobos á par dos nosos amigos de
Lisboa.
Esta investigación sobre o lobo, apoiada pola administración do Parque Nacional da Peneda Gerés e polo
Ministério do Ambiente portugués, estaba co-financiada pola Unión Europea, dentro dun programa de apoio económico ao desenvolvimento de comarcas transfronteirizas denominado INTERREG. Da parte galega, como xa
comentamos, o hábito extremo dos nosos gobernantes de mirar con lupa os problemas en lugar de albiscar ao lonxe
as solucións, deixara orfo o proxecto e a máis de un co mel nos lábios. Mais, como verdadeiros camaradas, lusos e
galegos demos-lle un grande horizonte a unha amizade iniciada no ano 93 nun congreso internacional de “lobeiros”
celebrado en terras leonesas, do cal, entre outras cousas, saiu unha fotografía que ilustra a pequena história da
investigación lobeira galego-portuguesa, e na que, encabezado por Francisco P. Fonseca e Javier Castroviejo, ambos
doutores en bioloxía, o primeiro de Lisboa e o último de Tirán, Moaña, se xuntaba un feixe de xovens biólogos e
naturalistas comprometidos co estudo do proscrito.
Neses horizontes arraianos que Ferrín e Bento da Cruz trazaron maxistralmente nos seus relatos, conversamos múltiples veces, na soidade das serras, acerca dos mitos e costumes dese recanto perdido do mundo, da súa fauna salvaxe
e furtiva, das suas espesas frondas e das súas endémicas misérias. No Nariz do Mundo, seguindo unha das innúmeras
ideas do Chico, rastreamos antergas crenzas no poder curativo da “gola” ou gorxa do lobo, e os ollos de azul cristalino
dunha fermosa vella de faciana cuarteada como os pousos da barragem do Cávado nos mostraron a terapéutica lupina
para lle tirar a lobagueira aos porcos.
E o Bandua, que críamos fillo da nosa coaligación galaico-portuguesa, deseñando metáforas da vida demostrou-nos
o carácter imperecedeiro da nosa cultura común. Transitando polas montañas e vales destas nosas terras, Bandua pasaba das fragas pétreas de Montalegre ás veigas do Salas, e chegaba ás veces até Xinzo da Limia. Habituou-se a vivir das
preas e despoxos das granxas de porcos levantadas no que anos atrás foran fértis lameiros e veigas da Boullosa e de
Randín. Alí ou nalgunha lixeira próxima debeu agarrar unha sarna de tales dimensións que nun daqueles veráns o
pobriño do bicho non tiña máis pelo que o que lle penduraba do rabo. Mais, como o Ave Fénix, Bandua volveu renacer
da súa indixéncia e meses máis tarde aparentaba un rotundo e sólido aspirante a comandar unha das mandas da serra.
Tras múltiples vicisitudes e amoríos, Bandua morreu atropelado a escasos quilómetros de Xinzo.
Nesas terras altas, de Montalegre a Castro Laboreiro, de Pitoes a Tourem ou de Olelas a Pena Anamao e ao
Ramiscal, tamén procuramos o rastro no ceu da raíña das águias. E nas limpas pozas do río de Castro Laboreiro,
mentres nos acubillabamos do infernal sol do verán, contemplamos as espirais aereas dunha das últimas parellas luso-galegas de Aguia Real. Localizar nos ceus arraianos o vó das águias, segui-lo pacientemente, volver a
repetir a operación, até dar co niño ou co território vital, foi un labor ingrato, pola falta de apoio oficial, pero
recompesado mil veces con valores bursáteis que cotizan nos corazóns, e que o Chico e o Pablo souberon abordar, nunca mellor dito, con vista de águia.
32
ARRAIANOS/
SERRA DO XURÉS
/ inverno 04
E no mesmo nivel da pirámide
ecolóxica e en parecidas moradas sobrevive outra das xoias da
fauna destas terras, o grande
moucho. A maxia destas montañas perdería un pedazo de sonoridade se desaparecese o Bufo
Real, auténtico depredador que
non dubida en atacar e matar aos
miñatos, ás curuxas ou aos azores. Nas escarpas e profundidades dos vales montesíos do
Gerés tivemos ocasión de o
escoitar proclamando a posesión
do território co seu ulular ecoando nas paredes graníticas.
Apenas vinte parellas desta
espécie se conservan na Galiza e
no norte de Portugal, un fato
delas en território deste grande
espazo protexido galego-portugués.
Perto dunha destas parellas de bufos podemos observar unha das numerosas greas de garranos ou ponis
galego-portugueses que se espallan polos montes arraianos. Ao igual que en serras como a do Suido, en terras
do Avia galego, os garranos libran unha das batallas máis épicas da história natural da Eurásia. O seu inimigo
é o lobo. A partir da primavera, cando se concentran todos os partos dos poldros, os lobos axexan as égoas para
lles matar a cría. Os garañóns, os machos que lideran a grea, deben guiar o grupo e conduci-lo por áreas tranquilas, e defende-lo dos ataques dos lobos cando se da o caso. A raza galego-portuguesa de ponis é unha das
máis antigas que se coñece dentro do tronco común dos ponis célticos. Sospeita-se que os caracteres morfolóxicos dos grupos mellor conservados apenas sufrirían alteración desde a prehistória. Quen sabe se a famosa andadura galega, maís que fruito da aprendizaxe co ser humano, non será produto da teimuda defensa fronte o lobo.
Tamén, neste contexto de razas antigas, debemos facer mención das vacas cachenas ou piscas (así chamadas segundo en qué vertente da serra nos encontremos), verdadeiras fermosuras que alzan orgullosas as súas descomunais astas
por riba de miradas refinadas. Até hai pouco tempo sumidas nun declínio sen remisión, hoxe albisca-se un futuro esperanzador para esta variedade plenamente integrada nos habitats bravíos destas montañas.
Outro dos elementos singulares da serra podemo-lo encontrar nas solitárias penedías. Mentres os nosos compañeiros seguían o rastro dos lobos através das ondas de rádio proporcionadas por ese afortunado proxecto
investigador, da nosa parte da serra fuxían as primeiras cabuxas que habían substituir á cabra fera galego-portuguesa Capra pyrenaica lusitanica que en tempos non remotos brincaba nos curutos dos penedos asomando as
cornamentas polas dúas vertentes destas serras. Na actualidade, un pequeno fato de cabras bravas pasea-se
polas alturas do Gerés, perseguidas ás veces polas olladas persistentes dos biólogos. No caos pétreo das cumeadas da serra moran estas cabras, e ao cair a tarde recúan, como os nosos ancestros, cara secretas e altivas covas,
desde as que contemplan a fondura dos vales interrogando ao ar sobre o sentido da súa existéncia. Levan un
número pendurado dunha das orellas, certificado de nascéncia galega, mais o seu fogar parece ser que radica
maiormente ao outro lado da raia. Outro lazo máis.
Finalmente, non podemos abandonar este mítico lugar sen falarmos brevemente dos discretos animaliños que,
agachados na podrémia dos carballos caídos, ou refuxiados en cálidos ocos alfombrados de musgo, atestiguan o
pasado nórdico e centroeuropeu destas montañas glaciares. O leirón gris e a marta, auténticos indicadores da natureza eurosiberiana, deixan-se ver fuxidíos nalgunha das matas ou florestas que tapizan os vales e encostas. O primeiro escolle un insospeitado acubillo para hibernar e burlar o inverno. Mentres, a marta percorre incansábel o seu
território, gabeando ás frondas arvóreas ou cruzando as uceiras na procura de alimento.
Un conxunto faunístico que merece o maior dos aprécios, entre outras cousas, porque tamén serve para unir o que
infaustamente, un día lonxano, unha parte desta humanidade separou.
PEDRO ALONSO.
BIÓLOGO E ESPECIALISTA NO ESTUDO DO LOBO.
ARRAIANOS
33
DE SAN PEDRO Á SERRA DO LABOREIRO
D
urante o inverno as sombras do Penagache e dos Aguillóns proxéctanse sobre as
terras do Concello de Quintela de Leirado coma o lombo dun xigantesco dragón
tibetano que se depreguiza sobre o val do Río Deva, zona de enorme potencial
para o turismo alternativo e de natureza. Hoxe propoñemos un fermoso roteiro invernal
que comeza de mañá cedo coas visitas ao Reloxo do Facho e a magnífica igrexa barroca de
San Pedro de Leirado, cando un mar de néboa aínda cubre o val. Cumpridos tan iniciáticos
deberes espirituais podemos deixar xa o coche na Casa do Concello (onde está o panel do
sendeiro) e seguindo a estrada dos Mociños chegamos até o cruce das garaxes, onde collemos o camiño que nos leva ó Retortoiro, unha aldea regada polas augas en sombra do Deva,
que pide ser visitada polo viaxeiro. Seguimos polo carreiro e cruzamos unha fermosa ponte de pedra onde hai que
coller folgos antes de meterlle patas a un camiño de carros (só apto para boi e vaca pisc@s) polo que peregrinamos
rumbo a Xacebáns, derradeiro contacto coa civilización, que merece un paseo e unha visita ao bar que está no antigo forno comunal. E seguimos por unha pista de terra que ascende até a mole granítica de Penagache, a 1.226
metros de altitude, onde comprobamos unha vez máis a nosa pequenez. Subidos a esta peneda poderemos sentir
o latexar da terra nos pés, e admirarmos a paisaxe aínda fumegante dos vales do Miño, do Arnoia e do Deva. Ás
nosas costas queda a fervenza do Rabo do Gato,
sempre branca de auga no inverno, unha corga
C ONCELLO DE
empinada só recomendada para sabios montañeiros
con pés de cabra. Se este non é o caso, recomendamos seguir pola pista de terra até o marco 21 da fronteira lusogalaica, onde os camiñantes poderán cantar
e bailar sobre a mesmísima Raia Seca que atravesaron balas, fuxidos e contrabandistas. Tralo xantar, os
viaxeiros aínda poderán ir procurar novas aventuras
á Pena de Anamán, símbolo da rebeldía, ou coller
Q UINTELA DE L EIRADO
para o Crasto Laboreiro ou peregrinar até A Peneda;
tirar pola fronteira adiante cara o Xurés, deixando a
un lado a Mota Grande, ou voltar camiño da casa coa
alma tan sosegada coma a das bestas que pacen
petrificadas no horizonte panteísta destas pouco
visitadas chairas arraianas.
TIPO DE ROTEIRO: pequeno percorrido
ÁREA: Concello de Quintela de
Leirado.
PUNTOS PRINCIPAIS DO ROTEIRO:
Leirado, Retortoiro, Xacebáns,
Penagache, Marcos da Raia.
DISTANCIA: 12 quilómetros.
DIFICULTADE: Media.
DURACIÓN: 4 horas.
34
ARRAIANOS/
ROTEIROS
/ inverno 04
ROTEIRO DA PENEDA
É
difícil, por non dicer imposible, atopar en toda a xeografía galaicoportuguesa, un punto de encontro cun radio
de atracción tan amplo coma esta terra. Dende Tui e Valenca até Braga e Montalegre, ou mesmo dende
Ribadavia e Celanova até Xinzo e Tourem. Calquera coñecedor deste medio limiano-transmontano pode dar
fe de tal aseveración. Así foi e vai seguir sendo en anos vindeiros....
Sen chegar á bravura de tempos pasados, en que os nosos ancestros ían camiñando dende Bande ou a mesma
Terrachán, a partir da segunda metade dos anos noventa foise recuperando a vella tradición de facer, unhas veces a pé
e outras andando, o camiño da Peneda.
Actualmente o arraiano medio de procedencia limiá, acompañado ás veces dalgún que outro convidado estranxeiro, acostuma a coller o camiño á altura de Pereira (Pireira en idioma entrimeño). O camiño comeza a 700 metros de altitude, na devandita aldea de Pireira, trasncorrendo nos primeiros dous quilómetros uns terreos con alternancia de terra
e zonas empedradas con auga abundante en diversos puntos. Se o viaxeiro arranca o camiño de noite e con boa lúa comprobará que a paisaxe circundante é mesmamente de western do oeste americano, con lobo incluido, se a sorte é doada.
Logo de media hora de camiñata, albíscase no fondo o río Crasto Laboreiro, tamén chamado Olelas por moitos raiotos da parte galega. A opción de rodear os montes do Quinxo, por un camiño máis suave que pasa por Ribeiro de
Abaixo, é mudada por moitos camiñantes pola vía dereita, baixando a cachón cara a Ribeiro de Cima. As pernas sufren
máis pero o atallo é considerable. Ó cruzar o troiteiro río de Crasto aínda se escoita o estrondo da auga dunha interesante ficheira que hai cincocentos metros río arriba. Despois de que máis dun camiñante refrixere os pés no cruzamento do río, escomeza unha subida que continúa arredor dunha hora. En Ribeiro de Cima, aldea inverneira na que aínda
se practica a transhumancia, sempre hai unha alma agardando para dar cobixo e ánimo ós viaxeiros. O idioma non é
obstáculo, xa que esta xente é coñecida alá polo grande Porto co alcume de galegos. O pequeno descanso de Ribeiro,
unha vez superada a abandoada casa forestal, dá paso a un serpenteo empedrado ascendente que ó longo de tres quilómetros nos transporta dos 600 até perto dos 1.100 metros de altitude, un punto onde o panorama é espectacular.
Deixamos os montes do Xurés ao fondo e, un pouco máis atrás, a serra do Larouco, e mesmo a imponente visión da
Pena de Anamán, que inspirou o coñecido dito de “o probe non ten, o rico non dá...” . De seguida albiscamos as primeiras cabanas ou chibanas do pastoreo, moi abandoadas, e chega a hora do pequeno almorzo cando poñemos pé nas primeiras chairas. Deiquí en diante é mellor ter moito ollo co boi cacheno que garda e defende a abondosa cabana gandeira que anda solta polo lugar. Pequenas zonas lacustres fican atrás e o camiño vai sendo máis levadeiro. Moita atención
no paso de Filgueira Ruiva, porque se imos de fronte seguimos cara a Lamas de Mouro; hai que virar á esquerda e, polo
espazo de vinte minutos o carreiro non se distingue ben.
Ó alcanzarmos o coñecido coma o Curral dos Becerros o descenso xa é evidente, pois a menos de 300 metros agárdanos a sorprendente visual sobre o Val da Peneda. Deseguida a baixada se fai máis empinada, co conseguinte sofremento
para os xeonllos. Un cuarto de hora e xa estamos na taberna da señora María, dando de baixa unha ducia de cervexas.
Co deber xa cumprido, o viaxeiro deixa atrás arredor de dezasete quilómetros e perto de catro horas de camiño. E a
nosa señora da Peneda agarda por aquiles peregrinos máis devotos que se achegan coas súas inquedanzas até as portas do ateigado santuario. A aldea da Peneda conforma un contorno espectacular e imponente con centos de anos de
tradición, anos nos que a fe popular a esta virxe sobreviviu, na compaña das súas outras seis irmás virxes. O percorrido merece a pena para novos e menos novos, e incluso para os amantes da borga e da festa nocturna arredor do máis
ancestral, improvisado e variado folclore galaicoportugués.
Con moi bo criterio, o concello de Entrimo está a recuperar nestes últimos anos o sano costume de facer un percorrido
inesquecible por este fermoso roteiro arraiano de fe no futuro.
LINO PERDIZ, DE CORAZÓN RAIOTO.
C
O N C E L L O
D E
E
N T R I M O
P r a z a d o C o n c e l l o n º 1 Te r r a c h á n - 3 2 8 6 0
ENTRIMO
[email protected]
TFNO- 988 43 46 66
ARRAIANOS
35
ECOLOXÍA E PATRIMONIO
P
Pista na Serra do Leboreiro que destrozou dúas mámoas
istas que atravesan castros,
encoros que asulagan todo
tipo de xacementos, mámoas aradas e arrasadas, canteiras que
perforan montes, lumes que calcinan
arboredas de inmenso valor ecolóxico, minicentrais, cemento, asfalto,
eucaliptos, bloques de formigón...
Penso que xa vai sendo o intre
de comezar a respeitar a nosa terra
e o seu pasado, só deste xeito
poderemos conservar o pouco
auténtico que nos queda.
Os montes de Galiza están cheos
de vestíxios antergos, que non por
seren moitos merecen ser destruídos, ¿ou acaso os fundadores da
nosa terra merecen ser dignos de
tal desprezo?.
Centos de mámoas son aradas na Serra do Leboreiro para lle plantar árbores por riba (son flores o que se lle
leva aos mortos, e non piñeiros mansos, que nen son bonitos nen autóctonos); outras, son destruídas indiscriminadamente por pistas forestais que as arrasan ou as cortan pola metade. Parecida sorte que ás mámoas correspóndelle aos castros, con máis pistas forestais que lle chegan xusto até a porta ou que os circunvalan, con risco
moi grave para as súas estructuras. Un
exemplo moi escandaloso témolo no
Castro de Cavaleiros (Lobeira), onde se
fixo unha esplanada para que un
camión que traía o corpo dunha torre de
alta tensión puidese dar a volta. Pois
ben, esta intelixente obra arrasou cunha
terraza de asentamento na ladeira norte
de castro, ¡incrível!
Por todo isto, e por moito máis que
por razóns de espazo non vou detallar,
creo que calquera actuación que se leve a
cabo no monte, e que leve consigo a
remoción de terras, debería contar coa
supervisión dun arqueólogo ou dunha
autoridade competente.
Teño que dicir tamén que existe outro
tipo de patrimonio, o natural, que tamén
Terraza do Castro de Cabaleiros cortada para transportar unha torreta de alta tensión
está a ser aniquilado pola man destructiva
do home, e que debería levarnos a reflexionar sobre o que iso conleva. O Monte é Vida, a Natureza é Vida, e de
vagariño estamos a convertelos en morte. Son miles as hectáreas que ano tras ano se pintan de negro, grazas a unha
política forestal e contra incendios totalmente nefasta e fóra de de lugar. De igual xeito, son centos os ríos que son
degolados persistentemente para facer minicentrais que matan o río e non deixan un puto peso para a nosa xente.
¿Queda algún río virxe en Galiza?: Se así fose, sería peza de museo, coma tamén serán os carballos, cando os eucaliptos dominen por completo o territorio galaico. ¡Que bonito! Chegará un día en que Galiza estará chea de estanques e lagos artificiais, cos montes totalmente repoboados de eucaliptos, que nos marcarán a cambio de estazón?, e
os cúmios coroados por eólicos que nos medirán a intensidade do vento (que parece que só soprara eiquí), e que
nos venderán coma Parque Natural calquera cousa sen xeito que distará anos luz da montaña Palentina, Asturiana,
Leonesa ou Catalana….
Os feitos son suficientemente ilustrativos como para que empecemos a nos concienciar e, colectivamente, berremos ¡basta xa! de atentar contra o noso patrimonio Natural e Histórico.
DAVID DE BANDE,ARQUEÓLOGO
36
ARRAIANOS/
ECOLOXÍA E PATRIMONIO
/ inverno 04
OS VALEGOS DO ELLAS
OS
OUTROS ARRAIANOS GALEGOS
N
o curruncho noroccidental da provincia de Cáceres, nas estribacións da Serra de Gata, sitúanse tres concellos nos que aínda hoxe se falan maioritariamente tres variedades do antigo galego medieval. Nos concellos de Valverde do Fresno -antes Valverde da Serra-, As Ellas e San Martiño de Trebello –antes San
Martiño dos Viños-, a práctica totalidade dos seus cinco mil habitantes empregan a cotío as variedades lingüísticas
denominadas valverdeiro, lagarteiro e mañego, respectivamente. Amais, debemos engadir a esta cifra outros tres
mil naturais do val que seguen utilizando familiarmente estas falas na emigración.
Os tres concellos forman parte xeograficamente dun val, chamado de Xálima ou do Ellas. Os seus habitantes chámanlle á súa terra simplemente “Os tres lugaris”, e á súa lingua simplemente “A nosa fala”. Neste val abundan as
masas forestais de carballos e castiñeiros nas ladeiras das serras, os pastos no val e as formacións rochosas nos curutos dos montes. A economía xira arredor do aceite, a madeira e a gandería. A auga de numerosos regatos e ríos e
o verde dos lameiros están presentes todo o ano neste val, que por isto mesmo e polo xeito de falar, é coñecido como
“a Galicia estremeña”.
As variantes lingüísticas que actualmente se empregan nestes tres concellos proceden da lingua levada polos
1
colonos instalados no val polos reis Fernando II e Afonso VIII de Galicia e León nos séculos XII e XIII. Con colonos
galegos e leoneses repoboouse o que hoxe é o sur de Salamanca, norte de Cáceres e a franxa oriental das comarcas
portuguesas de Sabugal e Ribacoa. A fala destes colonos, do que temos unha magnífica testemuña nos Foros de
Castelo Rodrigo (séc. XIII), foi varrida polo portugués ou polo castelán, agás neste Val do Río Ellas, onde permaneceu ata os nosos días evolucionando pola súa conta.
Os escritores nestas falas sempre foron conscientes da conexión destas co galego, e como mostra reproducimos un
anaco dun sainete de Isabel López Lajas (de arredor de 1930):
C.- Cro que vanin a sacal unha comedia coa nosa fala, comadri. Será pa rilse un rato á nosa custa.
X.- Non veis que comu temus esta fala galega, quedrán guasealse.
As falas do Ellas, o valego, teñen moitas semellanzas co galego común, pero tamén diferenzas produto da evolución por libre ao longo de oitocentos anos. Din porta, nosa, ovo, boa, tempo, peza, vello, fariña, folló (filloa), fer (facer),
chea, chave, martelo, morcela, tea, cadea, vir, espello, tella, abella, muto, cutelo, noite, etc, etc, é decer, teñen evolucións
propias do galego-portugués), pero logo presentan semellanzas só co galego (ou con algunha fala galega): unha,
algunha, canciós, camiós, man, lan, mañán, verdai, cidai, etc, e, aínda por riba, presentan evolucións propias e bastante léxico arcaico: estoxar (aforrar) atró (trono), o mú (o mulo), a múa (a mula), etc; evolucións semánticas diverxentes,
leonesismos e castelanismos.
Se calquera un de nós vai ás Ellas, axiña os seus veciños, chamados lagarteiros, percibirán que un é de fóra, pero
pola fala pensarán que é valverdeiro (de Valverde) ou mañego (de S. Martiño), porque eles notan que falamos un
chisco diferente, pero recoñécennos parentes pola fala.
O choque máis grande que recibe un galego no Val do Ellas non é acharse nun lugar distante onde falan (case)
galego, é decatarse de que todo o mundo (mozos e vellos, malotes e pighos) todos falan valverdeiro, lagarteiro e
mañego, e con moito orgullo. Por iso a visita a este val é moi recomendable para galegos afectados de infeccións
como o autoodio e a diglosia mental. Volven curados.
XOSÉ-HENRIQUE COSTAS. UNIVERSIDADE DE VIGO
1
Aínda que na historiografía oficial española (castelá) se denomine este rei como Alfonso IX, os galegos, asturianos e leoneses non
podemos acepta-la cronoloxía oficial española (castelá), porque o Alfonso VIII oficial nunca foi rei de Galicia, León e Asturias, senón
unicamente de Castela. Durante vinteseis anos, entre 1188 e 1214, reinaron ó mesmo tempo o noso Afonso VIII (para os españois
Alfonso IX) en Galicia e o seu Alfonso VIII en Castela.
ARRAIANOS
37
A ACADEMIA FAI XUSTIZA
A RAG NOMEA CATRO
T
odo comezou grazas a Sarmiento. A Real Academia Galega decidira dedicarlle o Día das Letras 2002 a este frade
defensor do galego nado en Vilafranca do Bierzo, así que uns cantos activistas crearon un ‘lobby’ medio virtual
medio real para convencer á Academia de que fixese os actos na vila natal de Frei Martín.
O conto tivo éxito e aquel 17 de maio en Vilafranca foi histórico –ademais de emocionante- para todos os
que levan tantos anos defendendo a lingua galega alén das fronteiras administrativas galegas. Era a primeira vez
que a RAG saía destes lindes para recoñecer con feitos o que xa estaba nos seus estatutos, que tamén se fala galego en Asturias, no Bierzo, en Zamora e en Cáceres. Aquilo significou, segundo Héctor Silveiro, histórico promotor do galego, que “moitos bercianos tomaron conciencia de que o galego é parte do patrimonio cultural propio.
Mesmo, a nivel institucional, o Consello Comarcal do Bierzo manifestouse neste sentido”
O segundo paso deuse o pasado 9 de outubro de 2004 cando o plenario da Academia decidiu nomear catro novos académicos
correspondentes en representación de cada un dos dominios do galego exterior: Carlos Varela, Héctor Silveiro, Felipe Lubián e
CARLOS VARELA
EO-NAVIA
DOMINGOS FRADES
AS ELLAS
“Debería haber un convenio cultural e
lingüístico entre Asturias e Galiza”
“Para nós Galicia supón un enriquecemento moi
forte”
Carlos Varela (Castroverde, 1965) é xeógrafo
e etnógrafo, aínda que tamén ten feito diferentes
estudios sobre as falas galegas do Eo-Navia.
Colaborou en diversas publicacións da zona e é
un dos impulsores do colectivo Abertal del EoNavia, que pretende revitalizar a defensa do
galego en Asturias.
Que supón para ti o teu nomeamento como
académico da RAG?
Máis que unha cuestión persoal trátase dun
recoñecemento colectivo a todos os que nestes
momentos con moitísimos atrancos estamos a
defender a lingua galega na comarca asturiana
do Eo-Navia.
Que supón para a túa zona?
Unha valorización da lingua que se fala e por
fin poñer as cousas no seu sitio a certos sectores
en Asturias que actúan culturalmente cunha
inxerencia total.
Cres que suporá un cambio importante
para a lingua?
Penso que si, pero o camiño aínda será duro
pola incompetencia e inxerencia de certos sectores asturianistas alleos á nosa realidade como a
Academia de la Llingua Asturiana.
Que outras medidas son necesarias para a
normalización do galego nestas áreas?
A oficialidade do galego eonaviego e a consideración en todos os eidos, coa competencia lingüística no Goberno do Principado e a búsqueda
dun convenio cultural e lingüístico entre dous
países irmáns como Asturias e Galiza.
Domingos Frades (San Martín de Trevellu, 1936) é
falante da variedade mañega desde o berce. Presidente
da Asociación Fala i Cultura do Val do Río Ellas, ten
recompilado vocabulario, costumes e poesía popular,
ademais de facer un inmenso traballo de divulgación
da existencia do galego nestes tres concellos cacereños.
38
ARRAIANOS/
OS OUTROS ARRAIANOS
/ inverno 04
Que supuxo para vostede o nomeamento da
RAG?
Unha alegría moi grande e tamén unha responsabilidade que acollo coa esperanza de aportar algo
útil.
Que importancia ten para As Ellas?
En primeiro lugar é un recoñecemento ao traballo
que levamos facendo desde hai anos, e tamén un
reforzo para a nosa fala. Agora visítannos moitos
galegos, nesta ponte estiveron vinte da Coruña, e é
un pracer acollelos porque nós en Galicia tamén nos
sentimos coma na casa. Ademais está a haber intercambios de escolares e tamén de intelectuais, escritores e artistas. Para nós é un enriquecemento moi
forte, porque somos tres concellos pequenos; e para
os galegos é interesante ver que lonxe da terra hai
xente que sigue a falar en galaico-portugués e que
seguimos a conservar este tesouro lingüístico.
Que outras medidas considera necesarias para
unha plena normalización da lingua?
Aquí a fala está declarada como ben de interese
cultural, pero creo que non é abondo, necesitamos
máis cobertura, porque unha lingua non se mantén
só coa linguaxe oral, fai falta escribila, que se ensine
na escola, que se use na igrexa, etc.
ACADÉMICOS DO GALEGO E X T E R I O R
Domingos Frades; todos eles históricos defensores do galego nas súas respectivas áreas que a partir de agora representarán aos máis
de 80.000 galego-falantes repartidos por estas zonas. A RAG manifestou o seu desexo de “reforzar aínda máis o seu compromiso
coa defensa da lingua galega falada fóra do territorio da Comunidade Autónoma de Galiza”.
As realidades son diferentes en cada comarca, pero en todas o galego está nunha delicada situación que só se pode solucionar
coa oficialidade da lingua nestes territorios. No Eo-Navia, onde falan galego arredor de 40.000 habitantes de 18 municipios, os roces
que se producen cos defensores do asturiano non fan máis que entorpecer a normalización de ambas as dúas linguas. No que ao
Bierzo se refire, a consideración da lingua é un pouco máis alta, e utilízaa un 40% dos bercianos, segundo Silveiro, o que supón unha
cifra próxima ás 30.000 persoas.
Tanto nas Portelas como nas Ellas, o número de falantes –e o propio territorio- é escaso. Catro son os pobos da Seabra zamorana
que falan galego (1.200 falantes aproximadamente) e tres no Val das Ellas (San Martín de Trevellu, As Ellas e Valverdi do Fresnu), no
norte de Cáceres, onde unhas 5.000 persoas usan o idioma de Rosalía. Todos estes 80.000 falantes “sen papeis” e sen dereitos necesitan
do apoio de Galiza e dos galegos para non sentírense tan sós nunha loita tan desigual pola conservación da lingua e da cultura propia.
FELIPE LUBIÁN
AS PORTELAS, ZAMORA
HÉCTOR SILVEIRO
O BIERZO
“O galego aquí desaparecerá unicamente se desaparecen
os pobos”
“No Bierzo vivimos o tema da lingua case como en Galicia se
vivía antes
da democracia”
Felipe Lubián (Lubián 1952) considérase galego, nin
máis nin menos. Desde os anos oitenta comezou a difundir
a cultura tradicional e a dignificar o uso do galego nas
Portelas de Zamora. Como mestre defendeu o uso da lingua nas escolas da zona, como deputado nas Cortes de
Castela e León defendeu a implantación do galego como
materia optativa e como alcalde acadou que por unanimidade o Concello de Lubián declarase o galego cooficial en
todo o municipio.
Cal é a situación do galego nas Portelas agora mesmo?
En Lubián hai un 90% de xente que fala galego, aínda
que houbo un momento en que lle falaron aos fillos na casa
en español. En Hermisende fálase galego, aínda que o alcalde considera que iso non é galego. En Porto cren que falan
“portexo” e que non se fala noutro sitio cando en realidade
é un galego cunha tonalidade un pouco cantarina. Pías,
xunto con Lubián, é o sitio onde máis se asume o feito de
que o que se fala é galego, quizais porque ambos os dous
pobos están a carón da estrada e hai máis relación con
Galicia.
Como ve o futuro do galego nesta zona?
Eu creo que non vai haber cambio de ningún tipo. Eu
non son pesimista porque o galego falouse sempre sen que
ninguén mandara falalo, máis ben todo o contrario. E levamos desgallados de Galicia dende 1789, cunha dictadura,
etc. O galego aquí desaparecerá unicamente se desaparecen
os pobos. Porque se cando eu era rapaz había no concello
1.000 habitantes e agora hai 388... ese é o perigo real.
Vostede considérase galego?
Se o galego é unha maneira de ser, si, claro que me considero galego.
Héctor Silveiro (Vilafranca do Bierzo, 1964), profesor, é presidente da Asociación Cultural “Escola de Gaitas” de Vilafranca e coordinador da Comisión Cultural Sarmiento de Vilafranca. Ten realizado
un labor de investigación e divulgación da música e da etnografía do
Bierzo galegófono.
Que supón para ti e para a túa zona o nomeamento como académico da RAG?
Para min unha honra e un recoñecemento ao traballo que no seo
da Asociación Escola e Gaitas de Vilafranca ou na Comisión Cultural
Martín Sarmiento vimos realizando ao longo de case 25 anos. Supón
tamén un reto de cara ao futuro da lingua no Bierzo e á hora de dinamizar o proceso de normalización. Véxome pois como unha ponte de
contacto necesaria para abrir novos camiños ao galego no Bierzo.
Cres que suporá un cambio importante para a lingua?
No Bierzo vivimos o tema da lingua case como en Galicia se vivía
antes da democracia. A implicación da RAG é importante porque unha
das eivas esenciais a superar para o galego é a súa presenza máis aló
do uso oral dos ámbitos familiar e veciñal, espazos onde o uso do galego estandar é unha ferramenta precisa. Creo que a Academia pode e
debe xogar un papel transcendental e pode arroupar convenientemente a incorporación da lingua a ditos ámbitos.
Que outras medidas son necesarias para a normalización do
galego nestas áreas?
É preciso poñer en marcha con urxencia un plan de normalización do uso do galego, mellorando a presenza do galego no ensino,
nos medios de comunicación e na vida cultural e asociativa e que
implique ás administraciois locais e comarcal principalmente na reivindicación do galego tanto como recurso patrimonial e cultural, é
dicir, manifestación de identidade, como evidencia de progreso pois
a nosa relación con Galicia, lonxe de ser algo histórico é unha realidade cargada de futuro.
ARRAIANOS
39
DE
JUAN J. MORALEJO ÁLVAREZ
RÍOS
E
RAIAS
Os que saben que devezo polos ríos e saben que
teño pedigree de arraiano fanme a honra de me
pedir un folio para Arraianos e podería eu afogalos nunha resma deles ou mesmo montaría unha
fábrica de papel -¡moi ecolóxica, madia leva!para lle dar saída a todo o que é a miña única e
verdadeira Patria, con maiúscula e corpo a terra:
falo do sacratísimo río Miño que, xa feito un
home cabal, baixa da Carixa e da Arnoia, de
Francelos e Prexigueiro, cara ó Miranzo co seu
túnel e cara á Barca que xa non a ten porque hai
ponte de Filgueira, que miña nai acordaba a inauguración que xubilou a barca e deu entrada ás
mulas do Garibaldi para os que baixaban a coller
o tren. O Garibaldi era un pillabán que, cando as
agüistas finústicas non daban subido na mula, el
dicíalles “¡Espere, señorita, que a monto eu!”.
Falei do Miranzo e acórdaseme agora que
hai moitos, moitos anos preguntoulle a miña avó
á Trobisca, unha veciña, cántos anos tiña o seu
fillo Bernardo e a veciña foi moito mais exacta e
precisa do que poderían ser xuntos o Observatorio de Greenwich e o Museo de Pesas e Medidas de París: “¡Mire, dona
Isolina, pitaba o tren no Miranzo e o Bernardiniño a nacer!”. Agora colledes a guía de RENFE, mirades a qué hora pitaba o tren no Miranzo e xa sabedes a idade do Bernardiniño.
Pero, se nos demoramos no Miranzo e no que ven despois cóllenos o inverno sen nos meter na terra arraiana cen por
cen, a terra que eu vivo e sinto a tope tódolos anos e, ¡mira ti qué cousas da vida! pedíronme este folio xusto no momento en que estaba eu a armar ca miña filla Helena unha merenda ¡outra mais! en Penagache, que logo, cando todo é asfalto e chuvia e mais chuvia, miras para a foto de Penagache e redímeste do inverno urbano cutre e podre. Na aba de
Penagache e da Basteira acabo de visitar o miradoiro de Quinta de Monterredondo, un gozo prós ollos, pero se miras
adiante, porque, se miras ó chan, bates con eles nunha enxurrada de formigón que, co superfluo gallo de ser escaleira,
viola o penedo miradoiro; a escaleira leva firma da Deputación, pero eu diría mais ben da Deputería. A man dereita de
Penagache e da Basteira está outra chata pero, pero esta vez pequeniña e natural, que eu lle poño a toda aquela fartura
de monte fermoso e forte: unha pena que na Foresta, xa portuguesa, non me deixa ver desde a miña terraza as terras do
mosteiro de Fiâes, boa pedra que ten diante un par de carballos de sete estalos. Decátome de que precisei que a Foresta
xa é portuguesa e aproveito para recordar que a raia, seca ou mollada, que separa Galicia e Portugal é a raia mais artificial e gratuíta que hai na Europa na que as raias esvaecen ou, cando menos, amolecen.
Volta para Galicia deixándose caer pola aba da Foresta ata o Troncoso, tamén coñecido como Varxas, un regato
pequenecho no verán, pero unha enchente furiosa no inverno. Ten troita boa, pero pequena e digo ten e non sei se non
tería que dicir tiña, porque hai anos que lle non fago as beiras e xa sabedes que os ríos andan moi estragadiños porque
os cabróns e a merda industrial, agrícola e mediopensionista inzan e runfan mais da conta. O Troncoso un pouco mais
arriba de Sâo Gregório e Ponte Varxas ten unha poza, A Carpinteira, que non vos la conto: o mellor é que a vaiades alá
e vos chimpedes nela.
Tampouco non son malas pozas dúas que hai no Deva que se encaixa entre Os Mociños e Quintela de Leirado.
Cando eu tiña os folgos e os azos que se curan a golpe de trienios, nunha desas pozas podía seguir adiante, ata a vella
central eléctrica, pero elixindo entre dar un arrodeo noxento polo monte, con silveiras e toxos a esgalla, ou trepar por
unha fervenza, pero suxeitando cos dentes o peto do vadeador para que me non entrase o río polo peito abaixo. E despois de andar nestas autofalcatruadas das que nin sei cómo librei sen me esmendrellar contra as pedras, deixei de ir pescar por alí porque un home ó que lle preguntei por qué o seu can levaba carranca díxome que andaba moito lobo.
Eu tiña noticia ou tradición familiar de que o meu avó, que foi médico de Trado, Górgoa, Mociños ... alá por 19001925 e pasou noites e noites a cabalo por todos aqueles montes, nunca tivo problemas de lobos, pero unha cousa é ser
médico, profesión útil e digna que mesmo os lobos respectan, e outra é ser un pescantín que nin sequera podería presentarlles ós lobos media ducia de troitas como aval de non ser un nugallán asocial. En conclusión, hai tempo que non
pesco por alí e agora, con lobos ou sen eles, o problema é que o río morreu de morte matada por unha minicentral.
Minicentral é unha palabra celta que se traduce ó galego por maximerda. Dixen.
40
ARRAIANOS/
DE RÍOS E RAIAS
/ inverno04
HUMOR
PA P I R O F L É X I C O
METAMORFOSE: A VARIANTE SAMSA
HUMBERTO
ARRAIANOS
41
METAMORFOSE: A VARIANTE SAMSA
42
ARRAIANOS/
HUMOR PAPIROFLÉXICO
/ inverno04
HUMBERTO
METAMORFOSE: A VARIANTE SAMSA
HUMBERTO
ARRAIANOS
43
HUMOR PAPIROFLÉXICO: A PARTIDIÑA
44
ARRAIANOS/
HUMOR PAPIROFLÉXICO
/ inverno04
MONLONGO04
HUMOR PAPIROFLÉXICO:
SUSO&BANA
ARRAIANOS
45
LEMBRANDO A...
César Moreiras Pioneiro da Banda Deseñada Galega BDG
S
e alguén escribe algún día a Historia da BDG debería lembrar a figura de César Moreiras, por varias
razóns. Porque loitou coma ninguén polo nacemento dunha banda deseñada feita eiquí. Porque este
ilustre celanovés foi o promotor da revista El vómito del Diablo, unha publicación irreverente a transgresora marcada polo ambiente cultural dos anos 80, á que Moreiras lle deu unidade, coherencia e continuidade.
Porque tamén estivo vencellado ao colectivo cultural ourensán Frente Comixario e ao rexurdimento dun novo
movemento da BDG en torno á Casa da Xuventude de Ourense.
Cando tanto traballo apaixoado comezaba a dar os seus abondosos froitosos, chegaron malos tempos para o
César, que entón tiña pouco máis de 25 anos e unha grave enfermidade ás costas. Nunca se deixou vencer.
Nunca perdeu a ilusión. Nunca deixou de loitar polo que amaba. Sabía que as ilusións esixían traballo e vontade, pero tamén sabía que renunciar a elas era de cobardes, e loitaba sempre até o final por aquelo no que cría.
César chegou até onde a vida o deixou, pero tería chegado moito máis lonxe e hoxe estaría eiquí connosco, coma
un arraiano máis, se a morte non se tivera cruzado un mal día no seu camiño. Pero quédanos o seu exemplo
vital, a súa forza e a súa obra. E iremos ofrecendo eiquí boa parte dos traballos de César Moreiras que conserva
con agarimo a súa familia. Beizón.
46
ARRAIANOS/
LEMBRANDO A...
/ inverno04
LEMBRANDO A CÉSAR MOREIRAS
ARRAIANOS
47
LEMBRANDO A CÉSAR MOREIRAS
48
ARRAIANOS/
LEMBRANDO A...
/ inverno04
LEMBRANDO A CÉSAR MOREIRAS
ARRAIANOS
49
ARRAIANOS
É
NOTICIA
A REVISTA
REVISTA ARRAIANOS NACEU
NO CEMITERIO DE CELANOVA
CELANOVA
O
impacto mediático acadado por Arraianos tamén tivo o seu espazo
en medios radiofónicos e televisivos. A homenaxe que lle tributamos a Celso Emilio Ferreiro polo seu 25 cabodano no cemiterio de
Celanova, momento que escollimos para a presentación do primeiro número
da nosa revista, foi anunciado por Onda Cero Ourense e recollido polos
Servizos Informativos da TVG. RNE en Ourense tamén entrevistou ó presidente da asociación con motivo deste acto.
Faro de Vigo
QUE EN PAZ
PAZ SE MANTEÑA
La Región
El Correo Gallego
Tempos Novos
50
ARRAIANOS/
É NOTICIA
/ inverno04
CRÓNICA DE FILO-CAFÉ
iNCOMUNIDADE
É
un nome sinxelo, en letra minúscula. O anónimato no rexistro da propiedade intelectual é unha voz feita da suma de
todas as voces que expresan o pensamento de verdade. Un
grupo de homes e mulleres espallados pola xeografía do planeta que
contribúen co seu acento propio a lle dar vida a unha realidade non
virtual na rede da información auténtica.
Podedes achegarvos e participar neste mundo da intelixencia plural e compartida a través da seguinte páxina:
http://incomunidade.com.sapo.pt/.
Na onda desta bandeira neboenta poden aparecer, sen exclusión
de identidade, todas as cores do arco da vella. A súa expresión está na
variedade de acentos con que cadaquén pronuncia as súas propias
palabras nunha conversa constante cos outros membros deste espazo
do intercambio e da diferenza.
Os filo-cafés constitúen o encontro necesario das palabras ditas na
propia voz das persoas que queren mesturar o seu pensamento nunha
corrente vibrante de voces mestizas e acentos propios. Fume, cheiro a
café e bafaradas de sons que son o alento verdadeiro dos múltiples
puntos de vista.
Os filo-cafés están abertos á participación das ideas arredor dun
tema proposto e neles conviven, nunha mesma función, as diversas
artes da creación humana: música, poesía, teatro, plástica, audiovisual... O pensamento na biodiversidade que lle é máis característica.
O vindeiro ano cóntase que se celebre o próximo en Vigo. No pasado 2003 o pub compostelán Dado-Dadá acolleu un filo-café baixo o
lema “Actual-Inactual”. En 2004 o escenario foi o café teatro Roi
Xordo, de Allariz e o lema proposto foi “O Estando” —o ser e o estar, as dúas caras da mesma moeda—.
Este tivo lugar o pasado 2 de outubro e xuntou un moi amplo conxunto de participantes de Galicia, Portugal,
Asturias, Castela-León e mesmo de Chequia. Á obra desta xente se debeu unha fecunda mostra de realizacións: curtametraxes, exposicións de poesía visual, distribución de libros, representacións teatrais, música, recitais, reflexións,
comentarios...
Entre os moitos nomes que alí se deron cita están: Alexandre Teixeira Mendes, Anxo Pastor, Aurelino Costa, Lois Gil
Magariños, Luísa Mota, Carmen Nuevo, Natasa Voltrová, Alberte Momán, Sonia Alves, Xavier Frías Conde e Baldo
Ramos.
Alberto Augusto Miranda, nas fotos, merece figurar á parte. El é, sen dúbida, o auténtico artífice e animador de todas
estas iniciativas. Os filo-cafés, a propia incomunidade. Pero é tamén, xa dende hai moito tempo, quen alenta continuamente o diálogo entre dúas culturas —portugalicia— expresadas en linguas irmáns e, sobre todo, o máximo responsable da proxección da literatura galega —en especial a poesía— no corazón da cultura portuguesa.
Pódese falar, ao respecto, dos numerosos encontros levados a cabo en diversos puntos de Portugal, mormente en
Lisboa, con creadores galegos como protagonistas. E ademais de manter o espazo virtual na rede da incomunidade é
creador de diversos selos non venais que, continuadamente, lle abren fendas á liberdade de expresión e á creatividade.
Velaí ediçoes tema, ediçoes fluviais, ediçoes do buraco.
Atopámonos entón no ámbito do intercambio fundamentado na diferenza, na voz propia e no fluír das ideas. Nesta
xeografía, Miño non é dicir fronteira, alfándega, marco nin estrema de orelas enfrontadas, senón máis ben arteria caudalosa que suca imparable os dous hemisferios do cerebro do noso pensamento.
Do mesmo xeito, a raia seca, ben lonxe de ser unha terra inhóspita e estéril, convértese nun eido fecundo no que
seguen latexando as cicatrices do cordón umbilical cortado. Unha costura da historia na metade do corpo da nosa terra
na que nunca deixaron de bulir libremente as pegadas dunha banda para a outra, ao agarimo da noite, coa suor no
lombo, e as voces que non cesan, mesturadas sempre co intenso cheiro do café de estraperlo.
Velaí o espírito auténtico da incomunidade.
XOÁN CARLOS DOMINGUEZ ALBERTE
ARRAIANOS
51
CONCURSO
DE
M I C R O R R E L AT O S
O
M. Alonso
V
TODOS OS SANTOS Móvense o espazo e o tempo. Big Bang. Móvense a terra e as
estrelas, o ser e as mareas sen se moveren en ti: cabeza cadrada de catro pontas esvásticas, cruz quebrada
do branco cristo ario. Agora si que te moves… para
cuspir, para mallar a boca acontinental e arraiana que
foxe da fame, do negro que traballa en negro e arreo
por catro míseros céntimos. Nós tamén nos movimos:
migratorios movementos indoeuropeos de Leste a
Oeste, Norte até Sul. A rosa dos ventos desfóllase afogada pola gamada cabeza túa, tes un romboide cerebro incapaz de pensar máis alá, máis alá. Big Bang.
Móvese o continuo devalar en pseudopalíndromo
de eterno retorno. Mais vós, cuclusclanizados monstros do complexo de inferioridade, seguides vendendo morte ao prezo da fame. Conxurades catilinariamente os nomes e as razas, os seres e as almas; clasificando bos e maus, superiores e inferiores. Mutilades a
esencia da vida pola súa forma e substancia. ¿Acaso
ollastes a vosa faciana no espello da humanidade?
Clons hitlerianos xordendo do sumidoiro da barbarie.
Big Bang.
ÉSPERA DE
ARRAIANO SANTANA
52
ARRAIANOS/
MICRORRELATOS
/ inverno04
MEU BUXO Teño unha árbore que considero da família.
Vive no quintal da miña casa materna; a sua idade é incalculável. Todos, avós, pais e fillos lembrámolo asi de grande e asi
de frondoso. A sua maxestade é tal que todo o que chega lle dedica un afago. A miña árbore pasou de xeración en xeración. É un
dos buxos máis antigos que existen por aquela zona. De sempre,
cando falamos del, lle dicimos o “Mirto”· En tempos moi afastados debeu ser apenas un; hoxe son tres fermosas árbores. A miña
família transmitiu de uns para outros o seu nome en singular.
O meu buxo é un venerável ancián; preside pacientemente
a sua terra, a terra que el posue. Parece dicir: “Aqui estou eu
desde todos os tempos”. Hai alguén con máis autoridade?
Cando regresamos á aldea para pasarmos o verán vamos
cumprimentalo.
O primeiro, un grande abrazo arrodeando o seu tronco como
a un irmán, como a un entrañável amigo. Fálolle, saúdoo:
-Ola Mirto!…
-Cóntame!?…
-Como é que foi o inverno?
-Cal foi o vento que máis te abalou?
-Como venciches os vendavais do Sur e o frio vento do Norte?…
Cunhas palmadiñas na sua orixinal casca cuarteada e de cor
amarelento, déixoo.
Presinto que me escoita e talvez se alegra ao recoñecer de
novo a miña persoa e a miña voz. Os demais da família tamén o
saúdan co mesmo cariño.
-Xa estades aqui! dirá el;
-Estarei acompañado. Bríndovos a miña espléndida sombra para que
comades e gocedes baixo as miñas fortes e enrevesadas gallas.
As pólas do buxo non son seguidas ou tortas como as de calquera outra árbore. Non. Fan unhas ondulacións a serpear as
unhas coas outras, de formas retorcidas, orixinais e complicadas.
Adoraria escoitar o solilóquio do meu vello Mirto. De seguro que me contaba os maravillosos acontecimentos da natureza.
Habia falar dos rebentos das roseiras que eu sempre coido, dos
meus plantios, das falcatruas da toupeira… As plantas tan queridas das horténsias que talvez se conxelaron polo frio do cru
inverno. Algunha cousa me haberia dicir, tamén, dos paxaros
que se pousan sobre el e lle brindan os seus trinos.
O pasado inverno un tornado esgazoulle duas das suas
gallas.
O noso ancián comeza a se resentir. A sua madeira é durísima; nunca isto lle tiña sucedido.
Na alta montaña galega neva e vai moito frio. Os dias préstanse para ler detrás das vidrazas a carón dun bon lume ouvindo o zoar do vento e o repenicar da chúvia. Ás veces chega o cantar de alguén que entona unha ronda alá no lonxe...
O noso Mirto é unha muda testemuña do pasado. El sabe dos
momentos máis felices e dos máis tristes ocorridos na família. Á
sua beira, hai unha mesa de pedra onde nos temos sentado
todos: Pais, fillos, netos e bisnetos. Cantas conversas terá escoitado! Cantos ditos nos podia contar!
Contemplou a nosa infáncia e gozou connosco cando nos
bambeabamos nas suas pólas coas cordas que nos preparaba o
avó Pepe.
Sexan estas liñas unha homenaxe á árbore que eu máis
quero. Ao meu querido Mirto. Ao buxo da miña casa… Alá na
montaña galega.
CONCHITA SANZ FERREIRO
Meaus dos Mixtos-Baltar
V
Dous homes xoves e
delgados, de calquera cidade e país do mundo, dispóñense as cinco da tarde e cuns calores que manda carallo, a coller un
tren até Ponferrada.
O certo é que estamos nun país chamado España e que governa un señor que chaman Zapatero (ZP) e apodan “Bambi”.
Ó chegar a estación e baixarse do tren collen as sacas para
polas o lombo. A saca do primeiro home, chamado Xosé, pesa
mais ca el mesmo. Ó segundo home, chamado Xán, parecelle que
leva pedras nela. As duas horas de comezar a camiñar Xán pregúntalle o seu amigo:
-¡Oes Xosé!, ¿qué levas na saca?
-Pois nada rapaz, tres toallas, catro pares de zapatos, dez
camisetas...¡Ah! e matamosquitos, pois ós rapaces coma min os
mosquitos pícannos máis e máis...E os rapaces coma min somos
máis sensibles ante istes avatares científicos.
Pobre Xán, o que lle quedaba por aguantar do seu amigo
durante os vinte días que lle quedaban de peregrinaxe a Santiago
de Compostela.
- A verdade e que eu non sei como puiden vir con iste mamón
(decíase a si mesmo). ¡E para rematala non pode vivir sin roupa
de deseñadores importantes!. Debería de deixarse de parvadas e
comprar a roupa na feira como fago eu, que ademáis de bonita é
boa e barata.
Cando comenza a caer a noite Xosé xa non pode ca alma, a
suor cáelle a chorros pola cara, a sede invade o seu corpo, e os
seus ollos ven visions, e dille ao seu amigo que acaba de ver
unha muller vestida dos pés a cabeza, e que o único que se lle ve
é a cara. A muller seica falaba en “dariva”, un dialecto marroquí.
E dime que pouco a pouco Jadizja (que é así como se chama) despóxase da roupa ante o asomo de Xosé e colleo da man e voan
xuntos até que caen nun prado verde cheo de árbores.
Pero en realidade Xosé empotrouse nun piñeiro e caeu ao
chan, e foi bo o coscorrón que deu nesa cabeza sin osos que ten.
Pasados uns días e a punto de chegar a Santiago, Xosé volveu
ter outra visión producto do seu cansanzo, que máis que de
corpo parecía mental. Esta vez creu ver un touro saído correndo
desesperadamente detrás dunha vaca até que logrou apresala e
topar o que desexaba dela. O touro era unha furgoneta que acababa de parar xunto a un coche no medio dunha estrada deserta.
-Mereceu a pena, o fin logramos chegar a Santiago. Nunca
olvidarei iste camiño de peregrinación. - Di Xán nada mais chegar.
-Si, tanto camiñar para ver so un montón de pedras.
- É mais ca pedra, é historia, moita historia, anda vamos,
agora temos que entrar.
-Hai non, ¡eu ahí non entro nin tolo!, ¡hai moita xente entrando e a min naide me pode pisar os meus tenis “Reebok” que me
custaron 250 euros!. ¡E ver ese botafumeiro, o que me faltaba!.
¡Por iso non paso eu!. ¡E para botas que fedan a fume, xa hai bastantes na cidade onde vivo!.
-¿Sabes o que che digo Xosé? ¡que a vaias rañar contra un
piñeiro! Xa estou farto das tuas parvadas.
-¿E qué queres que rañe?
- ¡A pixa!, ou como ti o digas, pois como eres tan “pixo”.
Xan entrou a catedral e Xosé quedou cavilando no que lle acababa de decir o seu amigo: “¡Vaina rañar contra un piñeiro!
AINA RAÑAR CONTRA UN PIÑEIRO
YASMINA VÁZQUEZ RODRIGUEZ
M
Sentíame coma un
rapaz cos zapatos novos, pero é que aquelas
chirucas que acababa de mercar eran música para os
meus pés... goretex, membrana hipore, venturi... unha
tecnoloxía da Nasa. Nos meus ouvidos podía escoitar o
sin guin in the rein* e xa ía claqueando pola rúa cando,
de súpeto sentín os pés completamente húmidos...
Carallo, pensei, debe ser a suor, porque con aquela tecnoloxía e os 200 ouros ben se podería suar. Pero non, é
unha mágoa que as botas de agora non cheguen até os
xeonllos, porque menudo charco ou chasco.
*Ouveando baixo a chuvia.
FELO DO MATO
P
ÚSICA PARA OS MEUS PÉS
ARA
ROBERTO
O sonido da txalaparta
é o reflexo directo do latexar da terra,
procedente dos tempos máis primitivos da humanidade,
sendo insuficientes as palabras para poder definir o seu
verdadeiro sentido
ante las entrañas dalguén que percebe este latir que ven
do noso fondo máis telúrico.
XUBI
No Mosteiro de Arántzazu, inverno 2004-2005
O
DILEMA DO PASTOR
Amargatuak ezkongai gazteak behar du alai
Ez naiz egongo hoiek bezala
Atso zahar baten zai
Mendi eder baten artzai
Putiklubean hor lasai
Horrela ongi bizi naiz ta
Ez det ezkondu nahi
O amargado está arelando casar,
e o mozo quere estar ledo,
non vou estar coma eses
que agardan pola velliña
nun fermoso monte pastoril.
Fico tranquilo no puticlube,
así vivo ben e non quero casar.
SABEDORÍA POPULAR VASCA
ARRAIANOS
53
XA
A
NON
TEÑO
HOME
frecuentación
da
taberna por parte
dos homes, particularmente nos ámbitos populares, podía suscitar a desatención da vida familiar coas conseguintes perturbacións de
toda orde. Para a muller casada representaba certo grao de
soidade e unha mingua de
colaboración do seu home nas
tarefas do fogar (as poucas
que na divisións sexual dos
roles lles correspondían tradicionalmente ós homes: as xestións relacionadas con el,
reparacións, etc.), amén da
atención ós vellos, caso de
convivencia con sogros ou
avós. Para calibrar as implicacións disto convén lembrar e
ter presente que no medio
rural, o fogar estaba estreitamente vencellado coa actividade productiva: o cortello do
gando aparecía integrado na
estructura arquitectónica da
casa e a horta era a súa prolongación natural. Polo tanto,
a consecuencia da ausencia do
marido entretido na taberna, redundaba nunha situación de abandono e incremento do traballo que recaía sobre
a dona e tamén sobre os nenos. En última instancia, a ausencia ou renuencia do marido a acudir a súa casa a
unha hora prudencial, comportaba un certo grado, variable segundo os casos, pero dende logo apreciable, de
desorganización dos horarios das comidas e da vida cotián en xeral, cando non a desestructuración da familia
popular.
A muller afectada, ou aflixida, por tal continxencia tiña que experimentar por forza unha sensación de malestar, frustración ou irritación, que doadamente derivaba en conflictividade cando adoptaba unha actitude de
reproche ó marido “borrachón”. A impresión de “non ter home” que a atendera a ela e se ocupara cumpridamente da familia e da casa, latexa nesta copla que cantaban as mulleres de Tordoia: “Xa non teño home / nin
quero casar / marchan pa taberna / vans’emborrachar / vans’emborrachar / vans’emborrachar / xa non teño
home / nin quero casar”.
Nalgúns casos, esta “dor de ausencia”, a mágoa de non poder contar co home para que representara á casa
diante dos veciños, ou do concello, ou cando menos a acompañara a unha voda, para non ter que pasar a vergonza de acudir ela soa tendo que dar incómodas explicacións, aflixía a existencia dalgunhas mulleres casadas.
Coñécense situacións nas que isto era particularmente acentuado. Unha informante referíase a un marido, elec54
ARRAIANOS/
XA NON TEÑO HOME
/ inverno04
tricista de profesión e residente en Cela (Bueu) que
acostumaba tomar o aperitivo no bar ó saír do traballo pola mañá, a penas paraba na casa uns vinte
minutos para comer e voltaba logo a tomar o café e
a xogar a partida. Pola noite recalaba novamente no
bar, retornando tarde a cear á casa. A súa muller
case non o miraba.
Outra das derivacións deste problema atinxía á
economía matrimonial. O gasto que representaba a
frecuentación asidua da taberna limitaba os recursos pecuniarios da familia e afectaba non poucas
veces ó capítulo básico da alimentación. En especial
nas familias de traballadores urbanos, que non se
beneficiaban da producción de alimentos en réxime
de autoconsumo como podían facer os campesiños
que dispuñan de leiras; a carencia de cartos podía
representar a penuria alimentaria para a muller e os
fillos, ou simplemente fame.
Había outra vertente, tamén significativa e problemática, da poliédrica cuestión da taberna.
Concretábase en que, sendo esta a fonte primordial
de subministración alcólica para os homes, convertíase no ámbito no que máis adoitaban acontecer
percances etílicos, por mor das cheas que collían.
Implicaba isto que as probabilidades de que liberasen despois a súa agresividade maltratando a esposas e fillos, medraban exponencialmente, pois tal
conducta adoitaba estar estreitamente vencellada ó abuso do alcol. En Bueu, unha muller recordaba que nos
anos vinte: “as mulleres antes eran máis submisas, calaban máis; había moitísimas máis que hoxe ás que lles
batían os maridos”, e isto sucedía moitas veces despois de beberen con liberalidade. Ademais, o abuso do alcol
fomentaba as disputas e “reyertas” que provocaban, ós que se ensarillaban nelas, danos físicos e morais. Refería
unha persoa entrevistada que era, en efecto, bastante común que despois de emborracharse rifaran e “pintaran
unha pelexada na taberna”. Para as esposas, isto podía representar que o seu home quedara ferido, e impedido
para traballar por un tempo, ou arrestado e multado; “e a ver de que comemos nós agora”, adoitaban dicir elas
nun trance tal. Alén diso, a embriaguez e a conducta pendenciera do home na taberna ocasionaba un dano moral
non só para o responsable de tal conducta senón tamén para toda a súa familia, danando a súa reputación diante dos ollos da xente do barrio ou da aldea.
As mulleres despregaban diversas estratexias paliativas, pois a máis radical, de impedirlles frecuentar a
taberna, semelláballes de todo punto impracticable para atenuar o adverso impacto social e económico que
exercía esta terceira instancia de sociabilidade, a taberna, en tanto que espacio recreativo ou de ocio, sobre as
outras dúas, máis básicas aínda, que gravitaban dacabalo dela: o ámbito familiar e o laboral. A praxe feminina
norteábase cara a restricción, na medida do posible, do tempo de permanencia do marido na botillería, amén de
procurar a moderación do gasto de cartos e o consumo de alcol.
XAVIER CASTRO
ARRAIANOS
55
RIVELA
E A L I G A D O S P O E TA S
Franklin y Penelope Rosemont
LOS ALUMNOS DE PLÁSTICA DEL IES DE CELANOVA
COLABORAN CON CUATRO ARTISTAS PLASTICOS
DE TALLA MUNDIAL
Los dibujos de los alumnos de plástica del IES de Celanova han pasado a formar parte de las
colecciones privadas de Jean Miotte, Louise Bourgeois y Franklin y Penelope Rosemont. Estos
artistas ya han elogiado a los estudiantes y colaborarán con ellos en la elaboración de un gran
mural en donde se mezclarán los dibujos de todos. Una vez acabado pasará a formar parte del
patrimonio del IES de Celanova.
Fernando Arrabal y la Liga de Poetas han presentado en los Institutos Cervantes y en el
Chelsea Art Museum de Nueva York, en la Universidad y en el Instituto Cervantes de Chicago
un proyecto de Juan Carlos Valera Saiz que se llama “Disciplina de Amor”. Con motivo de la
Louise Bourgeois
presentación, el profesor de plástica y visual del IES de Celanova José Rivela Rivela (que pertenece a la Liga de Poetas) habia contactado con los citados artistas y elaboró con los alumnos del IES de
Celanova unos 200 dibujos que después entregó a ellos personalmente. Todos ellos elogiaron las
pinturas de los estudiantes y han colaborado con escritos y dibujos para que se elabore un mural recordando el
acontecimiento. Ahora paso ha hablar un poco de los artistas mencionados.
Debuxo dun estudante
do IES de Celanova
que xa pertence á
colección particular de
Franklin e Penelope
Rosemont.
LOUISE BOURGEOIS
Nació en París en 1911. Estudió arte en varias escuelas de allí, incluyendo L’Ecole du Louvre,
Beaux-Artes del DES de Académie, Académie Julian, y el taller Fernand Léger. En 1938, emigró a los Estados Unidos. Hacia los años 40 se interesa también por la escultura. Ahora se la
reconoce como líder del siglo XXI. Por los años 60 comenzó a ejecutar su trabajo en caucho,
bronce, y piedra y se han convertido en el tema dominante de su trabajo. Profundamente simbólico, su trabajo utiliza la relación con sus padres y el papel de la sexualidad en su vida temprana en la familia como vocabulario en el cual entender y rehacer esa historia. Es una de las
mejores artistas y más cotizadas del panorama mundial (segun New York Times) y su trabajo
está presente en las colecciones de la mayoría de los museos más importantes del mundo. Vive
en Nueva York.
JEAN MIOTTE
Jean Miotte, nació en 1926 y es un clásico del Arte Informal. El término, “L’Art Informel,” fue acuñado por el crítico
francés, Michel Tapi. La negación de la forma tradicional, una rotura radical de nociones establecidas en el orden y en
la composición, fue satisfecha particularmente en un ambiente cultural debido a la II guerra mundial en Europa en
donde la ideología fascista había conducido al horror y a la destrucción.
56
ARRAIANOS/
A LIGA DOS POETAS
/ inverno04
Los artistas que se agruparon en lo Informel, Jean Miotte, Jean-Jean-Paul Riopelle, Emil
Schumacher y Kazuo Shiraga entre otros, demandaron libertad individual incorporada a la
espontaneidad de la pincelada.
Miotte desarrolló un vocabulario de las marcas en negrilla, cuasi-caligráficas, los jets líquidos y los arcos de la pintura eran inmediatamente sugestivos del cuerpo en movimiento
mientras que al mismo tiempo negaba la corporalidad. De gran importancia para Miotte es
la aspiración de que este lenguaje abstracto cree un puente entre las culturas, para romperJean Miotte
se más allá de barreras nacionales para formar una lengua verdaderamente internacional.
La energía y la súplica transcultural de esta pintura pronto fueron consideradas en su recepción internacional. Se invitó a Miotte a que exhibiera su trabajo en Europa, América, el Este cercano y lejano mucho antes del concepto de globalizacion de nuestra era. Pero mientras que la globalizacion tiende hacia la uniformidad cultural, el trabajo de Miotte
fomentó un diálogo individual dentro de cada cultura. Su obra está en los mejores museos del mundo y la colección permanente de su trabajo se puede ver en el Chelsea Art Museum de Nueva York
PENELOPE ROSEMONT
(Chicago, 1942 ). Ha sido muy activa en el movimiento surrealista desde 1966 como pintora, fotógrafa, y escritora, y es la iniciadora del “alchemigram”, del “mimeogramy” y del “landscapade”. Penelope Rosemont ha
escrito “De mujeres surrealistas: una Antología Internacional” (Universidad de Tejas, 1988) y es autora “de experiencias surrealistas: 1001 Amaneceres, 221 Midnights” (Prensa Negra, 2000, Del Cisne).
FRANKLIN ROSEMONT
(1943) es el fundador del movimiento surrealista en los Estados Unidos. Nació en Chicago, Illinois (Estados
Unidos). Corrigió y escribió una introducción para “¿cuál Surrealismo?: Escrituras seleccionadas de André
Breton”, y “arsenal rebelde corregido del trabajador, un diario de la subversión surrealista”. Es el autor de “la
colección de la poesía surrealista” y “una entrada abierta al palacio cerrado de números incorrectos”, un libro
en el cual explora el fenómeno de los “números incorrectos” desde una perspectiva surrealista, que fue publicada por Black Swan en el año 2003.
PERIODICAS DONACIONES QUE IRA RECIBIENDO EL IES DE CELANOVA.
Después de las fechas de Navidad de 2004, o sea en 2005 y como regalo de los Reyes Magos el
IES de Celanova, recibirá la primera obra de arte, de las cinco, que en total se le entregarán.
Las otras cuatro las irá recibiendo como regalo de Reyes en los años sucesivos, o sea, en 2006,
2007, 2008 y 2009. En el 2010 y con las cinco obras de arte que pasarán a engrosar el patrimonio
histórico artístico de ese bello instituto, que forma parte del Patrimonio Histórico Artístico de la
Humanidad, haremos un pequeño acto patafísico. A él invitaremos a todos los artistas que han participado en la donación. Los primeros invitados serán los alumnos que han realizado los dibujos que
fueron censurados en el IES de Celanova (Ourense) en el curso 2001-2002. Uno de los alumnos de esa
espléndida villa: Mesa Feijóo, cuyo dibujo fue censurado en ese bello y glorioso año, está estudiando segundo de Bellas Artes, y esperamos que para esa fecha ya sea un magnífico licenciado. Los otros
invitados serán el señor Fernando Arrabal (uno de los fundadores del Movimiento Pánico), Franklin
Debuxo dun estudante
y Penélope Rosemont (fundadores de la escuela surrealista de Chicago), Jean Miotte (que actualmendo IES de Celanova
que xa pertence á
te tiene sus obras permanentemente expuestas en uno de los Museos más importantes del mundo:
coleccion particular de
Chelsea Art Museum de Nueva York) y.en fin todas las prestigiosas personalidades del mundo de la
Louise Bourgeois.
Cultura y del Arte que también han participado en los mismos dibujos censurados que se donarán a
ese hermoso instituto. También invitaremos en su momento al trascendente acto Patafísico a todos los representantes de
la Política y de la Cultura de estas maravillosas tierras: España y Galicia.
JOSÉ RIVELA
ARRAIANOS
57
V I L A N O VA
NA OBRA DE
FERRÍN
X
osé Luís Méndez Ferrín nace en Ourense o día 7 de agosto de 1938. Entre esta cidade e Vilanova dos
Infantes (de onde procedía a súa familia paterna e onde pasará moitos veráns) van transcorrer os primeiros anos da vida do escritor. Así como el mesmo afirma:
“En Vilanova era distinto. Era o enfrontamento co mundo medieval e en Vilanova liguei coa miña xeración de nenos, dos nenos
1
dos zapateiros de alí; amizades que seguen, que non se borran nunca na vida. Foron os días máis felices da miña vida!” .
A vila medieval será o lugar de fuxida, de evasión, o mundo das zapateiros e o mundo mítico e lendario
dunha aldea onde o subsolo está inzado de túneles, onde están as formacións das trabes de ouro e alcatrán, os
arcos de ferradura e dende onde se pode ver, no alto, Castromao. Nesta vila tamén puido entrar en contacto coa
memoria viva de M.Curros Enríquez (Celanova, 1851), que deu forma escrita, nun poema á lenda da Virxe do
Cristal.
Todo esto verase reflectido simbolicamente no conxunto da obra ferriniana; e non só a súa vila paterna terá
cabida dentro do seu universo literario senón tamén Celanova, Milmanda, A Ulfe e Gorgua teñen presenza
dunha maneira moi diversa. Así, por exemplo, a espada de Nmógádah en Arnoia, Arnoia (1987) chámase
Milmanda como a aldea do concello de Celanova onde están as ruínas do antigo Alcázar de Milmanda. Cómpre
non esquecer a importancia que lle da o autor aos ríos. Así, ademais do Arnoia aparecen outros ríos destas terra
como o río Sorga:
58
ARRAIANOS/
VILANOVA NA OBRA DE FERRÍN
/ inverno04
Veleiquí o río Sorga
que decorrepolo meo do Petrarca e de Char
e ao cal meu verso ponlle coma unha ponte vella
ao seu paso pola parroquia de Mourillós.
(Estirpe, 1994)
“A un meu fillo” de O Fin dun Canto (1995) é un poema onde existen influencias claras do poeta renacentista francés Joachin du
Bellay e do grego Cavafis. Neste poema o importante é a viaxe iniciática do seu fillo que o leva a encherse de sabedoría polo mundo,
para atopala dunha maneira real na cerna da súa existencia, no seu
lugar de orixe, en Vilanova dos Infantes.
Dálle a vila medieval un valor mitolóxico, permanente xa que a
enlaza coa mitoloxía grecolatina e coa lendaria e marabillosa cidade
de Ítaca xa que é a este lugar onde se ten que ir buscar a sabedoría
no poema de Cavafis. Neste poema tamén aparece moita da cultura
popular e realiza un percorrido por moitos dos lugares da aldea e
dos seus arredores que será o único lugar onde o viaxeiro poderá
atopar o descanso, a tranquilidade e onde se sentirá protexido:
Atoparás irónico o xesto do Castromao, do Furriolo e outras
montañas que encadran a túa patria con Fidel constancia
de quen é manso, tutelar e interno.
En Antón e os inocentes, novela ambientada en Vigo, Vilanova e Vietnam, aparece unha rapaza (Narda) que marcha para Vigo dende Vilanova e lle describe a un rapaz (Berte) como é a súa aldea. Ferrín chega a describir aspectos etnográficos ou populares como refráns (nin é vila nin é nova, nin infantes ten) ou a persoas que viven ou
viviron na aldea, moitas veces empregando os seus alcumes para nomear a personaxes.
Todos os espazos vitais do autor deixarán pegada na súa obra. Así, como xa dixemos, Vilanova, o lugar de vacacións, oponse a unha realidade abafante en Ourense, que representa o pesimismo do presente dun ambiente de
posguerra clerical e falanxista fronte ao campo, Vilanova dos Infantes, que simboliza a esperanza dun futuro distinto que pode estar baseada na memoria republicana e galeguista e punto de partida do imaxinario popular e
persoal poboado de esperanzas, soños e fantasías.
LAURA MONTES
1
SALGADO, X..M. , CASADO X..M. : Xosé Luís Méndez Ferrín (1989)
ARRAIANOS
59
A VIRXE
DO
CRISTAL DE CURROS ENRÍQUEZ
M
anuel Curros Enríquez (Celanova 1851 – La Habana 1908), o poeta civil
por excelencia do chamado Rexurdimento, foi autor tamén dun gran
poema narrativo onde se representa a lenda da Virxe do Cristal venerada
en Vilanova dos Infantes (ou Infantas), aldea da nai di poeta.
En outubro de 1876 a Curros chégalle noticia que Modesto Fernández y González
convocaba un certame literario en Ourense que se resolvería na conmemoración da
súa onomástica o 24 de febreiro de 1877 e que premiaría con 2.000 reais ao poeta que
en galego mellor representar un costume, unha tradición e un tipo de Galicia.
Aínda que a temática deste concurso era allea ao poeta progresista e republicano,
Curros participa por diversas razóns (amizade con quen convoca o concurso, penurias
económicas –abandono do seu traballo en El Imparcial- e presuntas presións familiares
sobre todo cunha carta que lle enviaría a súa nai recriminándolle que se esquecera dos
recordos da súa patria e as lembranzas de como a súa propia nai sendo o poeta un
neno lle contara a lenda e como o levara o santuario da Virxe) e gaña o certame cos
composicións “A Virxe do Cristal”, “Unha voda en Einibó” e “O Gueiteiro de
Penalta”.
Por tanto Curros gaña o certame con tres composicións que fan referencia a súa
comarca celanovesa natal, que coñece de primeira man e consegue vencer os medos
que tiña nun primeiro momento a escribir en galego, xa que estaba en Madrid e case
todas as súas composicións ate entón foran escritas en castelán.
A lenda da virxe xa fora poetizada con anterioridade a este concurso polo propio
autor en El Maestre de Santiago (1874) onde o poeta dedica moitos versos á describir a
imaxe e a devoción que inspira.
A aparición milagrosa da imaxe dunha virxe no interior dunha rocha natural a
mediados do s XVII aparece documentada na obra do Padre Juan de Villafañe
Compendio Histórico de las Imágenes de Nuestra Señora en España (1740) onde se conta
como un abrador atopa a imaxe cando estaba a traballar e a mete na faldriqueira pero
como lle pesaba moito tirouna outra vez e atopouna unha pastorciña que lla entregou
ao párroco de Vilanova quen, a súa vez, lla entregou ao bispo de Ourense. O Rei Filipe
IV declararía oficialmente o milagre e a historia foi pasando de boca en boca e pasou
a formar parte do imaxinario popular, polo que a Curros lle chegaría na boca da súa
propia nai e tamén por medio dalgún folletín da novena á Virxe onde estaba reflectido parte do informe do Padre Villafañe. Polo tanto, esta tradición xa introducida na
comarca (cantos populares e relixiosos) ademais da propia capacidade inventiva do
autor fixeron que Curros escribira o poema e que na actualidade a historia cantada
polo poeta estea introducida no imaxinario colectivo mesturada coa lenda orixinal. O
propio poeta na introdución da segunda edición de Aires d’a miña terra (1881) afirma:
“...na Virxe do Cristal non fixen máis que recoller unha tradición relixiosa, tal e como anda
polo pobo adiante, e fora a rima, cos mesmos xiros, modismos e apotegmas que san da boca dos
nosos campesiños. Se o queredes ver, non tendes máis que ir a Vilanova. Nada, pois, de canto
neste poema vedes é meu, quer sexa marabilloso, quer sexa humano e positivo. Eu non fago
máis que pararme a saudar as miñas memorias de neno, como quen toma alento no medio
dunha difícil costa, antes de continuar o seu camiño.”
Este poema fixo patente a conversión do poeta a poeta en galego xa que anteriormente as súas composicións eran maioritariamente en castelán e ademais é un dos primeiro poemas narrativos extensos dentro da literatura galega.
A mestría do poeta queda patente nesta composición xa que soubo introducir un
feito fantástico dentro dun marco perfectamente costumista e realista polo que non se
mostra choque nin ruptura entre o universo fantástico e o universo realista do lector
da época.
LAURA MONTES
60
ARRAIANOS/A LENDA DO
CRISTAl
/ inverno04
WWW.CONCELLOABOLA.COM
A BOLA
NA REDE
O
Concello de A Bola dispón dunha páxina web (www.concelloabola.com) creada para que a
visite calquera persoa dende calquera parte do mundo, e especialmente pensada para facilitar
a comunicación cos moitos veciños residentes no extranxeiro, que teñen moi difícil a comunicación con esta “súa terra”.
A través da mesma, existe un servicio de correo electrónico para que soliciten de xeito rápido e gratuito toda a documentación e información que
poidan precisar.
Ademais nesta páxina podemos atopar, entre outras cousas, unha breve
descripción do Concello de A Bola e unha mención á súa historia, que se
remonta ás épocas castrexa e romana.
Penedo que lle dá nome ao concello
Un dos servicios máis visitados da web atópase baixo o epígrafe Venta de
Casa, e serve para que todas aquelas persoas interesadas en comprar ou vender unha vivenda dentro
do concello, poidan facelo dun xeito moi sinxelo a través dun breve anuncio, o cal supón un aforro de
tempo considerable ademáis dun importante mecanismo para fixar poboación no territorio e loitar contra o despoboamento.
Concello de A Bola tamén conta con numerosas zonas turísticas que están mencionadas e descritas na web, pero dunha maneira
especial faise referencia á praia fluvial coa
que conta, xa que esta acolle a numerosos
visitantes durante o verán.
En breve, iranse incorporando as reportaxes de todas as actividades populares e tradicionais, así coma eventos que se celebren
neste concello (magosto, entroido, reis,
Subida ao Furriolo) así coma información
actualizada e ampliada destas hospitalarias
terras de A Bola que agardan pola vosa visita.
Vista da praia fluvial e área recreativa do rio Orille
BENVIDOS AO CONCELLO DE A BOLA
Unha terra por descubrir
H I S T O R I A E N AT U R E Z A A B E RTA A T O D O S
ARRAIANOS
61
DE ERMOS E ABANDONOS
129 POBOS ABANDONADOS NA PROVINCIA DE OURENSE.
Este é o titular dun diario ourensano un domingo de finais de novembro de 2004. Engade a información que existen
varios centos de aldeas máis que sobreviven con menos de dez habitantes. A noticia, para moitos, xa non é noticia.
Apareceu en varias ocasións en distintos medios. E xa se vía vir dende hai máis de corenta anos, cando os mozos deron
en liscar de a feito na percura da terra prometida nos arrabaldes de Dusseldorf, Xenebra, Paris, Baracaldo ou Hospitalet.
Claro que os poucos que quedaron aparcan os seus coches de luns a sábado nos guetos do Porriño, o Couto e a Valenzá
e aínda que practiquen con asiduidade semanal o Roteiro da Verza, que os provee de chourizos, grelos, patacas e viño,
o problema do despoboamento vaise faendo cada día máis evidente. Iso era o que pensaba Mot Álvarez, cincuenta anos,
orixinario de Lobeira, funcionario da Xunta de Galicia e frecuentador desta ruta de subsistencia.
Segundo o xornal, os políticos fixeran todo o posible para evitar a situación. Conseguiran de Europa cantidades
moi importantes de fondos e os xerentes dos Interreg, Proder, Leader, etc. repartiron subvencións a inversores públicos e privados. Até varios alcaldes ofrecían nada desprezables cantidades de diñeiro para fomentar a natalidade.
Pero nada, que o galego de campo e montaña xa non se detén. O proceso parece imparable. O panorama non é moi
alentador: casas abandonadas, núcleos pantasma e campos ermos.
A MATANZA DO PORCO XA NON É O QUE ERA
Mot Álvarez está pasando uns días na súa aldea de Lobeira, na “ponte das matanzas” antes “da Constitución”,
e lembra cando de neno se mataban os porcos da casa. Veciños e parentes, cada un no seu rol, mergullábanse nun
cerimonial barulleiro que se iniciaba con augardente e galletas seguido dunha estrondosa competición sonora de
desesperados berros de porco, e destemidas vociferacións de homes e mulleres. Duraba tres ou catro días nos que
cada fase se vivía con entrega, con parsimonia litúrxica, co sentimento de estar traballando e festexando algo moi
propio, culminando un coidadoso traballo que comezara meses antes coa ceba. Ese sentimento, esa forma de estar
no mundo desaparece aínda mais apresa que moitas das outras actividades e traballos, celebracións e festas que animaban a dura vida do labrego e que nestora languidecen. Iso é o que entristece a Mot Álvarez. O imparable despoboamento destas terras da raia seca, de todo o rural da provincia, non é so un problema poboacional ou de desequilibrio económico. É sobre todo un problema de identidade de aniquilamento dese rico patrimonio que alimentou
todas as nosas manifestacións culturais. Desaparece sen remedio esa forma de pensar, de falar, de gozar e de sufrir,
de divertirse e de traballar, esa forma de vivir marcada pola natureza e os seus procesos. O que se iniciara xa había
miles de anos está en inevitable perigo de extinción.
62
ARRAIANOS/
DE ERMOS E ABANDONOS
/ inverno 04
GALICIA NO MAXÍN
Imaxinaba Mot Álvarez como tería sido a vida no seu concello se a mocidade non tivera que abandonar as aldeas. Evidentemente as cousas terían cambiado, e moito. Non poderíamos estar nas mesmas condicións que hai cincuenta anos. Pensaba que a xente gozaría dunha vida moderna e confortable. Até se atrevía a crer, optimistamente,
que a mecanización transformaría totalmente o traballo do campo facéndoo mais levadeiro e rendible. As pequenas
industrias, integradas no ciclo productivo e espalladas pola zona darían traballo a quen o demandara. Pero ¿que
pasaría con ese substrato cultural e etnográfico agora agonizante?. Mot Álvarez non cría que puidera sucumbir
fronte aos envites da modernización das comunicacións e os transportes. Seguramente -seguía sendo optimista-,
tería evoluído cara formas novas, sería normal, pero sobreviría dalgún xeito, incluso se enriquecería.
MANOLO O FILÓSOFO CHEGOU.... E FOISE
Lembraba agora a efevervescencia cultural que impulsara o
seu amigo Manolo Martínez Álvarez,
de quen precisamente nestes días se
cumpre o 6º cabodano do seu pasamento. Casos así non se producen
tódolos días. Pero para Mot Álvarez
esa era a referencia do modelo que se
podía ter desenvolvido de non termos
sufrido un masivo éxodo.
Manolo vivira a súa infancia en Facós
e alí imbuíuse daquel espírito labrego
e aldeán que conformaría os alicerces
mais fondos da súa personalidade. E
anque na súa mocidade pasara a maior
Manolo como Tío Sotil, na súa
parte do tempo estudiando en
última etapa de actor no grupo de
Compostela,
a súa honradez, alegría,
teatro internacional Teatro da Raia
Seca, coa obra Monchiño de
amor á terra e á súa xente, a súa visión
Magarelos
do mundo, a súa independencia política,
tiñan un forte arrecendo popular e rural. Era unha das pouquísimas persoas que el coñecía, que aínda posuía ese “swing” galaico
e retranqueiro, “moi cortado a machada”, como dicía un compañeiro seu de estudios. As súas iniciativas levaron a moita xente do
concello a protagonizar e a participar en moitos actos e festas, a
ilusionarse, divertirse, a sentirse verdadeiramente importantes e a
aumentar así a súa autoestima. Por desgracia todo aquilo durou
pouco. Os obstáculos que Manolo non puido superar, sostiña Mot
Álvarez, non eran máis que diferentes zarpazos dese proceso
imparable que está a baleirar as terras arraianas. Por iso nestes
días, Mot Álvarez sinte certa desolación polo abafante trunfo do
que se veu en chamar modelos urbanos ou globalizadores que nos
están a converter en pasivos espectadores de vidas alleas e nos
atan indefectiblemente ó sofá e ó mando a distancia. Por iso decidiu poñer por escrito estas arraianas reflexións, coma unha cativa
homenaxe ó seu amigo Manolo o Filósofo, arraiano de pro e galego orgulloso de ser de onde era.
Lobeira, decembro de 2004
PLÁCIDO ROMERO BERNARDO
anolo
Martínez
Salgado
estudiou Filosofía
na Universidade de
Santiago. Alí introdúcese no mundo
Manolo lendo as coplas
do teatro no que vai
do entroido de 1994
participar activaen Lobeira, tradición
que non se practicaba
mente. Cando lle
desde habái moitos anos
faltan dúas asignaturas para rematar, no ano 1992, regresa a
Lobeira. Nunca descartou a posibilidade de culminar a carreira pero vaise dedicar ó traballo na
granxa familiar.
M
En Lobeira, desde finais dese ano comeza
unha intensa actividade no mundo da cultura
popular e do teatro. Funda a Asociación Cultural
o Canastro, e dentro dela o grupo de teatro
Leboreiro. Montará varias obras coa xente do
pobo que serán representadas en toda a Baixa
Limia, Celanova e no Teatro Principal de
Ourense. Editou a revista A Lareira, recuperou
festas e tradicións esquecidas coma o Entroido,
o S. Xoán, S. Martiño, o Nadal, as regueifas,
organizou excursións, festas populares, xogos
infantís... mantendo estas actividades até 1996,
cando por diversas circunstancias se ve abandonado pola xente que inicialmente o apoiara.
Nese ano pasa a contactar con actores do
sur de Galicia e Norte de Portugal e intégrase no
grupo internacional A Raia Seca, facendo representacións en Galicia, Portugal e Francia.
O día 7 de decembro de 1998 sufre un accidente de tráfico e falece.
ARRAIANOS
63
MEMOIRS OF A PEASANT BOY
AS MEMORIAS DUN BALBINO MÁIS UNIVERSAL
“É
difícil traducir
ao
mundo
anlosaxón o
que é Galiza”, afirma Camilo
Ogando, responsable da edición en inglés de “Memorias
dun neno Labrego”, best
seller galego, obra de 1960
do escritor pontevedrés
Neira Vilas.
Fora traducida ao español, catalán, euskera, portugués, alemán, italiano, ruso e
tamén ao chino, mais a versión anglosaxona chegaría
no 2004, hai algo máis dun
mes.
O autor da primeira traducción ao inglés das memorias de Balbino é o director
do IES de Celanova.
Fíxoa coas miras dunha
promoción exterior de
Galiza, de espallar a realidade dun momento determinado da historia e dun conflicto de clases pouco entendible fóra do territorio do Estado. Por iso, a maiores dunha reseña do libro, que se distribúe previo pedido pola internet, inclúese unha biografía do
autor e un pequeno fragmento sobre o contexto no que foi escrito.
“Memoirs of a peasant boy”, dunhas 120 páxinas, pretende ser fidel ao signficado da obra, segundo Camilo Ogando, que a considera “un clásico”.
Na primeira plana, unha imaxe da montaña próxima a pequena aldea natal de Neira Vilas, Gres.
Ogando pensa agora noutro dos relatos do mesmo autor, “Querido Tomás”, para convertelo a
“Dear, Tomas”.
NEIRA VILAS : “O PRIMEIRO EN LER O MANUSCRITO DE MEMORIAS DUN NENO LABREGO FOI UN CAMAREIRO
OURENSÁN”
O pasado mes de outubro, co gallo de inaugurar dúas pracas no IES Celanova, Xosé Neira e Anisia Miranda, destacada escritora de literatura infantil, mantiveron durante horas un coloquio cos alumnos. A partires dese día, a biblioteca e a sá de actos, rebautizáronse co nome dos escritores.
“Cando chegamos de Arxentina, logo de 24 anos, preguntabamos nas casas pola xente que xa morrera, e ata polas
árbores. ¿Que foi daquela cerdeira?”
Os relatos foron prioritariamente vivencias da emigración, na que o matrimonio pasou longo tempo.
Neira Vilas sorprendeu ao descubrir a nacionalidade do primeiro lector de Memorias. Foi un camareiro ourensán, que
tódolos días lle puña un café no descanso dos seus traballos no aserradeiro. Nese bar escribiría gran parte do relato.
Ademais, una insistente afirmación.
A pesares de obrigarse infantil na escola, Memorias está dirixido a adultos. Un pequeno neno labrego que foi quen
de protagonizar unha miúda loita de clases, -guindou unha pedrada a un “señorito” e sería reprendido polo seu pai,
polo que fuxiu do fogar materno-, non se torna nun discurso infantil, segundo defende o seu propio autor.
Anisia e Xosé tiveron diferentes experiencias na escola.
Neira explicaba que cando contaba con tan só 9 anos, foi reprendido na escola por escribir en galego e, dende aquela, “escribín en galego tódolos meus libros”.
Mentres, á nai de Anisia, veciña de Ansemil -no concello de Celanova-, non a deixaron alfabetizrse. “Aprendería a
ler as cartas dos mozos e iso era pecado”, recorda a súa filla.
HELENA OCAMPO
64
ARRAIANOS/
TRADUCCIÓNS
/ inverno 04
C ADERNO
N
DE
B ITÁCORA
DUNHA TRAVESÍA ARRAIANA
avegando entre culturas, entre a lusa e a galega, río abaixo e en piragua. Así nos coñecemos os 75 mozos que desde o 21 ó 25 de setembro participamos na expedición polo río Miño desde Ourense até a Guarda. As espectativas iniciais eran coñecer a paisaxe fluvial e o
patrimonio cultural das vilas fronteirizas, pero os obxectivos finais chegaron moito máis aló. Porque agora xa somos arraian@s.
DÍA 21: OURENSE - CASTRELO DO MIÑO. PRIMEIRO CONTACTO CO MIÑO, COA PIRAGUA E COS NAVEGANTES.
A xuntanza é na cidade de Ourense. Cargados de bolsas, macutos e timidez ímonos congregando arredor duns
organizadores que confirman o noso nome na súa lista de inscritos. En total somos 75, os máis de nós sen experiencia en piragüismo, pero con ganas de nos botar á auga.
O tempo é bo, o río non estarrece e o curso de iniciación que agardamos convértese en 20 quilómetros de
navegación.
Desde terra fannos unha improvisada despedida. Sorprendidos polos moitos que somos e polo colorido que de
repente enche o río, un grupo de traballadoras de batas azuis e espírito falangueiro aproveitan a hora do café para
nos despedir, con acenos, desde a beira. Desde primeira hora creamos espectación nas ribeiras.
O curso de iniciación convértese en seis horas sen baixar da piragua, nin siquera para comer. As beiras do río
algo agochadas convértense en lugar de alivio para moitos de nós. A partir deste primeiro adestramento xa somos
quen de navegar en liña recta e con certa soltura, sen desperdiciar enerxía facendo eses innecesarios. O sol do
mediodía quenta abondo. Dan fe as fazulas rubias, as pernas encarnadas e o brazos abrasados.
O destino é Castrelo de Miño e o cansazo fai que esta primeira xornada pareza non ter fin. A inercia fai que as
pas entren e saian da auga sen case a rozar, e a piragua avanza menos do desexado. As primeiras conversas para
coñecérmonos convértense, ó cabo das horas, en silencio, produto da falta de forzas. Ó lonxe, a iso da tardiña, comeza a verse Castrelo e a escoitarse a música do campamento, que indica que nos están agardando. Por uns minutos
cobramos forzas, as precisas para chegar a terra. "¡Non foi para tanto!" comentan os expertos e experimentados. O
resto calamos, produto da timidez e da vergoña.
E cansos como estamos, toca agora levantar o campamento para pasar a noite. Desta hora xa imos sabendo algo
máis dos compañeiros. Hai dous irmáns con moito "salero" que son sevillanos, un grupo de catro amigos liderados
por un galego que chegan desde Canarias e... a maioría somos de aquí, remexidos e mesturados, amigos de sempre
ou descoñecidos dalgún día.
ARRAIANOS
65
Para cear agárdanos unha boa dose de
fibra e proteínas que iremos reforzando ó
longo dos días. Á volta, música de guitarra, cancións de Sabina, friaxe do río e a
pouca intimidade das tendas de acampada: o mellor ambiente para o repouso e o
sono. Mañá toca erguerse ás oito.
DÍA 22: RIBADAVIA - FRIEIRA - AS NEVES SALVATERRA
Esta vai ser unha xornada partida de
navegación. Por un encoro, claro. Pola
mañá iremos de Ribadavia a Frieira, 12
quilómetros de percorrido. O amencer
fresco, madrugador e mollado vainos
espabilando os músculos entumecidos.
Pasamos unha noite xuntos, pódese dicir
que xa nos coñecemos. A experiencia do
día anterior dinos que pronto vai saír o sol, e desta volta non nos colle a contrapé, relucimos de crema solar. No río
a coordinación é espontánea, as forzas malgastadas de onte son hoxe imprescindibles.
A carón da vía do tren o río corre tranquilo. Renxen as travesas, rebolen os paxaros entre as polas dos salgueiros
e ó lonxe tocan a morto as campás, mentres nós intentamos igualar o seu ritmo coas nosas pas. Desembarcamos na
presa de Frieira. Pasa das dúas, a fame apreta e a falta de forza fai que o desembarco sexa algo accidentado. Un
navegante co bico inchado, unhas lentes no fondo do río e moitos de nós tirados no río. O diagnóstico non é malo.
Para xantar: pan con xamón na beira da presa, para os vexetarianos pan con pan e unha mazá. Como sobremesa chegan os participantes dunha escursión do Inserso, que van facer o mesmo percorrido ca nós, mais eles no catamarán.
Despois de 20 minutos en bus, estamos nas Neves, a nove quilómetros de Salvaterra que vai ser o noso destino
de hoxe. As mans, con bochas ou sen elas, xa non se senten, e a monotonía da expedición rómpena os rápidos do
río que nos entreteñen máis do previsto.
A cea vai ser portuguesa, en Monçao, vila que coñecemos despois mediante un xogo de localización coa axuda
dos veciños sorprendidos pola visita.
É a unha da mañá, o cansazo obriga a durmir, pero o espírito pide tempo para coñecernos. O sono acaba gañando a partida grazas ó rebulir dos ratos, ós ronquidos dos compañeiros e ó abalar da piragua, que xa forma parte de
nós e que nos serve de arrolo.
DÍA 23: SALVATERRA - TUI
Espertamos en Salvaterra. Do outro lado do Miño seguen en pé os muros da fortaleza, deste lado xa non queda
nada. O río agarda de novo por nós. Dous quilómetros máis abaixo da saída, no medio dun pedregal e de xunqueira atopamos unha chea de cunchas furadas, son esqueletes de ameixas de río. Non hai rastro dos artífices do masacre. As londras, espantadas polo barullo fuxiron do comedeiro. Ás 5 chegamos a Tui. Despois dun breve repouso
cruzamos a Valença, a cea lusa préstanos mellor.
DÍA 24: TUI - GOIÁN
Saímos cedo para palear só pola mañá. Quenta o sol un día máis e a novidade de hoxe é o equipo de directos da
TVG que nos agarda na ribeira. Boa escusa para parar un pouco. Sen acabar de crelo estamos en Goián para xantar.
Nova dose de fibra e proteínas para recuperar forzas e pasamos a tarde en Vilanova da Cerveira, ó outro lado do
río e da raia. O desgaste vaise notando, e mentres medra a confianza, a forza vai minguando.
DÍA 25 GOIÁN - CAMPOSANCOS
Menos de 10 quilómetros separan a saída do desembarco. A corrente do mar comeza a notarse, e aínda que xa
quedan poucas forzas, a etapa final semella máis curta. Algunha parada nas illas e pelexas no río acaban cos últimos folgos e ó lonxe o We are the Champions anuncia a meta.
É a última vez que temos que cargar as piraguas no remolque e vai ser tamén a última noite que pasemos xuntos, quizais por iso non pensamos pegar ollo. Parece incrible, pero despois de catro días durmindo a carón do chan
non apreciamos as comodidades do hotel co que nos obsequian na última xornada. E pola mañá, volta a Ourense.
No mesmo lugar do que saímos, pousamos os macutos, cinco días despois. Xa non hai río nin raia que se nos resista. Xa somos arraian@s.
S. RECOUSO, NAVEGANTE ARRAIANA
66
ARRAIANOS/
CADERNO DE BITÁCORA
/ inverno 04
TERRAZA
AGARIMO
Praza Maior, nº4
Tlf. 988 451 673
Celanova
A TABERNA
DO GALO
Praza do Millo
Tfno- 988 45 16 00
C E L A N O VA - O U R E N S E
O Q U E FA LT A B A
Pastelería Maruxa
CELANOVA
RÚA DA BOTICA·CELANOVA
Tfno- 988 45 10 31
Pon eiquí a tua publicidade
[email protected]
[email protected]
ARRAIANOS
67
CLÍNICA FISIONOVA
Chapistería
Laura Baz Fernández
FISIOTERAPEUTA
Seguros médicos-Previa cita
O CERCADO
Rua Francisco González Rey, nº 39, baixo
CELANOVA (Ourense)
Tfno- 629 04 46 40
Celanova
Tfno/Fax- 988 45 12 85
EL POR TÓN DE CURROS S.L.
Raquel Fernández Gurriarán
VIDRIERAS
EMPLOMADAS Y ELEMENTOS DE ILUMINACIÓN
Curros Enríquez 59
Celanova
Tfno- 988 43 18 30
D ONIZ
S.A.
Ferretería xeral e carpintería metálica
Rúa Encarnación 26
Tfno/Fax- 988 43 18 08
Celanova (Ourense)
SUPERMERCADOS
PINCHA PRECIOS
estamos en
Celanova-Ourense-Allariz-Bande
e agora tamén en
SUPERMERCADO LA DESPENSA
Maceda
68
ARRAIANOS/
PUBLICIDADE
/ inverno 04
Muebles-Bazar
GOSENDE
Celanova Ourense
Tfnos- 43 15 15 / 988 45 10 97