2 - Akamaihd.net

!"#2
MAJI 2015
E TIKO DINA NA KALOU?
BIBI ME KILAI?
!"#2
ULUTAG A E NA
I TABATABA QO
s KENA IKURI ENA INTERNET
ITABAGONE
3
KA ERA TUKUNA NOMU ICABA
ULUTAGA LEVU
Veivakasagai
E Tiko Dina na Kalou?
—Bibi me Kilai?
7
Sarava na ka era kaya na itabagone
baleta na veivakasagai, kei na sala
mo taqomaki kina.
VEIYASA I VURAVURA
(Rai ena IVAKAVUVULI VAKAIVOLATABU ˛
ITABAGONE)
Dikevi o Aferika
8
r
IVAKASALA INA VUVALE
Veimaliwai Vakaveivugoni
10
ITUKUTUKU MAKAWA
Lawa e Wasei Rua Kina
o Vuravura
GONE
MO ITOKANI I JIOVA
Mo Maqosa Qai Savasava
Mera sarava na luvemu na vidio e ka ni
vuli vei ira me vaka Mo Maqosa
Qai Savasava
12 Cagi Bulabula kei na Siga
—“Wainimate” Eda Sega
ni Bulia
14
NA RAI NI IVOLATABU
Veimauilavo
16
(Rai ena IVAKAVUVULI VAKAIVOLATABU ˛ GONE)
r
BULA VAKAIDEWADEWA SE BULI?
Veivakadrukai na Daliga
ni Kumakumare
Vol. 96, No. 3 / Monthly / FIJIAN
iTabataba Yadua: 51,788,000 ena 101 na Vosa
E sega ni volitaki na ivola qo. Ia e vakarautaki me dau caka tale ga kina na veivakavulici ena iVolatabu e vuravura raraba qai tokoni
ena cau. Na tikinivolatabu kece mai na Vakatekivu ina Malakai e lavetaki mai na Ai Vola Tabu vakaViti, kei na tikinivolatabu kece mai
na Maciu ina Vakatakila, e lavetaki mai na Vakadewa ni Vuravura Vou ni iVolatabu vaKirisi vaKarisito, vakavo ga ke vakatakilai toka.
Awake! (ISSN 0005-237X) is published monthly by Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc.;
L. Weaver, Jr., President; G. F. Simonis, Secretary-Treasurer; 25 Columbia Heights, Brooklyn, NY 11201-2483,
and in Australia by Watchtower Bible and Tract Society of Australia, 12-14 Zouch Road, Denham Court, NSW 2565.
Periodicals Postage Paid at Brooklyn, N.Y., and at additional mailing offices.
POSTMASTER: Send address changes to Awake! 1000 Red Mills Road, Wallkill, NY 12589-3299.
5 2015 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Printed in Australia.
O via kila eso tale na ivakamacala
se mo vulica wale na iVolatabu?
Rai ena www.jw.org se volavola
qai vakauta ina dua na katonimeli qo.
JEHOVAH’S WITNESSES: FIJI: PO Box 23, Suva.
AUSTRALIA: PO Box 280, Ingleburn, NSW 1890.
O rawa ni raica na lisi ni katonimeli kei na itikotiko kece
e veiyasa i vuravura ena www.jw.org/en/contact.
U L U TAG A L E V U
E Tiko Dina na Kalou?
BIBI ME KILAI?
Nira tarogi e levu ke bula dina tiko na
Kalou, era sega ni sauma rawa se ra
´
kauai ena taro qori. Kaya o Herve, e susu
mai Varanise: “E sega noqu vakabauta.
Vinaka cake meu vakayagataka ga noqu
vakasama. Sega tale ni vinakati kina meu
vakabauta na Kalou.”
So tale era vakataki John mai Merika.
E kaya: “Rau sega ni vakabauta na Kalou
na noqu itubutubu. Niu tubu cake tiko,
sega ni dua tu noqu rai me baleta na
Kalou. Ia au dau vaqaqa ena so na gauna
ke bula dina tiko.”
Bau dau vaqaqa tale ga ke bula dina
tiko na Kalou? Ke bula tiko, e vakainaki
kina na noda bula? De so na ivakadinadina o raica e dredre me vakamacala-
taki se ra bula rawa tu vakacava ke sega
ni dua e buli ira. So na ivakadinadina qori
e okati kina noda sega ni vu mai na ka
mate, se na ka e kune ena vakadidike
vakasaenisi me baleta na vakasakiti ni
veika buli me veiraurau kina na bula ena
noda vuravura.—Raica na kato “Dikeva na
iVakadinadina.”
Vakasamataka mada na bibi ni veika
e tukuni qori e cake. Era vaka na idusidusi ina vanua mo kunea kina na iyau.
Levu sara na ka o na kila ke tiko na ivakadinadina e veivakadeitaki me baleta nona
bula dina tiko na Kalou kei na so na itukutuku nuitaki me baleti koya. Qo e va na
kena ivakaraitaki.
Yadra! Maji 2015 3
1. INAKI NI BULA
2. LOMAVAKACEGU
Ke vakainaki na bula, eda na via kila se
inaki cava qori, cava tale ga meda cakava. Ke bula dina tiko na Kalou da qai sega
tu ni kila, eda sa lecava tiko na veika bibi
duadua e lomalagi kei vuravura.
E kaya na iVolatabu ni bulia na ka kece
na Kalou. (Vakatakila 4:11) E vakainaki
vakacava noda bula nida kila qori?
Vakasamataka mada na ka e tukuna na
iVolatabu.
So e dredre nodra vakabauta ni bula dina
tiko na Kalou nira raica e levu na ka
rarawa e vuravura. Era lomatarotarotaka,
‘Cava e vakatara tu kina na veika rarawa
kei na veika ca na Dauveibuli kaukaua
duadua?’
Veivakacegui na iVolatabu ni vakamacalataka ni a sega ni inaki taumada ni
Kalou meda rarawa tiko. Rau a sega ni vakila na imatai ni nona ibulibuli na rarawa.
Sega mada ga ni nona inaki meda mate.
(Vakatekivu 2:7-9, 15-17) Vakacava e
dredre mo vakabauta qori? E ka ga ni
tadra? Sega. Ke bula dina tiko e dua na
Kalou kaukaua duadua qai kena idivi na
loloma, qori tale ga na bula ena vakarautaka vei keda.
Cava ga e mai va tu kina qo noda bula?
Vakamacalataka na iVolatabu ni gauna e
buli keda kina na Kalou, e solia vei keda
na galala ni vakatulewa. Eda sega ni vaka
na matakau livaliva e porokaramutaki
meda vakasaurarataki meda talairawarawa vua. Rau digia ga o rau na tubuda, o
rau na imatai ni veiwatini me rau talaidredre ina nona veidusimaki na Kalou.
Rau nanumi rau ga. (Vakatekivu 3:1-6,
22-24) Mai keda wale na isamunidawa.
Eda lomavakacegu nida kila ni sega ni
inaki taumada ni Kalou meda rarawa tiko.
Qori sara ga na ka eda vinakata me vakaoti. Eda vinakata tale ga me tiko na noda
inuinui me baleta na veisiga nimataka.
Ke bula dina tiko na Kalou da qai sega
tu ni kila, eda sa lecava tiko na veika
bibi duadua e lomalagi kei vuravura
Eda duatani duadua vei ira kece na
ibulibuli e vuravura. Tukuni ena iVolatabu
ni buli keda na Kalou meda ucui koya,
meda itovo vata kei koya. (Vakatekivu 1:
27) Vakavulica tale ga na iVolatabu nida
rawa ni veitokani kei na Kalou. (Jemesa
2:23) Vakainaki vakalevu na bula nida veiwekani kei koya na Dauveibuli.
Cava na ibalebale ni noda veitokani kei
na Kalou? Era rawa ni vosa vua na Kalou
na nona itokani. E yalataka tale ga o koya
ni na rogoci ira, ena cakava na ka ena
vukudra. (Same 91:15) Nida nona itokani,
eda na rawa ni kila na nona rai me baleta
e levu na ka. Eda na kila vinaka kina eso
na taro bibi e vauca na noda bula.
r
Raica eso tale na isaunitaro vakaivolatabu ena www.jw.org
3. INUINUI
Ni oti ga nodrau talaidredre na imatai
ni veiwatini, e yalataka sara na Kalou ni
na vakayacora tale nona inaki taumada
me baleta na vuravura ena dua na gauna
lokuci. Ena sega ni dua na ka e vakalatilati ni kaukaua duadua ga o koya. (Aisea
55:11) Sa voleka sara qo ni vakaotia na
Kalou na veika ca e vakavuna na noda
talaidredre vua, sa na qai vakayacori tale
kina na nona inaki taumada me baleti
keda kei na vuravura.
Yaga vakacava qo vei iko? Levu na ka e
yalataka tu na Kalou ena iVolatabu me
baleta na veisiga nimataka, ia vakasamataka mada qo e rua.
˙ SAUTU O VURAVURA, RUSA NA DAU
CAKA CA. “Malua mada vakalailai, ena
qai takali na tamata ca; io, ko na vakananuma na nona yasana, ia sa na yali
kina ko koya. Ia ko ira na yalomalumalumu era na taukena na vanua; ka na
daumarau tiko e na veivakacegui vakaidina.”—Same 37:10, 11.
˙ OTI VAKADUA NA TAUVIMATE KEI NA
MATE. “Na lewe ni koro ena sega ni kaya,
Ka’u sa tauvi mate.” (Aisea 33:24) “Ena
vakaotia sara na mate ko koya; ia na
Turaga ko Jiova ena tavoya na wai ni mata
mai na matadra na tamata kecega.”
—Aisea 25:8.
Cava eda rawa ni nuitaka kina na yalayala ni Kalou qori ena iVolatabu? Ni levu
tale na parofisai era volai tu kina era sa
vakayacori oti. Ia na inuinui ni bula marau
qori e sega ni vakaotia na veika dredre
eda se donumaka tu ena gauna qo.
iVukevuke cava tale e vakarautaka tu na
Kalou?
4. IDUSIDUSI BALETA
NODA LEQA KEI
NA VAKATULEWA
Vakarautaka na Kalou na idusidusi meda
vosota kina noda leqa kei na sala meda
vakatulewa vinaka kina. Levu na vakatulewa era sega so ni bibi, ia so tale ena qai
vakilai tu ena dua na gauna balavu. Sega
tale ni dua e rawa ni vakarautaka na
ivakasala vuku me vakataki koya na Dauveibuli. E sega ni vakaiyalayala na ka e
rawata, o koya tale ga e iVurevure ni bula.
E kila vinaka na veika e ganiti keda.
Era vutucoqa ena iVolatabu na rai ni
Kalou o Jiova, ni a uqeta e vica mera vola.
E volai kina na itukutuku qo: “Koi au ko
Jiova na nomu Kalou, ka’u sa vakavulici
iko mo vinaka kina, ka’u sa tuberi iko e na
sala mo lakova.”—Aisea 48:17, 18.
Sega ni vakaiyalayala na kaukaua ni
Kalou, e tu vakarau tale ga me vakayagataka ena vukuda. Vakamacalataka
na iVolatabu ni via vukei keda na Kalou ni
tama dauloloma. E kaya: “Na Tamada mai
lomalagi [ena] solia na yalo tabu vei ira
era kerea vua!” (Luke 11:13) Rawa ni
dusimaki keda na kaukaua ni Kalou, e vakaukauataki keda tale ga.
Cava mo cakava me vukei iko kina na
Kalou? Eda dusimaki ena iVolatabu: “O
koya e torova na Kalou e dodonu me
vakabauta ni bula dina tiko o koya, ni na
vakaicovitaki ira tale ga era vakasaqarai
koya ena yalogu.” (Iperiu 11:6) Ke o via
vakadeitaka ni bula dina tiko na Kalou,
dodonu mo dikeva sara ga na kena ivakadinadina.
Yadra! Maji 2015 5
O NA VAKEKELI KINA?
E taura na gauna mo saga mo
kila na veika dina me baleta na
Kalou, ia ena yaga vakalevu.
Vakasamataki Xiujin Xiao mada. A
sucu mai Jaina, sa tiko qo i
Merika. E kaya: “Au vakabauta
na bula vakaidewadewa, ia au via
kila na lewe ni iVolatabu. Au mani
vuli iVolatabu kei ira na iVakadinadina i Jiova. Sega ga noqu
gauna ni vuli kei ira ni sa iotioti
tiko ni yabaki ni noqu vuli torocake au qai osooso vakalevu. Au
sega ni marau. Ia niu tomana tale
noqu vuli iVolatabu, dua na ka
noqu marau.”
O via vulica e levu tale na
ka me baleta na Dauveibuli, na
Kalou o Jiova? Vakacava mo vakekeli kina? ˛
Cava e Kaya na iVolatabu
me Baleta na Kalou?
Rawarawa ga qai vakavure vakasama
na itukutuku ena iVolatabu me baleta na
Kalou, so mada ga era kurabui tale kina.
˙ E sega ni dua ga na igu tawarairai na
Dauveibuli. E tiko na itovo e kilai kina,
na yacana tale ga o Jiova.1—Aisea 42:8.
˙ E sega na nona itekitekivu kei na
nona iotioti na Kalou o Jiova.—Same
93:2; Aisea 40:28.
˙ E sega ni turaganilewa dau cudrucudru, me vaka era vakatavuvulitaka
eso na lotu. E nona itovo uasivi na
loloma.—1 Joni 4:8.
˙ E kauaitaki keda, e vakatakila tale ga
nona inaki me baleti keda.—Dauvunau
12:13; Maika 6:8.
Vakacava e tukuni tu ena iVolatabu na
ka kece baleta na Kalou? Sega. E tukuni
kina ni “vakatikina” ga noda kila ‘eso na
nona ivalavala.’—Jope 26:14.
1 Levu na iVolatabu era sa vakayagataka tu ga na icavuti
“Turaga” me vakaibalebaletaki ina vosa vakaIperiu
YHWH, e dau vakadewataki me “Yahweh” se “Jehovah”
ena vosa vakavalagi.
Dikeva na iVakadinadina
Era vakadinadinataki ena ivola qo ni tiko dina e dua na Dauveibuli vuku.
O rawa ni wilika ena jw.org se tarogi ira na iVakadinadina i Jiova.
THE ORIGIN OF LIFE—FIVE QUESTIONS
WORTH ASKING
Tabaki ena 47 na vosa
THE ORIGIN OF LIFE
FIVE QUESTIONS WORTH ASKING
Ena tabana e 12: “E saga me vakamacalataka
na ivakavuvuli ni bula vakaidewadewa ni sega
ni vakaitavi na Dauveibuli ena itekitekivu ni
bula. Ia na levu ni ka era sa vakadinadinataka
tiko na saenitisi e matata kina ni sega ni
basika tu ga vakacalaka na bula.”
WAS LIFE CREATED?
Tabaki ena 80 na vosa
Was Life Created?
Ena tabana e 24: “E levu era kaya
ni saqata na veika vakasaenisi na itukutuku ni iVolatabu me baleta na
itekitekivu ni bula. Ia e sega ni dina
qori, e veisaqasaqa ga nodra rai na
kaya tiko nira lotu vaKarisito kei na
vakabauta vakasaenisi.”
VEIYASA I VURAVURA AFERIKA
DIKEVI O
AFERIKA
Levu era saga mera
vakavinakataka na bula e
Aferika. Ia e sega ni tukuni
rawa na levu ni leqa ena
vanua qori.
VEIVAQUMI E SEGA NI RIPOTETAKI
E kaya na isoqosoqo e valataka
na tarovi ni veidabui na Transparency International me baleta na
veivaqumi e dau caka e vuravura, ni kune vakalevu na leqa qo
ena veivanua e Tokalau kei Aferika. Ia rauta ni 90 na pasede era
sega ni ripotetaka nodra vaqumi.
Kaya e dua na mata ni isoqosoqo qori mai Kenya: “Sa ra sega
ni nuitaka na matanitu na lewenivanua me rogoca na ripote ni
cakacaka vakailawaki.”
Ka e kaya na iVolatabu: “Ni dau
vakamatabokotaki ira na tamata
e vinaka tu na nodra rai na ka ni
veivaqumi.”—Lako Yani 23:8, NW.
VAKASASATAKI NI RHINO Era vakamatei vakailoa mai Sauca Aferika
ena 2013 e 1,004 na manumanu na rhino, ni vakatauvatani kei na
13 wale ga ena 2007. Levu na ileu e rawati kina, ia na kena vinakati
tiko ga vakalevu sa lailai tale na isau ni dua na kilokaramu na koula
ni volitaki. Ni dua mada ga na ileu e rawa ni veimama na milioni na
dola na kena isau.
Me vakasamataki: E rawa nira vakaotia vakadua na ivalavala tawadodonu na matanitu era veiliutaki tiko?—Jeremaia 10:23.
INTERNET E AFERIKA E tukuna na isoqosoqo na International Telecommunication Union ni namaki mera na vakayagataka e voleka ni
20 na pasede na lewe i Aferika ena icavacava ni 2014 na Internet.
E tubu vakarua na kedra iwiliwili na vakayagataka tiko na mobail e
tiko kina na Internet e Aferika ni vakatauvatani kei na tubu e dau
laurai e vuravura raraba.
20%
Yadra! Maji 2015 7
I VA K A S A L A I N A V U VA L E VA K AWAT I
Veimaliwai
Vakaveivugoni
ITUVAKI DREDRE
“Gauna e drakidrakita kina na
neirau bula vakawati, lai tukutuku sara o watiqu vei nei kei
momo. E vakasalataki au kina o
momo. Au sega sara ga ni taleitaka!”—Jemesa.1
“Dau kaya o noqu nei, ‘Dua
na ka noqu dau vakananumi
noqu cauravou!’ Wewenigusuna
voli ga nodrau veivolekati, au lai
nanuma kina ni noqu vakawatitaki koya e vakavuna me va qori
na nona rai!”—Nina.
E rawa ni taqomaki na bula
vakawati nira sega ni veiriti na
veivugoni?
1 Veisau na yaca ena ulutaga qo.
KA MO KILA
Tauyavu na vuvale vou ena vakawati. E kaya na iVolatabu
ni o tagane vakawati ‘ena biuti tamana kei tinana me kabiti watina.’ Qori tale ga na ka ena cakava o yalewa vakawati
vei rau nona itubutubu, me kabiti watina. E kaya na iVolatabu ni gauna e vakawati kina o yalewa rau sa na “dua ga
na yago” kei tagane. Rau sa dua na vuvale vou.—Maciu
19:5.
Vakaliuca nomu vakawati, sega ni o rau nomu itubutubu. E vola o John M. Gottman, e dau veivakasalataki
ena bula vakawati, “bibi ena bula vakawati me tiko kina
na vakasama ni rau sa na cakava vata na ka na veiwatini. Nomu tauyavutaka e dua na bula vakawati se nomu
saga tale mo drau veiwekani voleka kei watimu, sa na lailai nomu kabiti ratou mai vale.”1
Sega ni rawarawa vei ira eso na itubutubu. Tukuna e dua
na tagane a vakawati gone: “Dau vakaliuci rau nona itubutubu o watiqu ni bera neirau vakawati. Oti ga neirau vakawati, raica o tinana ni sa veisau. Sega ni rawarawa vua
qori.”
Ra vakila tale ga qori eso na veiwatini vou. E kaya
o Jemesa, a tukuni taumada: “O sega ni rawa ni digi rau
na vugomu me vaka nomu digi ira nomu itokani. E vaka ga
nona tukuna vei iko e dua, ‘O koya ga qo me sa na nomu
itokani vou.’ Ke rau vakaninivaki mada ga, sega ni dua na
ka e caka rawa kina ni sa mai sema na veiwekani!”
1 iVola The Seven Principles for Making Marriage Work.
r
Raica eso tale na ivakasala baleti ira na vuvale ena www.jw.org
KA O RAWA NI CAKAVA
Ke drau dau veiletitaka vakaveiwatini na veika me baleti
rau nomudrau dui itubutubu, saga mo drau walia vata ena
veiyaloni. Drau muria na ivakasala vakaivolatabu mo drau
“qara na veivinakati, ka muria sara.”—Same 34:14.
Ena veivuke na vica na ituvaki qo. E vakavotui kina na ka e
dau yaco vei ira na veiwatini. Na ivakavuvuli tale ga e vakamacalataki kina e rawa ni walia na leqa ni veimaliwai vakaveivugoni.
˙ Diva o yalewa me rau veimaliwai vinaka o tinana kei
watina. Ia raica o tagane ni dredre sara ga qori.
T I K I N I V O L A TA B U B I B I
“Me kua ni dua e qara na ka
e yaga ga vua, me qara tale ga na
ka e yaga vei ira tale eso.”
—1 Korinica 10:24.
“Na yalewa me dokai watina vakalevu.”—Efeso 5:33.
“Me kilai na nomuni yalorawarawa.”—Filipai 4:5.
Tovolea qo: Drau veivosakitaka vakaveiwatini, tu vakarau
mo vakuai iko. Me bibi tiko vei iko na rai i watimu, o yalataka mo lomana, sega ni rai i vugomu. Saga mo vakasamataka e dua se rua na sala mo vakavinakataka kina nomu
veiwekani kei tinana, muria sara qori. Ni raica o watimu na
nomu sasaga ena dokai iko vakalevu.—iVakavuvuli vakaivolatabu: 1 Korinica 10:24.
˙ Tukuna o tagane ni o yalewa e dau vakamarautaki
rau ga vakalevu na nona itubutubu, e vakawaleni koya.
Tovolea qo: Drau veivosakitaka na leqa qori, saga mo biuti
iko ena kena ituvaki. Sega ni dodonu me lomaleqa o watimu ni raica nomu vakaraitaka vei rau na nomu itubutubu
ni o dokai rau. (Vosa Vakaibalebale 23:22) Ia ena vinakati
mo vakadeitaka vua ena ka o tukuna kei na ka o cakava
ni o dau kauaitaki koya vakalevu. Ke nuidei o watimu
ena sega kina ni qati rau nomu itubutubu me nanuma ni o
kauaitaki rau tiko ga vakalevu.—iVakavuvuli vakaivolatabu:
Efeso 5:33.
˙ Raica o tagane ni o watina e dau kerea vakalevu
nodrau ivakasala nona itubutubu.
Tovolea qo: Me vosa o tagane vei watina, tukuna vua ni
tiko na iyalayala ni ka e rawa ni cakava. Ena vinaka me dau
yalorawarawa. Vakacava, me sa kua sara ga ni kerei
nodrau ivakasala na itubutubu? Ke mani kerei, gauna cava
ena veiganiti kina? Ke drau lomavata ena so na gauna me
kerei nodrau ivakasala na nomudrau dui itubutubu, ena
sega ni dua na kena leqa.—iVakavuvuli vakaivolatabu: Filipai 4:5. ˛
Vakabibitaka na ka
e Vinaka
“Bibi me vinaka na veimaliwai
vakaveivugoni. Nanuma tiko
ni rau sega ni uasivi na vugomu, ia rau a susugi watimu,
rau qaravi koya tale ga, dodonu mo vakavinavinaka vei
rau. Levu na ka o rawa ni vulica vei rau. O na yalomatua ke
o kauaitaka qai vakatotomuria
na veika erau vinaka kina na
vugomu.”—Joana.
Yadra! Maji 2015 9
ITUKUTUKU MAKAWA L AWA E WASEI RUA KINA O VURAVURA
5 Mary Evans/Epic/Tallandier
LAWA E WASEI RUA KINA
O VURAVURA
NI LESU ga mai o Christopher Columbus ena
imatai ni nona soko ena veiyasa i Merika ena
1493, rau veiletitaka sara na tui Sipeni kei na tui
Potukali o cei me lewa na veivoli kei na tawani ni
vanua era se qai kune vou. Mani kere veivuke o
Sipeni vua na tuitabu o Alexander VI me walia na
leqa qori.
S O NA KE NA
ITUKUTUKU
RA TAWASEI VURAVURA NA TUI KEI IRA
NA TUI TABU
) Era uqeti Sipeni kei Potukali
na tuitabu era veiliutaki mera
vaKarisitotaki na lotu butobuto
era sotava nira butuvanua.
E via lewa o Sipeni, Potukali kei ira na tuitabu na
vanua era kune vou. Solia ena 1455 na veivakadonui o Tuitabu Nicholas V vei Potukali na dodonu me butuvanua,
okati kina na veiyanuyanu ena Wasawasa na Atalanitika e
Aferika, me lewa tale ga na ka kece e raica e kea. Dua na
veidinadinati a vakayacori ena 1479 e vakatokai me Treaty
´
of Alcaçovas. A solia kina o Afonso V kei na luvena o Ravouvou John II mai Potukali na yanuyanu na Canary vei Ferdinand kei Isabella mai Sipeni. Sa qai vakadonuya o
Sipeni me lewa o Potukali na veika e vauca na veivoli e Aferika kei na Azores, o Cape Verde kei Madeira. Ni oti tale e
rua na yabaki e vakadeitaka tale na veidinadinati qori o Tuitabu Sixtus IV, vakamatatataka ni na taukena o Potukali na
vanua vou kece era kune ena ceva kei na tokalau ni yanuyanu o Canary.
Kaya o John II mai Potukali ni vanua kece e butuvanua
kina o Columbus sa na taukena o Potukali. Ia sega
sara ga ni taleitaka na veidinadinati qori na vuvale vakatui e Sipeni, ratou mani vakamamasu vua na tuitabu vou o
Alexander VI, me soli vei Sipeni na dodonu me tawana qai
vakalotu vaKarisitotaki ira na vanua e butuvanua kina o Columbus.
) Vakatulewa na tuitabu o
Alexander VI ena 1493, e
droinitaka na laini me wasei
rua kina na wasawasa na
Atalanitika, qai lewa o Sipeni na
yasayasa vakara.
) Vakayagataka vinaka o Sipeni
na lawa a bulia o Alexander kei
na so tale na lawa va qori me
lewa kina na vanua era se qai
kune vou.
) Vica vata na senitiuri nodra
dau vakayagataka tiko na
veimatanitu e Urope na dodonu
vakalawa e solia na tuitabu mera
taqomaka se valataka kina na
vanua mera tawana.
Ena dua ga na ivola i Tuitabu
Alexander VI, e wasei rua
kina o vuravura
Vakatura kina e tolu na lawa o Alexander. Kena
imatai, ena “lewa ni Kalou Kaukaua Duadua” e soli kina na
dodonu me taukena duadua ga o Sipeni na vanua kece
era kune vou. Kena ikarua nona droinitaka e dua na laini
mai na vualiku ina ceva me yaco ina rauta na 560 na kilomita ina ra ni yanuyanu o Cape Verde. E kaya o Alexander
ni vanua kece e kune vou ena yasayasa vakara ni laini qori,
me taukena o Sipeni. Ena dua ga nona ivola qori na tuitabu
e wasei rua kina o vuravura! Na kena ikatolu oya me toso
nona lewa o Sipeni ina yasayasa vaka ina tokalau me yaco
sara i Idia. Cudru kina vakalevu o Tui John mai Potukali
nira se qai wavokita ga na ucunivanua kei Aferika na nona
tamata, sa dewa tale ga yani na lewa i Potukali ena wasawasa vakaIdia.
LAWA VOU E WASEI RUA KINA O VURAVURA
E sega ni taleitaka na veivosaki kei Alexander1 o John,
mani veidinadinati sara kina vakadodonu vei Ferdinand kei
Isabella. E kaya na dauvolaivola o William Bernstein: “Yalorawarawa o Sipeni me veidinadinati ni rivarivabitaki Potukali ni levu na vanua e lewa tu ena yasayasa vakaMerika.”
E vakaturi gona ena 1494 e dua na veidinadinati e vakatokayacataki ena dua na tauni e Sipeni, o Tordesillas,
qori ga na vanua a vakatututaki kina na veidinadinati qori.
Na veidinadinati qo e vakatokai me Treaty of Tordesillas
e dei tiko ga ena laini a droinitaka mada o Alexander, ia sa
toso me 1,480 tale na kilomita ina yasayasa vakara. Kena
irairai ni vanua kece e Aferika vaka kina e Esia sa
“taukena” tu o Potukali. Qo sa qai nona o Sipeni na yasayasa kece vakaMerika. Kena tosoi qori na droini ena yasayasa vakara e kune kina na vanua o Brazil, mani wili vei
Potukali.
Na dodonu vakalawa e soli qori vei Sipeni kei
Potukali me rau butuvanua, rau valataka tale ga na vanua
vou, e vakavuna vakalevu na vakadavedra. E sega ni kauaitaki kina na nodra dodonu na itaukei ni vanua, vu ni nodra
vuaviritaki ra vakacacani tale ga. Vica vata gona na senitiuri nodra veileti tiko na veimatanitu mera veiliutaki, mera
taukena na wasawasa. ˛
‘Era Sakitaka
Nodra Dodonu’
E kaya na dauvolaivola
o Barnaby Rogerson: “E rairai
dua na itukutuku vakasakiti
nikua na ka a caka qori,
nona wasea rua na vuravura
e dua na tuitabu me yaga ga
vua e rua na matanitu lailai
e Urope, era sakitaka kina
nodra dodonu eso na vanua
vakaUrope mera vakatulewa
e vuravura.” E tomana:
“Rawa ni tukuni” ni lawa e
vola na tuitabu “e tekivu kina
nodra veivakalolomataki na
matanitu era dau butuvanua.”
1 Me ikuri ni ivakamacala ni nona veivakaisini na tuitabu qo, raica na ulutaga
“Alexander na Ikaono—Na Tui Tabu e Beci Kina na Lotu Katolika,” ena Vale ni
Vakatawa 15 June, 2003, tabana e 26-29.
Yadra! Maji 2015 11
Cagi Bulabula kei na Siga
“WAINIMATE” EDA SEGA NI BULIA
ENA veimama ni ika20 ni senitiuri era raica
kina na saenitisi ena imatai ni gauna na wainimate me valuta na manumanu e vakavu
tauvimate. Era nuitaka na vuniwai ni na yaga
tale ga ena kena tarovi eso tale na mate. E
yaga na wainimate vou qori ni se qai tekivu
vakayagataki. Ia ni toso na gauna salavata
kei na kena vakayagataki vakalevu, sa ra
kune eso tale na manumanu somidi nira sa
valuta tiko na wainimate qori.
Nodra vinakata gona na saenitisi mera
kila e dua na kena iwali, era tekivu vakadikeva tale na iwalewale makawa e dau vakayagataki me tarovi kina na tauvimate. Dua
na kena vakayagataki na siga kei na cagi
bulabula, ni dau yaga vakalevu.
Vuli Vei Ira na Bula e Liu
Era uqeta e levu mai Igiladi ena gauna e
liu me dau vakayagataki na siga kei na cagi
bulabula ni rawa ni wali kina eso na mate. O
Vuniwai John Lettsom (1744-1815) e kaya ni
yaga na cagi ni wasawasa kei na siga vei ira
na gone era matenigacagaca (TB). Ena
1840, e raica na dauniveisele o George
Bodington ni o ira na dau cakacaka e tuba,
me vakataki ira na dauteitei, dausiviyara, kei
ira na ivakatawa ni manumanu, e kunekunei dredre mera tauvi matenigacagaca. Ia
o ira na dau tiko ga vakalevu e loma e rawarawa sara na kena tauvi ira.
O Florence Nightingale (1820-1910) e
rogo ena ka vou e cakava ni veiqaravi tiko
vakanasi vei ira na sotia ni Igiladi era mavoa ena ivalu na Crimean War. E taroga:
“Vakacava dau vakila ni curuoso na rumu
qai boi . . . ena bogi se na matakalailai ni
se sega ni doladola na katubaleka?” E vakatututaka ni vinaka me bulabula na cagi ena
loma ni rumu e tiko kina na tauvimate me
vaka na cagi e liwa tu e tautuba, me kua ga
ni lai liliwa kina o koya e tauvimate tiko. E
kaya tale: “Noqu qaravi ira tiko na tauvimate, au dikeva ni bibi vei ira e rua na ka, na
cagi bulabula kei na rarama . . . Qo na rarama ni matanisiga.” Levu tale ga ena gauna
ya era vakabauta ni vinaka ina bula na kena
Wainimate ena Veika Buli
dau sigani na iyaya ni moce kei na isulu.
Na vakadidike ena gauna qo e tukuni kina
ni se yaga tiko ga qori dina ni sa torocake
sara na veika vakasaenisi mai na veiyabaki
ni 1800. Kena ivakaraitaki e laurai ena dua
na vakadidike e Jaina ena 2011 “ni kune
vakalevu na mate ni yatevuso” ena bure ni
koronivuli ni vuli torocake e dau curuoso tu,
e sega ni cagicagi vinaka.
E tukuna na isoqosoqo na World Health
Organization (WHO) ni na sega ni levu na
tauvimate ke dau sagai me liwa vinaka e
lomanivale na cagi bulabula mai tautuba. E
uqeta e dua na ivoladusidusi ni isoqosoqo
qori a tabaki ena 2009, ni bibi na cagi bulabula me vakalailaitaki kina na kena rawa ni
veitauvi na mate e valenibula.1
O na rairai kaya, ‘Sa matata kece qori, ia
sa bau vakadinadinataki vakasaenisi? Rawa
vakacava ni tarova na tauvimate na siga kei
na cagi bulabula?’
1 Tiko eso na ka e sega kina ni vinaka me dola tu na
katubaleka, me vaka na cagi ca, na kosakosa, na ivakasala me baleta na kama, kei na noda dau tataqomaki ga.
Vakamacalataki na kena isau ena dua
na vakadidike a vakayacori ena Tabana ni
Veitaqomaki e Peritania. Era saga na saenitisi mera kila na balavu ni gauna ena gaga
tiko kina na cagi ke vakacabotetaki e Lodoni
na kasi gaga era tiko kina na manumanu
somidi era vakadewa na mate. Mera kila na
dauvakadidike ke tiko dina na manumanu
somidi qori, era biuta ena wa silika ni viritalawalawa na manumanu somidi na E. coli,
qai biu me liwava na cagi. Sa kilai tiko ni dau
vakamatei ira na manumanu qori na kaukaua ni siga, mani caka kina na vakadidike
qori ena bogi. Cava e kune?
Ni oti e rua tale na aua, voleka nira mate
kece. Ia vakacava o ira na sogolati? Era
biu ga ena vanua era biu kina o ira na vakadikevi ena bogi, e tautauvata na ivakarau
ni katakata kei na kena tunumaka, ia ni oti e
rua na aua e laurai ni levu e bula. Na
vuna? Ni sega ni liwavi ira na cagi bulabula
ena nodra sogolati tu. Ia sega tiko ga ni
matata se cava e tiko ena cagi bulabula e
veivakamatei. Na ka ga era sa dikeva na
dauvakadidike oya ni sa tiko rawa ena cagi e
“dua na wainimate e dau vakamatea na
manumanu somidi era vuni lo tu e macawa.”
Tiko tale ga na wainimate qori ena siga. E
vakamacalataka na ivola na Journal of Hospital Infection “ni dua na iwase levu ni
manumanu somidi era vakavu mate era
sega ni dau rawata na kaukaua ni matanisiga.”
Cava o rawa ni cakava ena ka o sa
kila qo? De o na via vakacilavi siga ena so na
gauna, ceguva tale ga na cagi bulabula. Ena
rawa ni vinaka ena nomu bula qori. ˛
Yadra! Maji 2015 13
N A R A I N I I V O L ATA B U V E I M AU I L AVO
VEIMAUILAVO
So era nanuma ni veimauilavo e ka tu ga ni qito,
so tale era raica ni vakarerevaki.
E cala na veimauilavo?
KA ERA TUKUNA ESO Levu era kaya ni sega ni
ca na veimauilavo, ia me vakalawataki ga.
So na veimauilavo e tokona na matanitu
e dau vakalawataki, e yaga raraba tale ga
na kena ilavo.
na iVunau e Tini e tukuni kina: “Mo kakua
ni kocova . . . na ka sa nona na kai
nomu.” (Lako Yani 20:17) O koya e saga
tiko me wini, ena nuitaka mera lusi na
kena vo me nona kece na ilavo.
Sega ni tukuni ena
iVolatabu na veimauilavo. Ia e tiko kina e
vica na ivakavuvuli me baleta na rai ni
Kalou ena ka e vauca na veimauilavo.
Veivakasalataki tale ga na iVolatabu
me kua ni raici nona rawaka e dua me
vaka tiko na kalougata e vu mai na kaukaua vuni. Era a tiko e Isireli makawa
eso e lailai nodra vakabauta, ra mani
“vakarautaka na teveli me nona na kalou
ni Kalougata.” Vakacava, e vakadonuya o
Jiova me qaravi na “kalou ni Kalougata”?
E sega, ni tukuna vei ira: “Dou a cakava
na ka sa ca e mataqu: ka dou sa digitaka
na ka ka’u sa sega ni vinakata.”—Aisea
65:11, NW, 12.
KA E KAYA NA IVOLATABU
E kilai na veimauilavo ena nodra
dau rawa ilavo eso vei ira eso tale, qo e
veisaqasaqa kei na ivakasala vakaivolatabu ni tukuni kina moni “qarauni
kemuni mai na ivakarau ni yalokocokoco.”
(Luke 12:15) Na veimauilavo e uqeta na
kocokoco. Era matai sara na cicivaka
tiko na vanua ni veimauilavo mera tukuna
na levu ni ilavo ena rawati. Era vunitaka ga na itukutuku dina ni sega ni o ira
kece na veimauilavo era na rawata e dua
na ka. Ra kila vinaka sara tu ga ni na veirawai na itukutuku va qori me veimautaki
kina e levu na ilavo. Era veiuqeti ga ena
rawa ilavo totolo, sega ni nodra vukei eso
mera kua ni kocokoco.
O ira na dau veimauilavo era dau
nanumi ira ga, nodra inaki mera rawata
nodra ilavo eso tale. Ia e veiuqeti na iVolatabu me “kua ni dua e qara na ka e
yaga ga vua, me qara tale ga na ka e yaga
vei ira tale eso.” (1 Korinica 10:24) Dua
r
So na vanua e vakadonui kina vakalawa na veimauilavo e dau vakayagataki
na kena ilavo ena vuli, bula vakailavo, kei
na so tale na ka me baleti ira na lewenivanua. E sega ga ni veisautaka qori na
sala e rawati kina—ni uqeta vakalevu na
kocokoco kei na vakasama ni o na rawata
e dua na ka, ia qai sega.
“Mo kakua ni kocova . . . na ka sa
nona na kai nomu.”
—Lako Yani 20:17
Raica eso tale na isaunitaro vakaivolatabu ena www.jw.org
BUL A VAKAIDEWADEWA SE BULI?
Veivakadrukai na Daliga ni
Kumakumare
5 Andrew Darrington/Alamy
EI ira kece na manumanu e vuravura,
na kumakumare duadua ga e kilai ni
vinaka cake sara na nona rawa ni rogoca na ka e rogo bi se kaukaua. Ia na daligana ruarua e vaka toka ga na levu ni dua
na ulu ni cula.
hertz. Ni vakatauvatani kei na so tale na
ibulibuli, o ira na beka era rawa ni rogoca na rorogo e tiko na kena kaukaua ena
212 na kilohertz, o ira na babale e 160,
o keda na tamata e sega mada ga ni sivia
na 20.
Vakasamataka mada: Sa vakayabaki
na kena vakadikevi tiko na daliga ni
kumakumare. Era se qai vakatovolea
tiko ga qo na saenitisi ena University of
Strathclyde, e Sikoteladi, e levu na rorogo
era rawa ni rogoca. Era saga mera kila na
yavavala ni ilati ruarua e tiko e daligana
ni rogoca e dua na ka, ra dikeva tale ga
na nave ni daligana e vakauta na rorogo
ina nona mona. Era dikeva ni se yavavala ga na ilati qori ni rogoca na rorogo e
tiko na kena kaukaua ena 300 na kilo-
Era via vakatotomuria tiko na dauvakadidike na ibulibuli ni daliga ni kumakumare mera bulia tale kina eso na ka.
Cava me buli? E kaya o Dr. James Windmill ena University of Strathclyde: “Mera
buli na gusunivosa lalai era toboka vinaka
na rorogo kece. E rawa ni biu ena levu na
iyaya me vaka na talevoni na mobail kei
na nodra irogorogo na didivara.”
n
o
E rawa ni
download na
mekesini qo kei
na ka makawa
p
Na cava o nanuma? E bula vakaidewadewa se buli na daliga ni kumakumare? ˛
Raica ena Internet
na iVolatabu ena
sivia na 100 na vosa
Rai ena
www.jw.org, se
scan na code qo
g15 03-FN
141205
s
V